როგორც ცნობილია, მე-7 საუკუნის 30-იანი წლებიდან დიდი არაბული დაპყრობითი ომები დაიწყო. არაბები ყველა ქალაქსა და სოფელს ომით და ცეცხლით როდი იპყრობდნენ. სამშვიდობო მოლაპარაკებების შედეგად არაბები, ხშირ შემთხვევაში ქალაქებს, სოფლებს თუ დაბებს უომრად იმორჩილებდნენ და გარკვეულ პირობებს უყენებდნენ მშვიდობის სანაცვლოდ. არაბების მიერ გაფორმებული სამშვიდობო ხელშეკრულებები, ე.წ. ,,დაცვის სიგელები’’ არ ყოფილა მათ მიერ შემოტანილი სიახლე. უსაფრთხოების გარანტიის პაქტები უძველესი ხანიდან არსებობდა ახლო აღმოსავლეთში. ამის შესახებ დეტალურ ინფორმაციას მილკა ლევი-რუბინი გვაწვდის [Rubin, 2011:11]. ვფიქრობთ, რომ არაბული امان ,,ამანი’’ და  ذمة ,,ზიმმა’’ შეგვიძლია ლათინურ deditio-ს და pactum-ს შევუსაბამოთ, ხოლო ,,ზიმიების’’ სინონიმად ბიზანტიურ სამყაროში შეგვიძლია metoikos მივიჩნიოთ, ხოლო ლათინურ-რომაულ სამყაროში - peregrinus.                                                                                        

ბერძნულ-რომაული ტრადიცია მკაფიოდ მიჯნავდა მშვიდობით (ლათინურად - deditio, ბერძნულად - homologia) და ძალით დამორჩილებულ (ლათინურად - vi, ბერძნულად -  kratos) მოსახლეობას და ტერიტორიულ ერთეულებს. პირველს შეგვიძლია არაბული  صلحا,,სულჰან’’, ხოლო მეორეს არაბული عنوة,,’ანვათან’’ დავუკავშიროთ.                   სამშვიდობო პაქტების გაფორმება სასანიანთა ირანშიც იყო გავრცელებული V-VI საუკუნეებში. მას შემდეგ, რაც ხოსრო ანუშირვანმა მთელი რიგი ქალაქები დაიმორჩილა მესოპოტამიაში (ედესა, ანტიოქია, ბეროა, სურა), მან მათთან და ბიზანტიელების გენერლებთან, ძირითადად ფულის და ნატურალური პროდუქტების მიღების პირობით სამშვიდობო ხელშეკრულებები გააფორმა [Hoyland, 2015:29-30].

არაბეთში კი სავაჭრო-პოლიტიკური ხელშეკრულებების გაფორმება ჯერ კიდევ მუჰამედის ახალგაზრდობაში ხდებოდა. ამ ხელშეკრულებებს ეწოდებოდა ,,ილაფ’’ ايلاف  ეს სიტყვა 106-ე სურაში გვხვდება. ,,ილაფი’’  ამყარებდა ეკონომიკურ და პოლიტიკურ ურთიერთობებს მექასა და სხვადასხვა ტომს შორის. არაბულ-ისლამური ტრადიციის თანახმად, ,,ილაფების’’ გაფორმება ჯერ კიდევ მე-6 საუკუნის დასაწყისიდან დაიწყეს მექელებმა [Simonsen, 1988:20]. ტერმინი ზიმა და ზიმი(ა) ისლამამდელი ცნებებია. მუჰამედის სიცოცხლეში ,,ზიმას’’ გაფორმება ყველასთან იყო შესაძლებელი, მათ შორის მრავალღმერთიანებთან. ისლამის ისტორიის გარიჟრაჟზე მუჰამედი და მუჰაჯირები პირველყოვლისა სამხედრო და ეკონომიკურ კავშირებს და არა რელიგიურ კავშირებს ამყარებდნენ უშუალოდ მედინაში და ამ ქალაქის შორიახლოს მცხოვრებ ტომებთან. არც ადრეისლამურ პერიოდში იყო აუცილებელი, რომ ტომებს უშიშროების გარანტიის მიღების სანაცვლოდ ისლამი მიეღოთ [Simonsen, 1988:52].

ისლამში კი ზიმა -  ذمةაღნიშნავდა ,,უსაფრთხოების გარანტიას’’ და ,,პროტექციას’’ იმავე ,,ამანს’’ امان. ადრედაპყრობით ხანაში ,,ზიმმა’’ ჩამოყალიბდა როგორც არამუსლიმი ხალხების მუსლიმებთან ჩამოყალიბებული, სპეციფიკური (სოციალურ-პოლიტიკური) ურთიერთობების აღმნიშვნელი ტერმინი [Muslims, 2004:31]. არაბები ტერიტორიებს, რომლებსაც იმორჩილებდნენ სამ კატეგორიად ჰყოფდნენ:  دارالصلح სამშვიდობო მიწა, ხელშეკრულების მიწა دارالعهد და ომის მიწა دار الحرب პირველი ორი მშვიდობით, მოლაპარაკებების საფუძველზე დამორჩილებული მიწები იყო, სადაც მოსახლეობას უნარჩუნდებოდა რელიგიური, ადმინისტრაციული ავტონომია და ეძლეოდა ,,ზიმმა’’, ანუ უსაფრთხოების გარანტია. ქართლის მიწაც ,,მშვიდობის მიწად’’ გამოცხადდა [ლორთქიფანიძე, 1963:77] [Rubin, 2011:13].

ადრეისლამურ საზოგადოებაში, ზიმა გახდა არამუსლიმებთან გაფორმებული შეთანხმება ურთიერთსარგებლიანობის თაობაზე, როცა ორივე მხარე კისრულობდა ვალდებულებას, არ მიეყენებინათ ზიანი ერთმანეთისათვის და საჭიროების შემთხვევაში დახმარებოდნენ ერთმანეთს [ლობჟანიძე, 2006:558]. ხოლო ზიმი გახლდათ ადამიანი, ვისთანაც გაფორმებული იყო ეს ხელშეკრულება. ასე რომ, ქართლის მოსახლეობაც, შეგივიძლია თავისუფლად მივაკუთნოთ ზიმიათა კატეგორიას, მიუხედავად იმისა, რომ ქართლის საერისთავომ მალევე გადააგდო არაბთა უღელი და ხარკის გადახდაც შეუწყვიტა მათ. ზიმიების ბრწყინვალე განმარტებას გვაძლევს პროფესორი გოჩა ჯაფარიძე სტატიაში ,,ზიმიები’’ [ლობჟანიძე, 2006:558-559].

