ერნესტ ჰემინგუეიმ საკუთარი ესთეტიკური პრინციპები შეიმუშავა. იგი თვლის, რომ, როდესაც მწერალს სიღრმისეულად ესმის ის, რაზეც წერს, შეუძლია თავს გარკვეული დეტალების გამოტოვების უფლება მისცეს; თუ იგი გულწრფელად წერს, მკითხველი ყველაფერს მძაფრად შეიგრძნობს. ანუ შეიგრძნობს ისე, თითქოს ამას ავტორი გაცხადებულად ამბობს: „აისბერგის პრინციპის მთელი ღირსება ისაა, რომ წყლის ზედაპირზე მისი მხოლოდ ერთი მერვედი ჩანს“ [Hemingway, 1932:98]. ჰემინგუეიმ შექმნა ახალი სტილი, რომელიც სტერეოტიპული და მაღალფარდოვანი ენისგან სრულიად განსხვავდებოდა. მიუხედავად სისადავისა და სიმსუბუქისა, ეს არის კომპლექსური ენობრივი სტრუქტურა, რომლის აღდგენა ქართულ თარგმანში ასევე რთულ ფილოლოგიურ პროცესად გვესახება.

არტურ შოპენჰაუერი აღნიშნავდა, რომ ერთი ენიდან მეორე ენაზე თარგმნისას არცერთ სიტყვას არ გააჩნია ზუსტი ეკვივალენტური შესატყვისი.  ამდენად, ენებში შესაძლებელია სიტყვით გამოხატული ცნებები განსხვავებული იყოს. ამიტომ  თარგმანში დედნის მსგავსი ეფექტი იშვიათად მიიღწევა [Schopenhauer, 1992:32-33]. აქედან გამომდინარე, ჩნდება თარგმნის პრობლემა – ადეკვატური თარგმანის შესაქმნელად რომელი სიტყვა ან მნიშვნელობა უნდა შევარჩიოთ. ჩვენი კვლევის საგანიც ეს საკითხია. საანალიზოდ ავიღეთ ერნესტ ჰემინგუეის ერთი მოთხრობის –“A Clean, Well-Lighted Place” – ორი ქართული თარგმანი.

ჯერ კიდევ მე-16 საუკუნეში ფრანგმა ჰუმანისტმა, მთარგმნელმა და პოეტმა ეტიენ დოლემ თავის ცნობილ ტრაქტატში La manière de bien traduire d’une langue en autre („ერთი ენიდან მეორე ენაზე კარგად თარგმნის საშუალების შესახებ“) ჩამოაყალიბა თარგმანისადმი მიდგომა, რომელიც თანამედროვე თარგმანმცოდნეობის უმთავრეს პრინციპს ეხმიანება: მთარგმნელი უნდა  გაურბოდეს სიტყვასიტყვით თარგმნის ტენდენციას, რადგან ის დაამახინჯებს ორიგინალის შინაარსსა და ფორმის სილამაზეს; მთარგმნელმა თარგმანში უნდა გამოიყენოს საზოგადოდ ნაცნობი სასაუბრო ფორმები, ასევე სწორად შეარჩიოს სიტყვა და ფლობდეს მას, შექმნას ისეთივე შთაბეჭდილება, როგორსაც ქმნის ორიგინალი [Dolet, 1540:183]. ხოლო ვალტერ ბენიამინი მიიჩნევდა, რომ თარგმანი უნდა იყოს გამჭვირვალე, არ ფარავდეს ორიგინალს, არ უნდა ბლოკავდეს მის სინათლეს და თავისი სუფთა ენით ორიგინალს ანათებდეს [Benjamen, 1992:79-80]. ჰემინგუეის მოთხრობის თარგმანების შეფასების ჩვენი კრიტერიუმებიც სწორედ აღნიშნული დებულებებიდან  გამომდინარეობს.

 ვინაიდან მხატვრული თარგმანი უმთავრესად შინაარსობრივ ეკვივალენტობაზე აგებული შემოქმედებაა, შინაარსობრივი ეკვივალენტობა, სტილისტურთან ერთად, რომელიც ვერ იარსებებს შინაარსის შენარჩუნების გარეშე, კვლევის უშუალო ობიექტს წარმოადგენს. გალპერინი ტექსტში გამოყოფს სამი სახის შინაარსობრივ ინფორმაციას: შინაარსობრივ-ფაქტობრივ, შინაარსობრივ-კონცეპტუალურსა და შინაარსობრივ-ქვეტექსტურ ინფორმაციებს. შინაარსობრივ-ფაქტობრივი ინფორმაცია მოიცავს ცნობებს ფაქტების, მოვლენების, პროცესების შესახებ, რომლებიც ხდება ჩვენს გარემომცველ, რეალურ თუ წარმოსახვით, სინამდვილეში. შინაარსობრივ-ფაქტობრივი ინფორმაცია ექსპლიციტურია, ანუ ყოველთვის ვერბალურად არის გადმოცემული. ენობრივი ერთეულები, ჩვეულებრივ, გადმოიცემა პირდაპირი, საგნობრივ-ლოგიკური, ლექსიკონის მნიშვნელობებით; შინაარსობრივ-კონცეპტუალური ინფორმაცია კი აწვდის მკითხველს მოვლენებს შორის ურთიერთობების ინდივიდუალურ-ავტორისეულ გაგებას. ასეთი ონფორმაცია ამოდის მთლიანი ნაწარმოებიდან და საზოგადოებაში მომხდარი, მწერლის მიერ წარმოსახულ სამყაროში გადმოცემული ფაქტების, მოვლენების, პროცესების მხატვრულ გადააზრებას წარმოადგენს. შინაარსობრივ-კონცეპტუალური ინფორმაცია ხშირად ცხადად არ გადმოიცემა და განმარტებას მოითხოვს. განსხვავება ფაქტობრივსა და კონცეპტუალურ ინფორმაციას შორის არის ის, რომ ფაქტობრივი ყოფითი ხასიათის ინფორმაციაა, კონცეპტუალური კი - ესთეტიკურ-მხატვრული; ხოლო შინაარსობრივ-ქვეტექსტური ინფორმაცია წარმოადგენს დაფარულ ინფორმაციას, რომელიც იხსნება ფაქტობრივი ინფორმაციიდან ენობრივი ერთეულების შესაძლებლობის საფუძველზე, რომელთაც ძალუძთ ასოციაციური და კონოტაციური მნიშვნელობების გაჩენა. ინფორმაციის ეს სახე არის ფაკულტატიური, მაგრამ თუ არსებობს, ფაქტობრივ ინფორმაციასთან ერთად ქმნის ტექსტობრივ კონტრაპუნქტს, არის სუბიექტური და სხვადასხვა სახის ინტერპრეტაციის საშუალებას იძლევა [Гальперин, 2006:27-28]. როგორც დავინახეთ, სამივე ტიპის ინფორმაცია ერთმანეთთან კავშირშია და თანაბრად მნიშვნელოვანია მხატვრული ტექსტის აღქმისა და ინტერპრეტაციისათვის. ამ ინფორმაციების ამოკითხვა აუცილებლად დამოკიდებულია მთარგმნელის განსწავლულობის, ინტელექტუალური მომზადების, ორივე ენის, წყარო და სამიზნე ენების, სოციალური და კულტურული კონტექსტის ცოდნაზე და წყდება ინტუიციისა და საბოლოოდ სუბიექტური გააზრების საფუძველზე. ზოგადად, მკითხველისათვის განსაკუთრებით სირთულეს წარმოადგენს ქვეტექსტური ინფორმაციის გააზრება, ხოლო, როგორც ანალიზიდან ირკვევა, კითხვის ნიშნის ქვეშ დგება თარგმანში ფაქტობრივი და კონცეპტუალური ინფორმაციის  სიზუსტის დაცვა.

