წინამდებარე ნაშრომის მიზანია ე. შარიეს სამი ფრანგულენოვანი რელაციის სრულად შემოტანა ქართულ ისტორიოგრაფიაში. იგი ეკუთვნის კონსტანტინოპოლში მყოფ ფრანგ დიპლომატს ჟუიეს¹. ამ სამი საკმაოდ საინტერესო ინფორმაციის შემცველი წერილების, მეცნიერული მნიშვნელობა იმაში მდგომარეობს, რომ იგი ეკუთვნის იმ პირს, ვიც უშუალო ინფორმატორისაგან იღებდა ცნობებს. ასევე, რამდენადაც XVI საუკუნის საქართველოს საშინაო და საგარეო პოლიტიკურ მდგომარეობაზე, თანადროული ქართული ნარატიული წყაროები ფაქტობრივად არ მოგვეპოვება, წარმოდგენილი დოკუმენტების მნიშვნელობა უფრო იზრდება. წერილის ავტორი, უდავოა, კარგად ერკვევა ირან-ოსმალეთს შორის 1578 წელს დაწყებული ომის პოლიტიკურ პერიპეტიებში, რომელსაც როგორც ზოგადი, ასევე განსაკუთრებით კი საქართველოს ისტორიისათვის, დიდი მნიშვნელობა აქვს. ეს იმიტომ, რომ სწორედ ამ ხანებში ქართველები ირანის მხარეზე, „პოლიტიკური ირანოფილობის“ [Авалишвили, 1936: 6-12] საფუძველზე, აქტიურად მონაწილეობდნენ ოსმალეთის წინააღმდეგ ომში. აქედან გამომდინარე, დიპლომატის ხელიდან გამოსული ფაქტობრივი მასალა ძალზედ საინტერესოა XVI საუკუნის უკანასკნელი მეოთხედის ქართული სამეფო-სამთავროების პოლიტიკური ორიენტაციის გასათვალისწინებლად. იგი ირიბად გვიჩვენებს, რომ ქართლის სამეფოს პოლიტიკური ირანოფილობა უშუალოდ გამომდინარეობდა იმ დროის აღმოსავლეთ ამიერკავკასიასა და მახლობელ აღმოსავლეთში შექმნილი საერთაშორისო ვითარების რეალური შეფასებიდან. ირანთან სამხედრო, პოლიტიკური და დიპლომატიური კავშირის წყალობით ქართლის მეფეს სიმონ I-ს საშუალება ეძლეოდა, ერთი მხრივ, საკუთარი გეგმები ირანის გამოყენებაზე დაემყარებინა და, მეორე მხრივ, ქართლის სამეფო ირანთან ერთად ჩაერთო ევროპის სახელმწიფოთა ანტიოსმალურ კოალიციაში. ერთი სიტყვით, კათოლიკურ დასავლეთში (ესპანეთი, საფრანგეთი, იტალია, გერმანია) მოკავშირის მაძიებელი ირანისათვის ქრისტიანული საქართველო იყო დამაკავშირებელი ხიდი. ეს კი საშუალებას აძლევდა სიმონ I-ს, რომ გაეტარებინა მიზანმიმართული  პოლიტიკა ევროპელებთან ურთიერთობებში [პაპაშვილი, 1997:45; 2009: 21-27; 1998: 60-69].