პირველი არაბი მუსლიმი დამპყრობლები ტოლერანტულები აღმოჩნდნენ დამორჩილებული ხალხების მიმართ და შემწყნარებელნი იყვნენ სხვადასხვა რელიგიის წარმომადგენლების მიმართ, ვინც მშვიდობიანი მოლაპარაკებებით დაემორჩილებოდა მათ [Muslims, 2004:84]. არაბ მუსლიმებს ძირითადად აინტერესებდათ გადასახადების აკრეფა. ახლადდამორჩილებულ უზარმაზარ ტერიტორიებზე, სადაც უამრავი ქრისტიანი ცხოვრობდა, არაბმა მუსლიმებმა მთლიანად შეუნარჩუნეს ზიმიებს სასამართლო კანონმდებლობა და ხელშეუხებელი დატოვეს ის. მუსლიმურ სახალიფოში ქრისტიანების რელიგიურ ლიდერებს შეუნარჩუნდათ ბიზანტიური თუ გვიანსასანური პერიოდიდან მოყოლებული ტრადიციული პრივილეგიები [Muslims, 2004:84].

ადრეული სამშვიდობო ხელშეკრულებების ძირითადი პუნქტების შესახებ, რომლებიც არაბებმა მოლაპარაკებების შედეგად მშვიდობით დამორჩილებულ ქრისტიანულ ქალაქებს გაუფორმეს,  დაწვრილებით გვესაუბრება ალბრეჰთ ნოთი. მრავალთაგან ერთ-ერთ პირობაში ვკითხულობთ, რომ ქრისტიანებს სახალხოდ არ უნდა გამოეჩინათ ჯვრები და ქრისტიანული წმინდა წიგნები მუსლიმების მიერ დასახლებულ უბნებში.¹

სირიის ქალაქების დიდი ნაწილი, მათ შორის ბოსრაც უომრად, სამშვიდობო ხელშეკრულებების საფუძველზე დაემორჩილა მუსლიმ არაბებს [Hoyland, 2015:54]. ასევე კასპიის ზღვის მთიანი რეგიონების დამორჩილების დროს არაერთი ,,დაცვის სიგელი’’ გაფორმდა ადგილობრივებსა და არაბებს შორის. რაც შეეხება ნეჰავენდის (მაჰ-დინარის) მოსახლეობას, მათ ჰუზაიფა იბნ ალ-იამანი დაჰპირდა, რომ არ აიძულებდა რწმენის შეცვლას, ხელს არ შეუშლიდა სავაჭრო ოპერაციებში, მისცემდა ქონებისა და მიწის ხელშეუხებლობის გარანტიას თითოეული ზრდასრული მამაკაცის მიერ ყოველ წელს ჯიზიის გადახდის სანაცვლოდ. ნეჰავენდელებს გზა უნდა ეჩვენებინათ გზადაკარგული არაბი მუსლიმი ჯარისკაცისთვის, შეეკეთებინათ გზები, ემასპინძლათ და ღამის სათევი მიეცათ მუსლიმთა რაზმისათვის და რჩევა მიეცათ (დაეკვალიანებინათ, ინფორმაცია მიეწოდებინათ), რომელიც მათ სახლებს ჩაუვლიდა დღისითაც და ღამითაც [M. Adnan and I. Abbas, 1987:260-261]. პალესტინის სამარიტელები დათანხმდნენ არაბების მოთხოვნას  გამყოლები და ჯაშუშები ყოფილიყვნენ მიწის გადასახადის (ხარაჯის) მოხსნის პირობით [Christians, 2016:104], ხოლო ანტიოქიის მთიანი რეგიონის მკვიდრებმა –,,ჯარაჯიმას’’ ტომმა მესაზღვრეობა იკისრა. მათ ევალებოდათ მუსლიმებთან ერთად ბრძოლაში მონაწილეობა იმ პირობით, რომ ისინი არ გადაიხდიდნენ ხარკს და წაიღებდნენ ნებისმიერ ნადავლს, რომელსაც ისურვებდნენ [Christians, 2016:96] [Hoyland, 2015:97].

ქალაქ რაკას ი’იად იბნ ღანამი 6-დღის განმავლობაში იღებდა, ბოლოს კი, რაკელებმა დანებება და ზავი ითხოვეს. მათთვის მიცემულ დაცვის სიგელში ეწერა, რომ ი’იადი მოქალაქეებს სიცოცხლის, ქონებისა და ეკლესიების სრულ შეუვალობას მიანიჭებდა, თუკი რაკელები ჯიზიას გადაიხდიდნენ (თითო ზრდასრლი მამაკაცი ერთ დინარს ყოველ წელიწადში), არ ააგებდნენ ახალ ეკლესია-ტაძრებსა და სალოცავებს, ხმამაღლა არ დარეკავდნენ ეკლესიის ზარებს, სახალხოდ არ იზეიმებდნენ აღდგომას და სახალხოდ არ გამოაჩენდნენ ჯვრებს [Hoyland, 2015:172] [Adnan..., 1987:252]. ი’იადმა რაკაში მიწა ხელუხლებლად დაუტოვა მეპატრონეებს ხარაჯას გადახდის პირობით [Hoyland, 2015:176]. მამაკაცებზე 1 დინარის დაკისრების გარდა, რაკელებს დაეკისრათ ნატურალური გამოსაღები – ხორბლის, ზეთისხილის, ტანსაცმლის და თაფლის მიწოდებაც მუსლიმებისათვის [Hoyland, 2015:176-177].                                         