შინაარსობრივი ინფორმაციის შესწავლის გარდა, მოთხრობის თარგმანებს ვსწავლობთ ტექსტის სხვა ძირითადი მახასიათებლების - სინტაქსურ და სტილისტურ დონეზე, რომლებიც ლინგვისტების - ჯეფრი ლიჩისა და მიკ შორტის ლინგვისტურ და სტილისტურ კატეგორიებს ეხმიანება, რომლებიც, თავის მხრივ, სამიზნე და წყარო ენის ტექსტების შეპირისპირების საფუძველზე წარმატებული თარგმანის შესაძლებლობების გამოვლენისათვის ეფექტურად მიგვაჩნია, შინაარსობრივ კატეგორიათა მიხედვით თარგმანში შინაარსის სიზუსტის დადგენასთან ერთად. სტილის ყოველი ანალიზი იმ არტისტული პრინციპის დაძებნის მცდელობაა, რომელიც განსაზღვრავს მწერლის ენობრივი საშუალებების არჩევანსა და ლინგვისტურ მახასიათებლებს, რომლებშიც სტილი ვლინდება [Leech and Short, 2007:56]. შესაძლებელია სტილისტური ღირებულების კატეგორიზაცია, რომელიც ასოცირდება ლინგვისტურ მონაცემებთან. ლინგვისტური და სტილისტური კატეგორიები (ლექსიკური და გრამატიკული კატეგორიები, გამომსახველობითი საშუალებები, კოჰეზია და კონტექსტი) ტექსტში ქმნის სტილისტურად რელევანტურ ინფორმაციას, საბოლოოდ კი ემსახურება მთელი ტექსტის შინაარსის შექმნას [Leech and Short, 2007:60-61]. წყარო და სამიზნე ტექსტების სტილის შედარებისას ჩვენ შევჩერდებით სამ კატეგორიაზე – გამომსახველობით საშუალებებზე, ლექსიკურსა და გრამატიკულ კატეგორიებზე. გამომსახველობით საშუალებებში იგულისხმობა ტრადიციული საშუალებები – ტროპები და სქემები. ლექსიკურ კატეგორიებში ლიჩი და შორტი გულისხმობენ ლექსიკის სირთულესა და სიმარტივეს, არაფორმალურ და ფორმალურ დისკურსს, იდიომების, დიალექტის ან ენობრივი რეგისტრის გამოყენებას. გრამატიკული კატეგორია წარმოადგენს წინადადებების სხვადასხვა ტიპსა და სტუქტურას, მათ შედგენილობასა და ეფექტს [Leech and Short, 2007:61-63].

ჰემინგუეის მოთხრობა “A Clean, Well-Lighted Place” ქართულად ორჯერ ითარგმნა. პირველად გამოიცა ვახტანგ ჭელიძის თარგმანით („სუფთა, ნათელი ადგილი“) 1965 წელს ჰემინგუეის პროზის ოთხტომეულში, ხოლო მეორედ დაიბეჭდა მთარგმნელის მითითების გარეშე 2011 წელს მოთხრობების მცირე კრებულში სათაურით „იქ, სადაც სინათლეა“. შეპირისპირებითი ლინგვისტური ანალიზის გამოყენებით ჰემინგუეის მოთხრობის არსებულ ორ თარგმანს განვიხილავთ როგორც კონცეპტუალური სიზუსტის, ისე სტილისტური ანალოგისა და მხატვრულ-ემოციური ტოლფასოვნების თვალსაზრისით.

“A Clean, Well-Lighted Place” ჰემინგუეის ერთ-ერთი ყველაზე პოპულარული, რიტმითა და სტილისტური თავისებურებებით გამორჩეული მოთხრობაა. მას სტივენ ჰოფმანი მწერლის სტილისტურ შედევრს უწოდებს [Hoffman, 1990:172], ხოლო ჯეიმს ჯოისი აღნიშნავდა, რომ ჰემინგუეიმ ამ მოთხრობით შეამცირა საფარველი ლიტერატურასა და ცხოვრებას შორის. მისი აზრით, “A Clean, Well lighted Place” ოსტატურად შესრულებული ნაწარმოები და ყველა დროის საუკეთესო მოთხრობაა.¹ ის ჰემინგუეის ე.წ. ars poetica-ს განასახიერებს, რომელიც ეწინააღმდეგება პათეტიკასა და მაღალფარდოვნებას და მას ემპირიულ რეალობას უპირისპირებს. ჰემინგუეის ბიოგრაფი კარლოს ბეიკერი წერდა, რომ ჰემინგუეი ენას ასუფთავებს მინარევებისაგან და ის დაჰყავს ძვლამდე [Baker, 1967:75]. თვით მწერალს სწამდა, რომ ,,მხატვრული პროზა არქიტექტურაა და არა დეკორატორის ხელოვნება... ადამიანებს  (და არა ოსტატურად გამოძერწილ პერსონაჟებს) უნდა წარმოქმნიდეს მწერლის მიერ შეძენილი და გაშინაგანებული გამოცდილება, მისი ცოდნა, გული, გონება, მთელი მისი არსება“ [გრიბანოვი, 1986:239].

“A Clean, Well-Lighted Place” უმთავრესი ეგზისტენციალური პრობლემის - თანამედროვე ადამიანის მარტოობისა და გაუცხოების შესახებ მოგვითხრობს. მოთხრობა უნდა აღვიქვათ ჰემინგუეის მსოფლმხედველობიდან გამომდინარე და მისი თარგმანის ეკვივალენეტობაც მწერლის აზროვნებისა და ესთეტიკის გააზრების კვალდაკვალ უნდა შევაფასოთ. ეს არის ამბავი ტრავმის, ყოფიერების ამაოების, მიუსაფრობის, სიცარიელის სამყაროში საკუთარი ადგილის დაკარგვის მძაფრი შეგრძნების შესახებ. მოთხრობის მიხედვით, სიცოცხლე ხანმოკლეა და სიკვდილს მხოლოდ ადამიანური ღირსება უპირისპირდება. არარაობის, ღირებულებების კვდომის სამყაროში, უაზრობაში ცხოვრების მიუხედავად, ადამიანმა უნდა შეინარჩუნოს ადამიანობა და ღირსება.

მოთხრობაში ჰემინგუეის ენობრივი გამოხატვის საშუალება შეიძლება ასე აღვწეროთ: მოთხრობის ძირითად კორპუსს წარმოადგენს მოკლე დიალოგები. სტილი სადაა, თავისუფალია შელამაზებისაგან, რასაც ქმნის ზედსართავი სახელებისა და ემფატიკური ზმნების ნაკლებობა. იშვიათია მხატვრული ხერხები. მოთხრობა ხასიათდება მარტივი სინტაქსური კონსტრუქციებით, უმთავრესად რთული თანწყობილი და მარტივი წინადადებებით, ხოლო წინადადებაში საშუალოდ 16 ლექსიკური ერთეულია.

 ვინოგრადოვი მიუთითებდა, რომ მწერლის სტილი, მისი პოეტიკისა და მსოფლაღქმის კვლევა, ენის ანალიზის გარეშე შეუძლებელია [Виноградов,  1959:61]. ამიტომ თარგმანის ანალიზს ჩვენც ენობრივი ანალიზით დავიწყებთ, რომლის განუყოფელი ნაწილიცაა სათაური. „სუფთა, ნათელი ადგილი“ დედნის სათაურის თითქმის სიტყვასიტყვითი თარგმანია, რაც ზუსტად გადმოსცემს სათაურის როგორც ლექსიკურ შინაარსს, ისე ჟღერადობასა და კონტრასტს მოთხრობის ტექსტთან. რაც შეეხება მეორე თარგმანის სათაურს - „იქ, სადაც სინათლეა“, მიუხედავად იმისა, რომ მოკლე, სხარტი და კომპაქტურია, მაინც არ ასახავს სათაურში ჩადებულ იდეას და სრულად არ შეესატყვისება ტექსტს. იგი ორიგინალთან შედარებით ამაღლებული და პოეტურია, რაც სათაურსა და მოთხრობის აზრს ერთმანეთთან შეუსაბამოს ხდის. სათაურის ამგვარი თარგმანი რუსულენოვან თარგმანთან «Там, где чисто, светло» (თარგმნა ე. რომანოვამ) ასოციაციას შეიძლება იწვევდეს. ქართულ თარგმანში რუსული თარგმანის არასრული ვარიანტია მოცემული.

 სინტაქსი, ანუ წინადადების სტრუქტურა განსაზღვავს გამონათქვამის სტილისტურ ასპექტს. ჰემინგუეისთან რთულ წინადადებას ხშირად მოსდევს მარტივი წინადადება და სწორედ ეს მონაცვლეობა განაპირობებს რიტმს ნაწარმოებში. „სუფთა, ნათელ ადგილში“ ჰემინგუეისთვის დამახასიათებელი  ორიგინალისეული ტონალობა, რიტმულ-ინტონაციური სურათი შენარჩუნებულია. შეგვიძლია მოვიხმოთ პასაჟი, რომელშიც ხანშიშესული ოფიციანტის ემოციური შინაგანი მონოლოგი თარგმანში დედნის ესთეტიკური ანალოგია:

“He disliked bars and bodegas. A clean, well-lighted café was a very different thing. Now, without thinking further, he would go home to his room. He would lie in the bad and finally, with daylight, he would go to sleep. After all, he said to himself, it is probably only insomnia. Many must have it” [Hemingway, 2003:291].

,,ვერ იტანდა ბარებსა და ღვინის სარდაფებს. სუფთა, ნათელი კაფე სულ სხვა საქმე იყო. ახლა აღარაფერზე იფიქრებს, პირდაპირ შინისკენ გასწევს, თავის ოთახში შევა, ლოგინში ჩაწვება, და გათენებისას როგორმე ჩაეძინება კიდეც. იქნებ სულაც უძილობა სჭირდეს და სხვა არაფერი. ეგ რამდენსა სჭირს“  [ჰემინგუეი, 1965:161].

ვახტანგ ჭელიძის სასარგებლოდ უნდა ითქვას, რომ იგი ახერხებს ორიგინალის რთული წინადადება ერთ წინადადებად გადმოიტანოს ისე, რომ ფრაზის ბუნებრიობა არ დაკარგოს. შემდეგ პასაჟშიც გრძელი ფრაზა ისეა გადმოცემული, რომ ნაწარმოების ქსოვილი არ ირღვევა:

“They sat at a table that was close against the wall near the door of the café and looked at the terrace where the tables were all empty except where the old man sat in the shadow of the leaves of the tree that moved slightly in the wind” [Hemingway,  2003:211].

„ოფიციანტები კედელთან მისხდომოდნენ მაგიდას, ქუჩიდან შემოსასვლელი კარების მახლობლად, და ტერასას გასცქეროდნენ, საცა დაცარიელებულ მაგიდებს შორის კენტად იჯდა ბერიკაცი, ქარით ოდნავ მოქანავე ფოთლების ჩრდილში“ [ჰემინგუეი, 1965:156].