აღმოჩნდა, რომ ადრეისლამური ფისკალური სისტემა მთლიანად სასანურ და ბიზანტიურ ფისკალურ მოდელებს ეყრდნობოდა. ეგვიპტეშიც მიწა ყოფილ მეპატრონეებს დარჩათ ხელში ხარაჯას გადახდის პირობით, თუმცა, ხშირად, ხარაჯას რაოდენობა არ იყო მკაცრად განსაზღვრული [Bell,1925:177]. არაბი მუსლიმები არ ცდილობდნენ დამორჩილებულების ისლამზე მოქცევას. მათი მთავარი მიზანი ხალხების დამორჩილება და გადასახადების აკრეფა იყო  [Bell,1925:186].                                                                                                     

არც ჯიზია და არც ხარაჯა ყოფილა მუსლიმური სიახლე [Ahmed, 1975:302]. ორივე გამოსაღები ირანულ მოდელზე გახლდათ დაშენებული. ადრეულ სახალიფოს პერიოდში ჯიზია იყო ან მკაცრად განსაზღვრული ფულის ოდენობა (1 დინარი 1 კომლზე) ან ასევე მკაცრად დადგენილი და განსაზღვრული სასოფლო-სამეურნეო ნაწარმი (1 კომლზე გადასახადი ნატურით) [Ahmed, 1975:303]. სილაგაძე აღნიშნავდა, რომ თბილისელებისათვის (და არა მთელი ქართლისთვის) გაცემულ დაცვის სიგელში ჯიზია არა სულადი, არამედ საკომლო გადასახადი იყო. სანამ მუსლიმური სამართალი ჩამოყალიბდებოდა, არაბებმა სასანიანთა ირანიდან გადმოიღეს ჯიზიის კომბინირებული, შერეული ვარიანტი, სადაც ხშირ შემთხვევაში, ,,ჯიზიით იბეგრებოდა პიროვნებაც და უძრავ-მოძრავი ქონებაც. ე.ი. ერთდროულად ჯიზიაც იყო და ხარაჯაც. გადასახადი იყო ყოველწლიური და აიღებოდა წელიწადში ერთხელ ფულით, ნატურით ან ფულითაც და ნატურითაც. მისი ოდენობა განისაზღვრებოდა იმის მიხედვით, თუ ვინ რა შეძლების იყო.’’ [სილაგაძე, 1991, 77]; [Петрушевский, 1960:387]. მსგავსი შემთხვევა უნდა ყოფილიყო ჰაბიბის მიერ თბილისელებისადმი გაცემულ დაცვის სიგელის პირობებშიშიც [სილაგაძე, 1991, 77].

მე-20 საუკუნეში მიღებული და დამკვიდრებული მოსაზრებების მიხედვით,  რაც უფრო დეტალიზირებულია ადრედაპყრობითი სამშვიდობო დოკუმენტები, მით უფრო საეჭვოა მათი ავთენტურობა [Rubin, 2011:50] და თითქოს, ომის ფაზაში მყოფ დამპყრობელ არაბებს არ უნდა ჰქონოდათ დრო დეტალური და დაწვრილებითი სამშვიდობო პაქტების შესადგენად. თუმცა, მილკა ლევი-რუბინი სრულიად საპირისპიროს გვიმტკიცებს [Rubin, 2011:50].   

ჩრდილოეთ სირიაში დულუქის და რა’ბანის ტომების დამორჩილების პირობებში ხაზგასმული იყო, რომ მათ ბიზანტიელებზე უნდა შეეგროვებინათ ინფორმაცია და წერილობითი სახით გადაეცათ მუსლიმებისათვის [Christians, 2016:104]. ხოლო ალ-რუჰას ხალხს ხიდების შეკეთება დაევალათ სამშვიდობო პაქტის თანახმად [Christians, 2016:103].

სამშვიდობო ხელშეკრულებების პირობები ორნაირი იყო: ,,დანებების ხელშეკრულება’’ – ქალაქთან  თუ სხვა ადმინისტრაციულ ერთეულთან (რომელმაც გარკვეული წინააღმდეგობა მაინც გაუწია, მაგრამ შემდეგ დანებდა არაბებს) გაფორმებული ხელშეკრულება, რომელსაც შემდგომ მუსლიმები ჩაუდგებოდნენ სამართავად და რომელიც მთლიანად კარგავდა თვითმართველობას და მოსახლეობის სრულ დამორჩილებას გულისხმობდა. ამ დოკუმენტის თანახმად, მუსლიმები სხვა მტრებისგან მოსახლეობის ფიზიკურ დაცვას  კისრულობდნენ და  იწოდებოდა كتاب امان. პაქტის არსი გულისმობდა, რომ მუსლიმები კისრულობდნენ ამა და ამ ქალაქში მცხოვრები ბავშვების, ბერების, მღვდლების, მათი წეს-ადათების, ეკლესია-მონასტრების, ჯვრებისა და მოსახლეობის ქონების დაცვას და რომ მუსლიმები არ აიძულებდნენ მოსახლეობას ისლამის მიღებას ჯიზიის გადახდის სანაცვლოდ [Rubin, 2011:42]. ხოლო ,,ვასალური ხელშეკრულება’’ – გულისხმობდა ადგილობრივი მმართველობის შენარჩუნებას და მის დაქვემდებარებას არაბებისადმი. ამის მაგალითებია ქართლის (ჯურზანის) თბილისი, მაჰ-დინრი, ისფაჰანი, რაი, თაბარისტანი და ჯილჯილანი, აზერბაიჯანი, სომხეთის მთელი რიგი ქალაქები, ჰერათი და სხვა  [Rubin, 2011:45].

ქართლში (რომელიც არაბთა უშუალო შემოსვლამდე, რა თქმა უნდა, ბიზანტიის პოლიტიკური გავლენის ქვეშ იყო და არა სასანური ირანის, როგორც ეს მილკა ლევი-რუბინს აქვს აღნიშნული [Rubin, 2011:42], ე.ი. არაბები ქართლს ბიზანტიას ეცილებოდნენ და არა ირანს) [ჯანაშია, 1952:360]. არაბთა პირველი შემოსვლის შესახებ არაერთ ისტორიკოსს დაუწერია. მოსაზრებები იყოფა 644 და 654 წლებს შორის [ჯანაშია,1952:357-365] [ლორთქიფანიძე, 1998:172][აბაშიძე, 2012:92-104] [ძიმისტარიშილი, 1941:3-21] [ჯავახიშვილი, 1983:73] [მუსხელიშვილი, 2012:125-126].

სიხარულიძემ შეისწავლა არაბი ისტორიკოსის და ღვთისმეტყველის ალ-ტაბარის, ცნობილი წიგნი تاريخ الرسل و اللملوك , რომელშიც ავტორი წერდა, ქართლის დამორჩილებამდე, ჰაბიბ იბნ მასლამას (უფრო სწორად სალმან იბნ რაბია ალ-ბაჰილის ხოლო ჰაბიბი მის ჯარში შედიოდა) მცდელობა ჰქონდა სომხეთი დაეპყრო, მაგრამ უშედეგოდ [მოამბე, 1961:186]. მაშასადამე, დიდი ალბათობით, აქ საუბარი უნდა იყოს 640-იან წლებზე. აჰმად იბნ ასამ ალ-ქუფის ცნობა [ისტორიის.., 1984:91-104] სრულებით ავსებს ტაბარის ცნობას იმის თაობაზე, რომ ჰაბიბ იბნ მასლამას მიერ ქართლის დამორჩილებამდე და დაცვის სიგელის გაფორმებამდე არაბებს ულაშქრიათ ქართლში (ალბათ დაახლ. 644-645 წწ). ბენიამინ სილაგაძეც წერდა, რომ არაბთა პირველ ლაშქრობებს ქართლში არავითარი ნაყოფი არ მოუტანია მათთვის [სილაგაძე, 1991:38]. მათ კვლავ განუახლებიათ სამხედრო ოპერაციები 9-10 წლის შემდეგ (654 წ). ამ მოსაზრებას ნაწილობრივ ავსებს ოთარ ცქიტიშვილის მიერ დამუშავებული აჰმად იბნ ასამ ალ-ქუფის ცნობა იმის თაობაზე, რომ ჰაბიბ იბნ მასლამამდე ქართლში ილაშქრა სალმან იბნ რაბია ალ-ბაჰილიმ. თუმცა ოთარ ცქიტიშვილი სილაგაძისგან განსხვავებით წერდა, რომ სალმან იბნ რაბია ალ-ბაჰილიმ დაიმორჩილა ქართლი 644-646 წლებში და ყოველწლიური ჯიზიაც კი დააკისრა ქართლელებს, [ისტორიის,1984:100] [ثم انه وجه بخيل له الي جرزان فصالح اهلها علي شيء معلوم يعطونه في كل سنة] ბარდავის დამორჩიების შემდეგ ,,სალმან იბნ რაბია გაემართა თავის მხედრებთან ერთად ჯურზანს და დაუზავდა მის მცხოვრებლებს გარკვეული გადასახდის პირობით, რომელსაც ისინი გადაუხდიდნენ მას ყოველწლიურად’’ [ისტორიის,1984:102]. სალმან იბნ რაბია ქართლის დალაშქვრის შემდეგ შირვანს გაემართა [ისტორიის,1984:100]. ქართლში კი მალევე, სავარაუდოდ, ანტიარაბული აჯანყება დაწყებულა, რის შემდეგაც, ქართველებმა არაბებს ხარკის გადახდა შეუწყვიტეს. ოთარ ცქიტიშვილი წერდა: ,,ჩანს, ,,დაცვის სიგელის’’ გაცემა ქართველთა სახელზე არ ყოფილა ერთიანი პოლიტიკური აქტი და არც ქართველები უნდა დამორჩილებოდნენ დამპყრობლებს ერთბაშად“. აშკარაა, რომ არაბებს ხელმეორედ დასჭირდათ ქართლის დალაშქვრა [ისტორიის...,1984:98]. 652 წელს ხაზარებთან შეტაკებაში სალმან იბნ რაბიას დაღუპვის შემდეგ კი უკვე ჰაბიბ იბნ მასლამამ გააგრძელა და არაბთათვის წარმატებით დააგვირგვინა სალმან იბნ რაბიას მიერ დაწყებული საქმე და 654 წელს დაიმორჩილა ქართლის საერისთავო. ქართლის დაპყრობამდე ჰაბიბ იბნ მასლამას თავი გამოუჩენია როგორც კარგ მხედართმთავარს ჩრდილოეთ სირიაში მარდაიტების წინააღმდეგ ბრძოლაში და ასევე 642 წელს  სომხეთის პირველ დაპყრობაში [Lewis, 1986:12] [ჯაფარიძე, 1989].                                                     

ოთარ ცქიტიშვილის გამოკვლევის წყალობით ნათელი ხდება, რომ არაბებმა 644-645 წლებში პირველად სალმან იბნ რაბიას მეთაურობით (და, სავარაუდოდ, ჰაბიბ იბნ მასლამას მონაწილეობითაც) ილაშქრეს და მხოლოდ დალაშქრეს ქართლი (და არ ჩამდგარან ჯარებით დიდი ხნით, რითაც პირველი სერიოზული განაცხადი გააკეთეს ამ რეგიონში გასაბატონებლად. შეარყიეს და წყალი შეუყენეს ბიზანტიის პოზიციებს ამიერკავკასიაში). ირანის დამორჩილების შემდეგ არაბებმა კვლავ განაგრძეს სამხედრო ოპერაციები კავკასიის მიმართულებით და ხელმეორედ დაიმორჩილეს ქართლი, რასაც ცნობილი სიგელის გაფორმებაც მოჰყვა [ლორთქიფანიძე, 90:93] [სილაგაძე, 1991:36-37]. ბ. სილაგაძე წერდა: ,,საქართველოს აღმოსავლეთ ნაწილის დასალაშქრავად არაბებს დიდი დრო და ჯაფა არ დასჭირვებიათ. ამიტომ, არც დიდხანს დარჩენილან იქ. დაიმორჩილეს და დაბეგრეს თუ არა ქვეყანა, მაშინვე დატოვეს მათ იგი ისე, რომ ხელი არ უხლიათ ადგილობრივი მმართველობის სისტემისა და წეს-ჩვეულებისათვის’’ [სილაგაძე, 1991:62].                                                                                      