ახალ თარგმანში კი დედნისეული რთული წინადადების შენარჩუნება ვერ ხერხდება და დაშლილია რამდენიმე წინადადებად. ეს კი ფრაზას მუსიკალობას აკარგვინებს:

„ისინი მაგიდას უსხდნენ იქვე, კართან, კედლის გასწვრივ და ტერასას გადაჰყურებდნენ, სადაც ერთი მაგიდის გარდა ყველა დაცარიელებული იყო. ამ მაგიდასთან, ხის ჩრდილში მოხუცი იჯდა. ფოთლებს ოდნავ არხევდა ნიავი“ [ჰემინგუეი, 2011:153].

„იქ, სადაც სინათლეას“ მთარგმნელის  რუსულ ტექსტზე დამოკიდებულება  პირველივე ფრაზიდან იგრძნობა. პირველი წინადადება აბსოლუტური სიზუსტით იმეორებს რუსული თარგმანის წყობას, შინაარსსა და პუნქტუაციასაც კი:

«Был поздный час, и никого не осталось в кафе, кроме одного старика, - он сидел в тени дерева, которую отбрасывала листва, освещенная электрическим светом» [Хемингуэй, 1987:302].

„უკვე გვიან იყო და კაფეში არავინ დარჩენილა ერთი მოხუცი კაცის გარდა, - იგი იჯდა ხის ჩრდილში, რომელსაც ელექტრონით განათებული ფოთლოვანი ისროდა“ [ჰემინგუეი, 2011:153].

რუსული წინადადების ყალიბზე შექმნილი ქართული წინადადება კარგავს ბუნებრიობას. იგივე შეიძლება ითქვას მთელ აბზაცსა და ტექსტის სხვა ნაწილზე.

ჰემინგუეის მოთხრობის მელანქოლია და ელეგიური ტონალობა უკვე პირველივე წინადადებიდან იგრძნობა, სადაც კაფეს სიცარიელეზეა საუბარი. ინტონაცია დამავალია და უკანასკნელ პასაჟში, როცა სასოწარკვეთილებაში ჩავარდნილი ადამიანის შინაგან მონოლოგს ვკითხულობთ, უკვე პიკს აღწევს. ეს არის შინაგანი მონოლოგი, რომელიც ყველაზე ზუსტად გადმოგვცემს ასაკოვანი ოფიციანტის ემოციებს ერთი სიტყვის განმეორებით და ეს ერთი სიტყვა ქმნის გმირის სულიერ განწყობილებას, სიტყვა - Nada (არაფერი, არარაობა), რომელიც უკვე სიმბოლოდ გარდაისახება, ხშირად მეორდება ბოლო პასაჟში და რეფრენის სახეს იღებს. ხოლო ლოცვა არარაობის მიმართ უმნიშვნელოვანესი პასაჟია მოთხრობაში, რომლის ზედმიწევნით ეკვივალენტურად გადმოცემა მოთხრობის სრული აღქმისა და მწერლის მხატვრული სამყაროს გაგებისათვის უმთავრესად მიგვაჩნია. 

ორიგინალში სასოწარკვეთილების გამომხატველი „მამაო ჩვენო“ და ღვთისმშობლის მოკლე ლოცვა, სადაც თითქმის ყოველ ფრაზაში ჩასმულია სიტყვა არარაობა, ანუ ესპანური სიტყვა “nada”, კულმინაციას აღწევს ლოცვის ბოლოს. აქ უკვე თითქმის ყოველი მეორე სიტყვაა “nada”. თარგმანში „იქ, სადაც სინათლეა“ ასაკოვანი ოფიციანტის შინაგანი მონოლოგი და ლოცვის პაროდია შეკვეცილი და ლექსიკურ-სემანტიკურად არაზუსტია:

“Our nada who art in nada, nada be thy name thy kingdom nada thy will be nada in nada as it is in nada. Give us this nada our daily nada and nada us our nada as we nada our nadas and nada us not into nada but deliver us from nada; pues nada. Hail nothing full of nothing, nothing is with thee” [Hemingway, 2003: 291].

„მამაო არარაობავ, იკურთხოს არარაობა შენი და მოვედინ არარაობა შენი და იყავნ ნება შენი, აწ და მარადის და არარაობით არარაობამდე“ [ჰემინგუეი, 2011:158].

2011 წელს შესრულებული ქართული თარგმანის რუსულ თარგმანთან შეპირისპირებითი ლინგვისტური ანალიზი გვიჩვენებს, რომ ის რუსული თარგმანის ასლია, რომელიც ასევე არასრულია:

«Отче ничто, да святится ничто твое, да придет ничто твое, да будет ничто твое, яко в ничто и в ничто» [Хемингуэй , 1987:305].  

ჭელიძისეულ თარგმანში ხანშიშესული ოფიციანტის მონოლოგი კი სრულად არის გადმოცემული:

„მამაო არარაობავ, რომელი ხარ არარაობასა შინა, არარაობა იყავნ სახელი შენი, არარაობა სუფევა შენი, არარაობა ნება შენი, ვითარცა არარაობასა შინა, ეგრეცა არარაობასა ზედა. მომეც ჩუენ არარაობა არსობისა, და მომიტევენ ჩუენ არარაობა ჩუენი, და ნუ შემიყვანებ ჩუენ არარაობასა, არამედ მიხსენ ჩუენ არარაობისაგან. pues nada. დიდება შენ, არარაობავ, არარაობა იყავნ სუფევა შენი” [ჰემინგუეი, 1965:160].

თუმცა ღვთისმშობლის მოკლე ლოცვის პაროდია, ანუ “Hail nothing full of nothing, nothing is with thee”, რომლის კათოლიკური ავტორიზებული ინგლისური ვარიანტი არის “Hail Mary, full of grace. The Lord is with thee”,³ სახეცვლილია და შინაარსობრივად მცდარი.

ნიშანდობლივია, რომ  რუსულ და ქართულ თარგმანებში ლოცვის პირველი ფრაზა “Our Nada” გადმოტანილია, როგორც «Отче ничто», „მამაო არარაობავ“. მიგვაჩნია, რომ ეს კონცეპტუალურად დედნის ეკვივალენტური თარგმანი არ არის, რადგან ის ორიგინალში აღბეჭდილ სასოწარკვეთილების განცდას კიდევ უფრო ამძიმებს. მოთხრობიდან ჩანს, რომ მწერალი ოფიციანტს იმედისა და რწმენის კარს საბოლოოდ არ უხურავს, რაც მის ბოლო სიტყვებშიც გამოსჭვივის და უპირისპირდება სტუმრის სწრაფვას თვითმკვლელობისაკენ: იქნებ, ეს მხოლოდ უძილობაა და სხვა არაფერი. ამიტომ აღნიშნული ლოცვა, უპრიანია, დაწყებულიყო სიტყვებით „არარაობავ ჩუენო“, თუ გავითვალისწინებთ იმასაც, რომ იგი ორიგინალის სემანტიკას ზუსტად იმეორებს. ლოცვა არ შეიძლება აღვიქვათ, როგორც ანტირელიგიური მოწოდება. ამასთან დაკავშირებით რობერტ პენ უორენი წერს, რომ ამ პასაჟში აშკარად ჩანს კონცეფცია, რომელიც ხანშიშესული ოფიციანტის რელიგიურ რწმენას განასახიერებს და რაც ჰემინგუეის რელიგიურობის ანარეკლადაც შეიძლება მივიჩნიოთ. სასოწარკვეთილება და უძილობა, რომელიც ოფიციანტს აწუხებს, არის სწრაფვა რელიგიური რწმენისადმი, რომლიც მოპოვებასაც ის ცდილობს [Warren, 1947:6].

თუ მოთხრობის ორ თარგმანში შინაარსობრივ რელევანტურობაზე ვისაუბრებთ, აუცილებელია გამოვყოთ სხვა ლექსიკური ერთეულებიც, რომლებიც იწვევს შინაარსობრივ-ფაქტობრივი და კონცეპტუალური ინფორმაციის ცვლილებას თაგმანში, მაგალითად: „სუფთა, ნათელ ადგილში“ გვხვდება ასეთი მაგალითი: “The dew settled the dust” [Hemingway, 2003:288], რომელიც თარგმნილია, როგორც „მტვერს ნამი დააწვებოდა“ [ჰემინგუეი, 1965:156], ხოლო „იქ, სადაც სინათლეა“ ამ წინადადების შემდეგ თარგმანს გვთავაზობს: „ცვარმა დალექა მტვერი“ [ჰემინგუეი, 2011:153]. ზმნის - “to settle” ერთ-ერთი მნიშვნელობა განისაზღვრება, როგორც „დადება“. გარდა ამისა, ნამი მტვერს ედება და არ აწვება ან დალექავს. აქედან გამომდინარე, მიგვაჩნია, რომ სასურველი იქნებოდა ეს ფრაზა თარგმნილიყო, როგორც ,,ნამი მტვერს დაედებოდა“.

„სუფთა, ნათელ ადგილში“  წინადადება “The waiter took the brandy bottle and another saucer from the counter inside the café” [Hemingway, 2003:289] გადატანილია, როგორც ,,ოფიციანტი კაფეში შევიდა, მებუფეტეს კონიაკი და ლამბაქი გამოართვა“ [ჰემინგუეი, 1965:160], ხოლო მეორე თარგმანში, როგორც „ოფიციანტმა დახლიდან აიღო კონიაკის ბოთლი, სუფთა თეფში…“ [ჰემინგუეი, 2011:154]. “counter“ ნიშნავს „დახლს“, „ბუფეტს“ და არა „მებუფეტეს“. ბრენდი (brandy) არის მაღალალკოჰოლური სასმელი, რომელიც ღვინომასალისაგან მიიღება, ხოლო კონიაკი, ადგილწარმოშობის ბრენდია, რომელიც საფრანგეთში, კერძოდ, კონიაკის პროვინციაში მზადდება. ამგვარად, ორივე თარგმანში ფაქტობრივი ინფორმაცია არაზუსტია. გარდა ამისა, მოთხრობიდან ირკვევა, რომ კაფეში არავინ არის ორი ოფიციანტისა და ერთი მოხუცი სტუმრის გარდა. „სუფთა, ნათელ ადგილში“ კი შემოდის მეოთხე პერსონაჟი, რომელიც შემდეგ აღარ ჩანს. თარგმანში „იქ, სადაც სინათლეა“ “another saucer” თარგმნილია, როგორც „სუფთა თეფში“, როდესაც სიტყვის - “saucer” პირველი და ერთადერთი მნიშვნელობა არის „ლამბაქი“. გარდა ამისა, აქ დამატებულია ფაქტობრივი ინფორმაცია - სუფთა. ლამბაქი შესაძლებელია სუფთა ყოფილიყო, რომელიც ოფიციანტმა მოხუცისთვის სასმელთან ერთად გამოიტანა, თუმცა ამის შესახებ ორიგინალში არაფერია ნათქვამი. ამის კვალობაზე, შეიძლება დავასკვნათ, რომ ორივე თარგმანში ფაქტობრივი ინფორმაცია სწორად და მართებულად არ არის რეალიზებული, რაც, თავის მხრივ, იწვევს მოთხრობის კონცეპტუალური ინფორმაციის დანაკარგს და ქმნის მხოლოდ ზედაპირულ შინაარსობრივ ქარგას.

 არარელევანტურ ფაქტობრივ ინფორმაციას ვხედავთ თარგმანში „იქ, სადაც სინათლეა“. კერძოდ, ახალგაზრდა ოფიციანტი მოხუცზე ამბობს:

“He is lonely. I am not lonely. I have a wife waiting in bed for me” [Hemingway, 2003:289].

„გაბრაზებულია მარტოობით. მაგრამ მე ხომ არა ვარ მარტო - ცოლი მელოდება ლოგინში“ [ჰემინგუეი, 2011:155].

აქ მცდარი ლექსიკური ერთეულების გამოყენებით მოხუცის ხასიათი არასწორად არის გახსნილი: არადა მოხუცი მარტოა, ის გაბრაზებული არ არის. ამიტომ წინააღმდეგობრივია მისი მშვიდი და გაწონასწორებული მოქმედება კაფედან, ფაქტობრივად, გაძევების დროს და ამგვარი შეფასება. ის უთქმელად და წინააღმდეგობის გარეშე ტოვებს კაფეს და „ღირსებით სავსე ნაბიჯით“ [ჰემინგუეი, 2011:156] გაუდგება გზას. „სუფთა, ნათელი ადგილი“ კი ამ პასაჟს შემდეგი ფორმით გადმოსცემს:

„მარტოხელა კაცის ამბავი ხომ იცი. აბა მე რა - ცოლი ლოგინში მელოდება“ [ჰემინგუეი, 1965:158].