ლოგიკურად მიგვაჩნია პავლე თოფურიას მოსაზრებაც, რომელიც ეთერ სიხარულიძისგან განსხვავებით (რომელიც ეყრდნობოდა იაკუთ ალ-ჰამავის და ბალაზურის და წერდა, რომ თბილისთან ახლოს ლოჭინთან ქართველმა გლეხებმა ბრძოლა გაუმართეს არაბებს [მოამბე:189-191]) ეჭვქვეშ აყენებდა ამ ორი უკანასკნელის მოსაზრებებს და საპირწონედ უყენებდა ტაბარის მოსაზრებას, რომელიც აღნიშნავდა, რომ  არაბებსა და ქართველებს შორის არავითარი ბრძოლა არ მომხდარა და იაკუთ ალ-ჰამავის მიერ ქართლში მოხსენებული ,,ზათ ალ-ლუჯუმი’’ ذات اللجوم გაურკვეველი და დაუდგენელი ტოპონიმი (და არა ლოჭინი, როგორც სიხარულიძე მიიჩნევდა) [მოამბე, 1961:85] უნდა ყოფილიყო სომხეთის მიწაზე და არა ქართლში. თოფურიას მიაჩნდა, რომ სწორედ ტაბარის აქვს ყველაზე ნათლად გადმოცემული აზრი იმის თაობაზე, რომ როდესაც ჰაბიბ იბნ მასლამამ გადაწყვიტა ქართლის (ჯურზანის) დაპყრობა, მან ჯერ სომხეთის ქალაქები დაიმორჩილა და როცა (სომხეთის) შუაგულს მიაღწია, მას ქართლის პატრიკიოსის წარმომადგენელი შეეგება (სხვა დიდებულებთან ერთად) და მშვიდობა სთხოვა არაბებს [თოფურია,1984:146].

ირკვევა, რომ ქართლის პატრიკიოსის – სტეფანოზის წარმომადგენელს თეოფილეს თუ ნიკალას (نقلى/تفلى) თან ხლებია დიდებულთა ჯგუფი და როგორც ჩანს, ქართლის პატრიკიოსმა სტეფანოზმა არაბებს 100 დინარი მიართვა, ხოლო დიდებულებმა 80.000 დირჰამი [ისტორიის, 1984:98-99], აბუ-უბადას წყალობით ვიგებთ, რომ არაბებს არა ერთდროული გამოსასყიდი, არამედ სისტემური გადასახადი  (ალბათ შერეული ჯიზია, რომელსაც, როგორც ჩანს, ხარაჯის დატვირთვაც ჰქონდა) სურდათ თბილისელებისაგან [სიხარულიძე, 2001:8-9].        

მოგვეპოვება დაცვის სიგელის რამდენიმე ვარიანტი. ყველაზე საინტერესო და სადავო ამ დაცვის სიგელების სხვადასხვა ვარიაციაში არის თბილისის განსხვავებულ ადმინისტრაციულ ოლქებში მოხსენიების საკითხი და იყო თუ არა დაცვის სიგელი განკუთვნილი მხოლოდ თბილისელებისათვის, თუ ის მთელი ქართლის მოსახლეობას ეხებოდა?

ყველა ,,ქართული დაცვის სიგელი’’ რომელიც კი დაცულია  არაბ ისტორიკოსებთან, ასე თუ ისე მსგავს შინაარსს შეიცავს და ამიტომ, ჩვენ არ მოვიყვანთ სრულ ტექსტებს. მათი ნახვა თავისუფლადაა შესაძლებელი სხვადასხვა ნაშრომში. მთავარია, რომ ისინი განსხვავდებიან თბილისის განლაგებით სხვადასხვა ოლქსა თუ რეგიონში:

1. ბალაზურისთან გვაქვს: هذا كتاب من حبيب بن مسلمة لاهل طفليس من منجليس من جرزان القرمز  ეს არის წიგნი ჰაბიბ იბნ მასლამასაგან თბილისის მოსახლეობისადმი მანგლისიდან, კირმიზის ქართლიდან(ამ ვერსიას სხვათა შორის, ემხრობოდა გ.წერეთელი).²

2. ტაბარის ვერსიაში – هذا كتاب من حبيب ابن مسلمة لاهل تفيلس من جرزان ارض الهرمز ეს არის წიგნი ჰაბიბ იბნ მასლამასაგან თბილისის მოსახლეობისადმი ჯურზანიდან (ქართლი), არმაზის მიწიდან.

p.p1 {margin: 0.0px 0.0px 0.0px 0.0px; text-align: left; font: 14.0px '.Arabic UI Text'; color: #333333}

p.p1 {margin: 0.0px 0.0px 0.0px 0.0px; text-align: left; font: 14.0px '.Arabic UI Text'; color: #333333} span.s1 {font: 14.0px 'Helvetica Neue'}

3. იაკუთისთან – لاهل تفبيس من رستاق منجليس من جرزان الهرمز თბილისის მოსახლეობისადმი, მანგლისის თემიდან, არმაზის ქართლიდან.

p.p1 {margin: 0.0px 0.0px 0.0px 0.0px; text-align: left; font: 14.0px '.Arabic UI Text'; color: #585858} span.s1 {font: 14.0px 'Helvetica Neue'}

4. აბუ უბაიდას ვერსიაში ,,ქითაბ ალ-ამვალში’’:

و هذا كتاب حبيب بن مسلمة لاهل تفليس من بلاد ارمينيا და ეს არის წიგნი ჰაბიბ იბნ მასლამასგან თბილისის მოსახლეობისადმი, არმინიას ქვეყნიდან.

იქვე წერია: هذا كتاب من حبيب بن مسلمة لاهل طفليس من ارض الهرمن ესაა ჰაბიბ იბნ მასლამას სიგელი არდ ალ-ჰარმანის ქვეყნის თბილისის მცხოვრებთათვის.

იქნებ არაბი ისტორიკოსებისთვის, მართლაც, თბილისი სომხეთის (არმენიის) ოლქში მოიაზრებოდა (შეცდომით)? იქნებ და მართლაც, იმ პერიოდში არაბებისთვის თბილისი სომხეთის მიწაზე და არა ქართლში (ჯურზანში) მდებარე ქალაქად აღიქმებოდა? ე. სიხარულიძის აზრით, თავდაპირველი ფორმა სწორედ ეს იყო და ამდენად ყველაზე სწორი უნდა იყოს ,,არდ ალ-ჰარმან’’(სომხეთის მიწა) ხოლო ყველა დანარჩენი მისი დამახინჯებული სახესხვაობაა [სიხარულიძე, 2001:9].