პირველ წინადადებაში სწორად არის აქცენტირებული ბერიკაცის მარტოობა, ხოლო მეორე წინადადების პირველი ნაწილი - „აბა მე რა“ ვერ ასახავს დედანში მოცემულ შინაარსს - “I am not lonely” (მე მარტო არა ვარ). აქედან გამომდინარე, ორიგინალში ჩადებული შინაარსობრივი ინფორმაცია თარგმანში ბუნდოვნად გადმოიცემა.

მთარგმნელი „სუფთა, ნათელ ადგილში“ ცდილობს ლექსიკის გამრავალფეროვნებას, სურს, უფრო დაძაბული გახადოს თხრობა, ამისთვის გაცვეთილ, ნეიტრალურ სიტყვებს სტილისტურად მარკირებული ფორმებით თარგმნის, მაგალითად:

“You should have killed yourself  last weak” [Hemingway, 2011:289]

 „ნეტა მართლა ჩაძაღლებულიყავი იმ კვირას“ [ჰემინგუეი, 1965:157].

  „ჩაძაღლების“ შესატყვისი ინგლისურ ენაში არის - “dropping dead/dying like a dog”, ხოლო “to kill oneself” - არაფორმალური და ნეიტრალური სიტყვაა და „თავის მოკვლას“, „თვითმკვლელობას“ ნიშნავს. მარტივი ფორმა გადმოტანილია, როგორც მეტაფორული გამოთქმა, რომელიც დამცირებისა და ბრაზის კონოტაციას ატარებს და გამონათქვამს ნიჰილისტურ ელფერს მატებს. ორიოდე წინადადების წინ გვხვდება მსგავსი წინადადება “He should have killed himself last weak” [Hemingway, 2011:289] - „ნეტა მართლა მოეკლა თავი იმ კვირას“ [ჰემინგუეი, 1965:157]. სავარაუდოდ, მთარგმნელი ერიდება აზრის იმავე სიტყვებით გადმოცემას და ამიტომ ფრაზას განსხვავებულად თარგმნის. მეორე თარგმანში კი ეს ორი მსგავსი ფრაზა შემდეგი სახით არის მოცემული: „ბარემ წინა კვირას მოეკლა თავი და გათავებულიყო“, „ჰა და გათავებულიყავ ბარემ წინა კვირას“ [ჰემინგუეი, 2011:154]. ვფიქრობთ, რომ სიტყვა – ,,გათავებულიყო“, რომელიც ნაკლებად ატარებს შეურაცხყოფის კონოტაციას და არც ვულგარიზმია, აქ უფრო ბუნებრივია.

ცნობილია, რომ სავრცობ ელემენტს – ემფატიკურ ხმოვანს „ა“- ს ქართულ სალიტერატურო ენაში გარკვეული პოზიციები გააჩნია, მათ შორის, თუ მიცემითში, ნათესაობითსა და მოქმედებითში დასმულ სახელს „და“ ან „თუ“ კავშირი მოსდევს, მსაზღვრელ-საზღვრულის პოსტპოზიციურ განლაგებაში და ა.შ. თუმცა ეს ელემენტი დიალექტური მეტყველებისთვისაც არის დამახასითებელი. ჰემინგუეის ენა მოთხრობაში ჩვეულებრივი ადამიანების სასაუბრო ენაა. დიალოგი ჩვეულებრივი სასაუბრო ლექსიკით წარიმართება, რომელიც ყოველდღიური ვერბალური ურთიერთობის ანალოგს წარმოადგენს. ალბათ სწორედ სასაუბრო ენის და კაფეს არაფორმალური სიტუაციის შექმნის იმიტაციის ეფექტიდან გამომდინარე, „სუფთა, ნათელ ადგილში“ ვხვდებით დიალექტისთვის დამახასიათებელ „ა“ სავრცობს. ის არის როგორც დიალოგებში, ისე ავტორისეულ თქმაში, მაგალითად: დარაბებსა კეტავდნენ (ავტორისეული თქმა), ეგ რამდენსა სჭირს (პერსონაჟის რეპლიკა), სად შინ ყოფნა და სად აქა (პერსონაჟის რეპლიკა). ჩვენი აზრით, როგორც გმირის რეპლიკებში, ისე ავტორ-მთხრობელის ენობრივ პორტრეტში ამგვარი ელემენტი ანეიტრალებს ორიგინალის კოლორიტს თარგმანში, რომელიც მელანქოლიური და დინჯი უნდა ყოფილიყო და უნდა ესადაგებოდეს მოთხრობის ეგზისტენციალურ განწყობას. ამის საპირისპიროდ ქართული დიალექტური მეტყველების ელემენტი განსხვავებულ ელფერს ანიჭებს ფრაზას, ჩვენი ეროვნული კოლორიტის სიჭარბის გამო გვიქმნის ქართული ყოფის შთაბეჭდილებას და ქართულ ინტონაციას აძლევს მას. მათ შორის არის ასევე სიტყვა „დუქანი“ თარგმანში „იქ, სადაც სინათლეა“: „დუქანში კაცურად ვერ დაჯდები“ [ჰემინგუეი, 2011:157] -“Nor can you stand before a bar” [Hemingway, 2003:191], რომლის შესატყვისი მეორე თარგმანში არის „დახლთან აყუდებაც რა საკადრისია“ [ჰემინგუეი, 1965:160]. წინადადებით გადმოცემული მცდარი შინაარსის გარდა, აქ სიტყვა „დუქანი“ ქმნის ქართული კოლორიტის სიჭარბეს და ამის გამო უცხო გარემო სრულიად უფერულდება თარგმანში, რასაც ვერ ვიტყვით მეორე თარგმანზე, თუმცა ლექსიკურ-სემანტიკურად ეს თარგმანიც მოკლებულია სიზუსტეს. გარდა ამისა, „სუფთა, ნათელ ადგილში“ ავტორ-მთხრობელის მეტყველებაში დიალექტური ფორმის „საცა“-ს მრავალჯერ გამოყენება, ნაცვლად სიტყვისა „სადაც“, ამავე ეფექტის მიღწევას ემსახურება.