5. ჰუმაიდ იბნ ზანჯუვაიჰის ,,ქონების წიგნში’’ ვკითხულობთ:

هذا كتاب حبيب بن مسلمة لاهل تفليس من ارض الهرمز

ეს არის წიგნი ჰიბიბ იბნ მასლამასი თბილისის მცხოვრებთათვის არმაზის მიწიდან.

სიხარულიძის აზრით, რადგანაც აბუ უბაიდას ვარიანტი ქრონოლოგიურად ყველაზე ძველია, დანარჩენი ყველა სხვა ფორმა: قرمز – هرمز გრაფიკულ ნიადაგზე გაჩენილი შეცდომები უნდა ყოფილიყო [სიხარულიძე, 2001:10-11]. სიხარულიძე აგრეთვე მიიჩნევდა, რომ სიგელის აბუ უბაიდისეული ვარიანტი ადასტურებდა, რომ სიგელი მხოლოდ თბილისის მოსახლეობისადმი იყო გაცემული [სიხარულიძე, 2001:10]. ლორთქიფანიძე კი აღნიშნავს, რომ სიგელი მხოლოდ შიდა და ქვემო ქართლის მოსახლეობას ეხებოდა [აღმოსავლეთმცოდნეობა, 2014:237].    

იბნ ალ-ფაკიჰის ჩამოთვლილი აქვს ყველა ის პუნქტი, რომელიც თბილისის შემდეგ ჰაბიბ იბნ მასლამამ მშვიდობიანი მოლაპარაკებებით დაიმორჩილა: ففتح حبيب بن مسلمة لعثمان بن عفان من ارمينيا جرزان و كسفر و كسال و خنان و سمسخي و الجردمان و كسفر ئس و شوشيت و بازليت صلحا علي ان يؤدوا اتاوة عن رؤسهم و اراضيهم و صالح الصنارية و اهل قلرجيت و الدودانية علي اتاوة

,,დაიპყრო ჰაბიბ იბნ მასლამამ ოსმან იბნ 'აფფანისთვის არმენიის ნაწილები: ჯურზანი, ქასფარი, ქისალი, ხუნანი, სამსახი, ალ-ჯარდამანი, ქსფიბისი, შავშითი და ბაზალითი სულჰით, იმ პირობით, რომ გადაიხდიდნენ გადასახადს სულზე და მიწაზე. და შეუთანხმდა სანარიელებს, კლარჯეთისა და დუდანიის მცხოვრებლებს გადასახადზე’’[მოამბე, 1961:187].

ხოლო ბალაზურისთან ვკითხულობთ: ففتح حبيب حوارح و كسفر سي و كسال و خنان و سمسخي و الجردمان و كستسجي و شوشيت و بازليت صلحا علي حقن دماء اهلها و اقرار مصلياتهم و حيطانهم و علي ان يؤدوا اتاوة عن ارضهم و رؤسم و صالح اهل قلرجيت و اهل ثرياليت و خاخيت و خوخيت و ارطهال و باب اللال و صالح الصنارية و الدودانية علي اتاوة

,,და დაიპყრო ჰაბიბმა ჰვარჰ, ქასფრისი, ქსალ, ხუნან, სამსახი, ალ-ჯარდამან, ქსთსჯი, შვშით, ბაზლით ზავით, იმ პირობით, რომ (არაბები) არ დაღვრიდნენ მათი მცხოვრებლების სისხლს, არ დაანგრევდნენ მათ სალოცავებსა და ქალაქის გალავნებს და რომ ისინი (დაპყრობილები) გადაიხდიდნენ გადასახადს მიწაზე და სულზე. და დაეზავა მოსახლეობას კლრჯით, სრიალით, ხახით, ხუხით, არტჰალ და ბაბ ალ-ლალისა. და დაეზავა სანარიელებსა და დუდანიელებს გადასახადის პირობით’’[მოამბე, 1961:189].

ეთერ სიხარულიძე დაზუსტებით გვაწვდის ინფორმაციას არაბი ისტორიკოსების მიერ საკმაოდ სახეცვლილი ფორმით ჩაწერილი ქართული ტოპონიმების შესახებ: خنان - ხუნანი, سمسخي - სამცხე, الجردمان - გარდაბანი, شوشيت - შავშეთი, بازليت - ბაზალეთი, خوخيت - კუხეთი, خاخيت - კახეთი, ارطهال - არტანი, باب اللال - დარიალანი, حوارح -  ხერკი (მცხეთასთან), ან უფრო ალბათ ჯავახი (ჯავახეთი),كسفر ئس  - ქსოვრისი, كسال - ქსანი, ارطهال - არტაანი, كسفر - კასპი,  الصنارية- წანარები, الدودانية - დიდოელები [მოამბე, 1961:191-194].                                                                            

გამოდის, რომ ეთერ სიხარულიძეზე დაყრდნობით შეგვიძლია აღვადგინოთ ჰაბიბ იბნ მასლამას მიერ მშვიდობით დამორჩილებული ქართული ტერიტორიების სახელწოდებები: ,,დაიპყრო ჰაბიბმა ჯავახეთი, ქსოვრისი, ქსანი, ხუნანი, სამცხე, გარდაბანი, კასპი, შავშეთი, ბაზალეთი ზავით, იმ პირობით, რომ [არაბები] არ დაღვრიდნენ სისხლს მათი საცხოვრებლისა, არ დაანგრევდნენ მათ სალოცავებსა და ქალაქის გალავნებს და რომ ისინი (ქართველები) გადაიხდიდნენ გადასახადს მიწაზე და სულზე. და დაეზავა თრიალეთის, კახეთის, კუხეთის, არტაანის, დარიალანის მოსახლეობას, წანარებსა და დიდოელებს გადასახადის პირობით’’ [მოამბე, 1961:193]. ჩვენ სრულიად ვიზიარებთ მარიამ ლორთქიფანიძეს მოსაზრებას, რომ ქართლი არაბებმა სათითაოდ, ცალ-ცალკე მხარეებად დაიმორჩილეს [ქართული, 1998:176]. თუმცა, არა იმიტომ, რომ არაბები ,,დაყავი და იბატონეს’’ პრინციპით ხელმძღვანელობდნენ, [Очерки,91:2009], არამედ, ამ შემთხვევაში, ვფიქრობთ, რომ ქართლის ერისთავთ-ერისთავის ძალაუფლება არ ვრცელდებოდა ქართულ იმ ტერიტორიებზე, რაც ჩამოთვლილია ორ არაბ ისტორიკოსთან.