ექსპრესიულობის მიღწევას ცდილობს ასევე მთარგმნელი „იქ, სადაც სინათლეას“ უკანასკნელ პასაჟში, სადაც ასაკოვანი ოფიციანტის შინაგანი მონოლოგია გადმოცემული და სტილისტურ ხერხს - გამეორებას მოიშველიებს, რომელიც ფრაზას გაცილებით უფრო ემფატიკურს ხდის, ეს კი ორიგინალს ისედაც არ აკლია:

“He would lie in the bed and finally, with daylight, he would go to sleep. After all, he said to himself, it is probably insomnia” [Hemingway 2003: 291].

„დაწვება და გათენებისას ბოლოს და ბოლოს ჩაეძინება. ბოლოს და ბოლოს, თქვა მან თავისთვის, შეიძლება უბრალოდ უძილობა სჭირდეს“ [ჰემინგუეი, 2011:158].

ამ ფრაზაში სასურველია გამოინახოს სინონიმური სიტყვა ან შესიტყვება, ან იმავე შინაარსის გამოხატვა სხვა ლექსიკური საშუალებების აქტუალიზაციით მოხდეს, მაგალითად, როგორც „სუფთა ნათელ ადგილშია“: „ლოგინში ჩაწვება, და გათენებისას როგორმე ჩაეძინება კიდეც. იქნებ სულაც უძილობა სჭირდეს და სხვა არაფერი“ [ჰემინგუეი, 1965:161].

ჰემინგუეის სტილის არსებითი ნიშანი არის ავტორისეული რემარკების ნაკლებობა. მის რემარკებს არ ახლავს ავტორისეული ახსნა. „სუფთა, ნათელ ადგილში“ კი მთარგმნელი უმატებს თავის შეფასებას, ნაცვლად იმისა, რომ “Said the old man” [Hamingway, 2003:290] - ტიპური ჰემინგუეისეული რემარკა თარგმნოს ნეიტრალურად - „თქვა/უთხრა/მიუგო მოხუცმა“, თარგმნის „არ მოეშვა ბერიკაცი“ [ჰემინგუეი, 1965:158]. ეს კი დაძაბულობას სძენს წინადადებას, ავტორს კი ამგვარი განწყობის გამოხატვა, ჩანს, არ სურდა.

ვინაიდან მთარგმნელის მიერ ტექსტის ინტერპრეტაცია მრავალი ინტერპრეტაციიდან ერთ-ერთია, ხოლო მთარგმნელი თავისი ლიტერატურული გემოვნების, თეზაურუსის თუ სუბიექტური ხედვიდან გამომდინარე ააგებს თარგმანს, შეფასების კრიტერიუმებიც მხოლოდ სუბიექტური იქნება. შესაძლებელია ენობრივი ერთეული შეიცვალოს სამიზნე ენის ერთეულით ანდა შესიტყვებით, რომელიც იმავე ეფექტს მოახდენს სამიზნე მკითხველზე, მაგრამ მას არ ექნება ზუსტად იგივე მნიშვნელობა [Baker, 2006:31]. გარდა ამისა, მთარგმნელი, რომელიც თავისი შეხედულებებისა თუ აზროვნების შესაბამისად ქმნის თარგმანს, მან შეიძლება „სიზუსტის სანაცვლოდ არჩევანი ბუნებრიობაზე გააკეთოს“ [Baker, 2006:57]. შეიძლება პირიქითაც მოხდეს, ამიტომ ნებისმიერი მცდელობა თარგმანის ანალიზისა მხოლოდ ნაწილობრივ ობიექტური საკითხია. გარდა ამისა, ობიექტურობა არ არის გაზომვადი კატეგორია და თარგმანის კრიტიკოსიც ვერ იქნება დაზღვეული სუბიექტურობისაგან. პიტერ ნიუმარკს სჯერა ის ფაქტი, რომ თარგმანის შესახებ მსჯელობა შეიძლება გულისხმობდეს გაურკვევლობას ან სუბიექტურობას, არ გამორიცხავს თარგმანის კრიტიკის აუცილებლობასა და ვარგისობას, ვინაიდან, უპირველეს ყოვლისა, თარგმანის კრიტიკა ხელს უწყობს თარგმანის სტანდარტის ამაღლებას [Newmark, 1988:192].

ჩვენი აზრით, ჰემინგუეის მინიმალისტურ პროზაში თითოელი ელემენტი სპეციფიკურ მიზანს ემსახურება, რაც ტექსტის ექსპრესიულ სტილს ქმნის, რომელიც ამავე დროს არაოფიციალური და სადაა. ლორენს ვენუტის მიხედვით, „გაშინაურებულობის“ (domestication) და „გაუცხოურების“ (foreignization) სტრატეგიები გვიჩვენებს, თუ  რამდენად ახდენს თარგმანი უცხო ტექსტის ასიმილირებას სათარგმნელ ენასა და კულტურასთან [Venuti in Munday, 2008:146]. ვენუტის დიქოტომიის გამოყენებით შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ მოთხრობის ორივე მთარგმნელი არის სამიზნე ენასა და კულტურაზე ორიენტირებული, ამიტომ ქართულ ენობრივ სისტემაზე მორგებული ტექსტი არ კარგავს ბუნებრიობას, თუმცა ზედმეტად ქართულ იერსახეს იღებს. თარგმნისას, ვფიქრობთ, ყურადღება უნდა მიექცეს, რომ, ერთი მხრივ, თარგმნილი ენის სტილი და შინაარსი შეეფერებოდეს და არ შორდებოდეს დედანს. მეორე მხრივ, ნათარგმნ ტექტს უნდა ემჩნეოდეს, რომ ის არ არის ორიგინალური მხატვრული ნაწარმოები და უცხო სამყაროს კუთვნილებაა. ვფიქრობთ, თარგმანის ენას საკუთარი სტილი აუცილებლად უნდა ჰქონდეს. ამდენად, თარგმნილ ტექსტს უნდა ემჩნეოდეს „გაუცხოურება“ (ეს ნიშნავს, მაგალითად, ქართულად თარგმნილ ტექსტში მკითხველი მისთვის უცხო გარემოში ცხოვრობდეს) და „გაშინაურებულობა“, მშობლიურობა (მკითხველი მიუხედავად უცხო სამყაროში არსებობისა, საკუთარი ენობრივი სამყაროს გარემოცვაშია).

ჰემინგუეის თარგმნის არსებითი სირთულე სწორედ ისაა, რომ ორიგინალის ენობრივმა და სინტაქსურმა სიმარტივემ და ლირიზმმა თარგმანში შეიძლება სიმშრალე გამოიწვიოს, ვერ მოახდინოს დედნის მსგავსი ესთეტიკური ეფექტი. თარგმანში ენის სტილის სქემატურობის დასაძლევად მთარგმნელები შემდეგ ხერხს მიმართავენ: სტილისტურად ნეიტრალურ სიტყვებს სტილისტურად შეფერილად, მარკირებულად თარგმნიან. ეს არის, უპირველეს ყოვლისა, მარკირებული ლექსიკა, ვულგარიზმი, დიალექტიზმი, ასევე სტილისტური ხერხი. ამის საფუძველზე იქმნება უზუსტობა და, რიგ შემთხვევაში, თარგმანის სტილი დედნის სტილთან შედარებით სხვა რეგისტრში ინაცვლებს, შინაარსობრივი ინფორმაციაც ზოგჯერ არარელევანტურად არის გადმოცემული, ხოლო ამ დროს თარგმანი დედნის მხატვრული თავისებურებების სრული ანარეკლი ვერ იქნება. თუმცა თარგმანებში ასევე ვხვდებით პასაჟებს, სადაც ორიგინალის ატმოსფერო და მახასიათებლები შენარჩუნებულია როგორც ლექსიკურად, ისე – სტილისტურად, მთარგმნელი დედნის ერთგულია.

„სუფთა, ნათელი ადგილის“ გაანალიზების შემდეგ ის შეიძლება მოვაქციოთ ისტორიულ კონტექსტში და აღვიქვათ თარგმანის იმ თეორიული წინამძღვრების გათვალისწინებით, რომლებიც არსებობდა იმ დროს საქართველოში. მოთხრობის გამოცემას წინ უძღოდა პერიოდი, როდესაც ლიტერატურის თეორეტიკოსები და ლინგვისტები თარგმანს განიხილავდნენ მხოლოდ ერთი კუთხით. ლიტერატურათმცოდნეები თარგმნის პროცესსა და მხატვრულ თარგმანს ხედავდნენ იდეოლოგიური, ისტორიული, ექტრალინგვისტური ფაქტორებისა და ლიტერატურული ტრადიციების თვალსაზრისით. ხოლო ლინგვისტები ყურადღებას ამახვილებდნენ ზოგად ლინგვისტურ საკითხებზე, ენათშორის ტრანსფორმაციებსა და ლექსიკოლოგიურ საკითხებზე, ვიდრე 60-იან წლებში არ მოხდა თარგმანისადმი ლინგვისტური და ლიტერატურული მიდგომის კვლევითი მეთოდების სინთეზი. მანამდე კი ანდრეი ფიოდოროვმა 1953 წელს გამოაქვეყნა ნაშრომი «Основы общей теории перевода», რომელშიც მკვლევარი განიხილავდა თარგმანში ენობრივი საშუალებების შერჩევის საკითხებს, სხვადასხვა ფუნქციური სტილის მახასიათებლებს. მან მოახდინა შესაბამისობების კლასიფიკაცია ლექსიკურ, გრამატიკულ და სტილისტურ დონეებზე. ამ კვლევას მოჰყვა გივი გაჩეჩილაძის 1959 წელს გამოქვეყნებული ნაშრომი „მხატვრული თარგმანის თეორიის საკითხები: რეალისტური თარგმანის პრობლემა“. კვლევაში გაჩეჩილაძე ამტკიცებდა, რომ თარგმანში შენარჩუნებული დედნის ფორმისა და შინაარსის ერთიანობა თარგმნის რეალისტური მეთოდის შედეგი იყო. სიტყვასიტყით გადმოცემული დედანი კარგავს ესთეტიკურ ღირებულებას, ხოლო თავისუფლად შესრულებული კარგავს შინაარსისა და ფორმის ერთიანობას. „რეალისტურ თარგმანში ასახულია დედნის არსებითი, ტიპიური და დამახასიათებელი მხარეები, ტიპიური გარემოცვა, ეროვნული სპეციფიკა, ფორმისა და შინაარსის ერთიანობა“ [გაჩეჩილაძე, 1959:348]. პროზის თარგმნის პროცესში მჭიდროდ არის დაკავშირებული დედნის აზრი, ინტონაცია და რიტმი, გადმოცემული სინტაქსურ წყობაში და ამის „რეალისტური გადმოღების შედეგად მიღებული მხატვრული სტილი და ემოციურ-ესთეტიკური შთაბეჭდილება, რომელიც დედნის ადეკვატურია“ [გაჩეჩილაძე, 1959:248].  ბუნებრივია, რომ „სუფთა, ნათელი ადგილი“ იმ ისტორიული რეალობის, ლიტერატურული გემოვნებისა თუ ტრადიციის, მხატვრული ტექსტის თარგმანის სტრატეგიებისა და თარგმანისადმი მიდგომის ამსახველია, რომელ გარემოშიც თარგმანი შესრულდა. მთარგმნელი დედნის შესაბამისი ინტონაციისა და სინტაქსური წყობის კონსტრუქციებს მოიძიებს და ცდილობს სტილის რეინკარნაციას, ასევე ქართულ ეროვნულ ლიტერატურულ ტრადიციას ახალი ლიტერატურული პრინციპებითა და ფორმებით ამდიდრებს. ხოლო „იქ, სადაც სინათლეა“, უნდა ვივარაუდოთ, რომ შუალედური ტექსტით შესრულებული თარგმანია, ამიტომ დედნის მხატვრულ ღირებულებებსა და ჰემინგუეისეულ წერის მანერაზე წარმოდგენას მხოლოდ ნაწილობრივ თუ შეგვიქმნის. 

¹ გამოყენებულია ელექტრონული რესურსი: http://www.lostgeneration.com/keywest.htm.

² გამოყენებულია ელექტორნული რესურსი: http://www.catholicity.com/prayer/prayers.html.

³ გამოყენებულია ელექტორნული რესურსი: http://www.orthodoxy.ge/lotsvani/sazrdeli.htm.