დასკვნის სახით შეგვიძლია ვთქვათ, რომ სანამ არაბები დაცვის სიგელს გააფორმებდნენ თბილისთან, ისინი, როგორც ჩანს, 644-645 წლებში, სადაზვერვო ლაშქრობებს აწყობდნენ სამხრეთ კავკასიის ტერიტორიაზე და მნიშვნელოვნად არყევდნენ და ასუსტებდნენ ბიზანტიის პოზიციებს ამ რეგიონში. ეტყობა და მართლაც, სალმან იბნ რაბიამ დაახლოებით 644-645 წლებში მაინც მოახერხა და დაიმორჩილა ქართლი და ვერ გამოვრიცხავთ, რომ ხარკიც კი დააკისრა ქართველებს, მაგრამ, როგორც ჩანს, ქართლში ანტიარაბულმა მოძრაობამ იფეთქა და ქართლმა თავდაპირველად მალევე მოიცილა არაბთა უღელი ბიზანტიის დახმარებით და კვლავ ბიზანტიის პოლიტიკურ ორბიტაზე დაბრუნდა, მაგრამ უკვე 654-655 წლებში, მას შემდეგ, რაც ძირითადი სამხედრო ძალები მწყობრში მოიყვანეს არაბებმა და ირანი დაიმორჩილეს, ქართლი გამოჩენილმა სარდალმა ჰაბიბ იბნ მასლამამ დაიპყრო და დაცვის სიგელიც უბოძა უომრად დამორჩილებულ თბილისელებს.

ქართლის ერისთავთ-ერისთავმა სტეფანოზ მეორემ ბრწყინვალედ შეაფასა იმ დროისთვის არსებული ვითარება და მიხვდა, რომ იმ დროს ბიზანტიას აღარ შესწევდა ძალ-ღონე ქართლის დასაცავად და რაციონალური გადაწყვეტილებაც მიიღო. სხვა შემთხვევაში, ქართლი, როგორც ბიზანტიის მოკავშირე, უბრალოდ ვერ გადაურჩებოდა არაბთა აოხრებას და ძნელი წარმოსადგენია, ბიზანტიის დახმარების გარეშე ქართველებს რაიმე სახის მნიშვნელოვანი წინააღმდეგობა გაეწიათ არაბთათვის. თუმცა, ფაქტია, რომ თავიდან (640-იან წლებში) ბიზანტია ძალ-ღონეს არ იშურებდა თავისი პოლიტიკური გავლენის სფეროს შესანარჩუნებლად და მოკავშირეების (სომხეთის და ქართლის) დასაცავად. თავდაპირველად ბიზანტია წარმატებით გაუმკლავდა ამ ამოცანას და, როგორც ჩანს, აიძულა კიდეც არაბები დაეტოვებინათ სამხრეთ კავკასია (ანდა, არაბებმა იმ დროისათვის ჯანსაღად შეაფასეს ვითარება და თავად ამჯობინეს გაცლა), არაბებმა ირანის საბოლოოდ დამორჩილების შემდეგ განაგრძეს ჩრდილოეთით სვლის სამხედრო პოლიტიკა და ქართლიც დაიმორჩილეს 654 წელს უკვე ჰაბიბ იბნ მასლამას მეთაურობით, რომელმაც ცნობილი ,,დაცვის სიგელი’’ შესთავაზა თბილისელებს. ვფიქრობთ, რომ სხვა დაცვის სიგელები წარედგინა ქართლის სხვა მხარეებსაც სათითაოდ, რაც კარგად დასტურდება ბალაზურისთან და იბნ ალ-ფაკიჰთან ქართლის სათითაოდ ჩამოთვლილი სხვა მხარეების კითხვისას, რაც ზუსტად შეესაბამება არაბული დაპყრობების ხასიათს, როცა ისინი სათიათაოდ უფორმებდნენ სიგელებს ქალაქებსა და მხარეებს (თუმცა, ნუბიის და ეგვიპტის მაგალითზე ჩანს, რომ ზოგ შემთხვევაში, ისინი მთლიან ქვეყანას სთავაზობდნენ სამშვიდობო ხელშეკრულებას). რაც შეეხება დანარჩენი ქართული მხარეებისათვის გაცემულ სიგელებს, ისინი ან მომავალ აღმოჩენებს ელიან სხვა არაბ ისტორიკოსებთან, ან არ არის შემონახული მათ შესახებ ცნობები. 

როგორც ცნობილია, ჰაბიბ იბნ მასლამას მიერ ქართლის დამორჩილებაც არ აღმოჩნდა საბოლოო დაპყრობა. არაბებს საკმაოდ დიდი ხნის განმავლობაში უწევდათ ქართლში დამკვიდრება და მისი დამორჩილება, სხვდასხვა ვითარებიდან გამომდინარე (სახალიფოში ამტყდარი შიდა ომები, ბიზანტიის წინაღობა, ხაზართა კონკურენციიის დაძლევა) მარვან იბნ მუჰამედ იბნ მარვანის შემოსევის შემდეგ 735-737 წლებში მათ საბოლოოდ დაიმორჩილეს ქართლი და ქართლშიც არაბთა საემირო ჩამოყალიბდა, რომლის ცენტრიც თბილისი იყო.

ნაშრომში გამოჩნდა, რომ ქართული დაცვის სიგელიც, ისევე როგორც სხვა, მშვიდობით და არა ძალით დამორჩილებული ქალაქებისა და სხვა ადმინისტრაციული ერთეულებისთვის ბოძებული სიგელები, შინაარსის თვალსაზრისით დიდად არ განსხვავდებოდა სხვა სიგელებისგან. პირიქით, ის საკმაოდ მსგავსი იყო იმ სიგელებისა, რომლებიც ქართლის დამორჩილებამდე არაბებმა გაუფორმეს განსაკუთრებით ირანის, სირია-პალესტინის ქალაქებსა და ნუბიას, რაც იმაზე მიუთითებს, რომ არაბებს შემუშავებული და შეთანხმებული ჰქონდათ სტრატეგია, თუ როგორ მოქცეოდნენ მშვიდობით დამორჩილებულ ქალაქებში მცხოვრებ ქრისტიანებს, იუდეველებსა და მაზდეანებს. აღმოჩნდა, რომ ამ დაცვის სიგელების პირობები საკმაოდ ჰგავს ერთმანეთს, რადგანაც არაბები ერთნაირი პრინციპებით ხელმძღვანელობდნენ მათთან მიმართებაში. არაბებმა   ეს პრაქტიკა გადმოიღეს რომაელებისგან, ბიზანტიელებისა და სასანიანთა ირანელებისგან.

არაბებმა ქართლში, ისევე როგორც აბსოლუტურად ყველა ნებით დამორჩილებულ ქალაქსა და მხარეში, ხელშეუხებლად დატოვეს ადმინისტრაციული აპარატი, რწმენა, ადათ-წესები და სოციალური წყობა, ჯიზიის (რომელიც, ასევე ხარაჯაც იყო) გადახდის და სიგელით გათვალისწინებული სხვა მოთხოვნების სანაცვლოდ.          

თბილისის მოხსენიებაც სომხეთის (არმენიის) მიწაზე არ უნდა ყოფილიყო შემთხვევითობა. შესაძლოა, არაბმა ჟამთააღმწერლებმა მიიჩნიეს, რომ თბილისი სომხეთის მიწაზე მდებარეობდა (თბილისი სომხეთს მიათვალეს და არა ქართლს), რაც იმაზე უნდა მეტყველებდეს, რომ არაბი ისტორიკოსები შუა საუკუნეებში ამგვარად აღიქვამდნენ კავკასიის ადმინისტრაციულ განლაგებას. თუმცა, როგორც ვნახეთ, მაინც არ არსებობს ამის თაობაზე ერთიანი და საბოლოო აზრი და შესაძლებელია, რომ დაცვის სიგელის ამ ბუნდოვან ადგილას ყოფილიყო არა ارض الحرمن (სომხეთის მიწა), არამედ ارض الحرمز (არმაზის მიწა) და ეს გაუგებრობა არაბული ორთოგრაფიული სპეციფიკით და გადამწერების შეცდომით აიხსნას.

ფაქტია, რომ ორ ისტორიკოსს - იბნ ალ-ფაკიჰ ალ-ჰამადანის და ბალაზურის საკმაოდ არაორაზროვნად აღწერილი აქვთ ჰაბიბ იბნ მასლამას ლაშქრობის დროინდელი ქართლის ტერიტორიული მხარეების დასახელებები (დაუდგენელი ,,ქუსთასჯის’’ გარდა). ვინაიდან მცირეა ორი დამოუკიდებელი წყაროს თანხვედრის შემთხვევაში ისტორიული ფაქტების უზუსტობა,  ჩვენი მხრიდან გამოვთქვამთ მოსაზრებას, რომ არაბებმა, თბილისის დამორჩილების შემდეგ სათითაოდ გაუფორმეს დაცვის სიგელები წანარებს, კახელებს, კუხელებს, დიდოელებს, კასპელებს და ა.შ. არაბებს მოუწიათ ქართლის ამ მხარეების დამორჩილება, რადგანაც სტეფანოზის ძალაუფლება ან არაეფექტური იყო, ან კი საერთოდაც არ ვრცელდებოდა ზემოჩამოთვლილ მხარეეებზე. ეს  გასაკვირვი აღარ იქნება, თუ გავითვალისწინებთ VI-VII სს-ების  ქართლის  ისტორიას, როცა ქართლი ბიზანტიისა და ირანის ძლიერი პოლიტიკური გავლენის ქვეშ იყო მოქცეული.

შენიშვნები

1. ადრედაპყრობითი პერიოდიდან, დამორჩილებულ ტერიტორიებზე ქრისტიანულ, იუდეურ და მაზდეანურ ქალაქებში არაბი მუსლიმი ჯარისკაცები და არა სამოქალაქო პირები განცალკევებულად სახლდებოდნენ. სწორედ ეს იყო პირველი სამხედრო გარნიზონები, არაბულ-მუსლიმური მცირე დასახლებები, რომლებიც დაპყრობილ ტერიტორიებზე შეიქმნა (ქართლში არ შექმნილა), ხოლო მე-8 ს-ის 10-იანი წლებიდან რიგითი არაბების მასობრივი მიგრაცია დაიწყო არაბეთის ნახ. კუნძულიდან ეგვიპტეში, სირია-პალესტინაში, ირანსა და სხვა დამორჩილებულ ტერიტორიებზე, სადაც არაბები მიწათმოქმედებითაც დაკავდნენ და ადგილობრივებისგან უამრავი ახალი საქმე აითვისეს და თანდათანობით ადგილობრივები ადმინისტრაციულ აპარატებშიც ჩაანაცვლეს. შემდეგ კი შეერივნენ ადგილობრივ მოსახლეობას. სწორედ ამიტომ დადგა დღის წესრიგში ერთიანი მაშტაბური დოკუმენტის შემუშავება, რომელიც საბოლოოდ მოაწესრიგებდა მუსლიმებისა და დამორჩილებული მონოთეისტების ურთიერთობებს და მუსლიმებს უპირატესობას მიანიჭებდა ამ ურთიერთობებში, რასაც ,,ომარის პაქტის’’ შემუშავება და გამოქვეყნება მოჰყვა ომარ იბნ ‘აბდ ალ-აზიზის ხანაში (717-720), სადაც ქრისტიანები სწორედაც რომ დაკნინებულ, დამცირებულ მდგომარეობაში მოექცნენ. ამ პაქტში კი, გარკვეულწილად აისახა ადრედაპყრობით ხანაში გაფორმებული სამშვიდობო ხელშეკრულებების პირობების შინაარსი.

1. იხ: გ.წერეთელი. არაბულ-ქართული ლექსიკონი, 1978.