ამრიგად, დასახელებული ფრანგულენოვანი წყაროები (სხვა ანალოგიურ ესპანურ და იტალიურენოვან წყაროებთან ერთად) [ფერნანდესი, ტაბაღუა, 1993:309-359] საშუალებას გვაძლევს, წარმოვადგინოთ ჩვენი ქვეყნის საგარეო პოლიტიკა საერთაშორისო ურთიერთობების კონტექსტში. კერძოდ, რა ადგილს იკავებდა საქართველო დასავლეთ ევროპაში ოსმალეთ-სპარსეთის დიპლომატიურ მეტოქეობაში. ასე რომ, საფრანგეთის სამეფო კარისათვის, საქართველოთი დაინტერესების რეალური მოტივები არსებობდა. აქედან გამომდინარე, ჩვენი აზრით, შემთხვევითი არ უნდა ყოფილიყო ის, რომ მეფე ანრი III-ის მრჩეველმა და პარიზის პარლამენტის პრეზიდენტმა ჟაკ ოგიუსტ დე ტუმ (1553-1617) თავის კლასიკურ ნაშრომში „თავისი დროის ისტორია“ (Historiae sui temporis, t.I-4, Parisis, 1604-1609) „საკმაოდ დაწვრილებით აღწერა თურქების წინააღმდეგ საქართველოს ბრძოლა 1578-1588 წლებში“ [პაპაშვილი, 1997:50]. მ. პაპაშვილის აზრით, ჟაკ ოგიუსტ დე ტუ სიმონ I-ის ბრძოლებს „თურქეთის წინააღმდეგ  საერთაშორისო ევროპული პოლიტიკის კონტექსტში განიხილავს. ეს ბუნებრივია, რადგან თურქეთის საკითხი დასავლეთის ქვეყნების საგარეო პოლიტიკის მთავარი პრობლემა იყო“ [პაპაშვილი, 1997:იქვე]. ამავე ავტორმა დაასაბუთა, რომ ფრანგი ისტორიკოსი ძირითადად მისდევს ტომაზო მინადოის თხზულებას, მაგრამ „რომელიღაც სხვა წყაროებითაც სარგებლობს, რომელსაც, სამწუხაროდ, არ უთითებს“. მართალია, ჩვენ ამჯერად ვერ ვახერხებთ დე ტუს ნაშრომში მოტანილი ცნობების ფრანგულენოვან წყაროებთან შედარებას, მაგრამ შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ დე ტუსათვის უცნობი არ დარჩებოდა კონსტანტინოპოლიდან ფრანგი დიპლომატების მიერ პარიზში გაგზავნილი წერილები [პაპაშვილი, 1997:46-48].

1578-1590 წლებში ირან-ოსმალეთის მეორე ომის მსვლელობის, მისი პოლიტიკურ-დიპლომატიური ასპექტების შესასწავლად ყველაზე მეტად გამოირჩევა კონსტანტინოპოლიდან საფრანგეთის საელჩოს მიერ პარიზში გაგზავნილი კორესპონდენციები. როგორც ცნობილია, XVI საუკუნეში საფრანგეთის სამეფო კარი ოსმალეთის იმპერიასთან სამოკავშირეო ურთიერთობის საფუძველზე აგრძელებდა ბრძოლას ჰაბსბურგების წინააღმდეგ [დაწვრ. იხ: Braudel, 1980]. ეს ფაქტორი ნათლად ავლენდა იმას, რომ რელიგიური მოტივები, მართალია ჯერ კიდევ დომინირებდა საერთაშორისო ურთიერთობებში [Всемирная история, 2013:180], მაგრამ მისი როლის დაკნინება უკვე დაიწყო.

XVI საუკუნის ევროპაში რთული საგარეო პოლიტიკურ ურთიერთობათა სურათი შეიქმნა. ამ პერიოდისათვის კონტინენტზე ძალთა ახალი გადანაწილება მოხდა. ევროპის ქვეყნების საერთაშორისო ურთიერთობებში ყველაზე სერიოზულ გამოწვევად ოსმალეთის იმპერია რჩებოდა, რომლის აგრესიული და ხისტი პოლიტიკა ბევრ სირთულეს უქმნიდა ევროპელ მმართველებს. თუმცა, ცნობილია, რომ ევროპელი სუვერენები ძლიერი ანტიოსმალური კოალიციის შექმნის ნაცვლად, ცალ-ცალკე, საკუთარი ინტერესების შესაბამისად, ცდილობდნენ იმპერიასთან დიპლომატიური და პოლიტიკური კავშირების დამყარებას. ამას განაპირობებდა ის, რომ ბალკანეთსა და აღმოსავლეთ ხმელთაშუა ზღვაზე განმტკიცებული ოსმალეთი უშუალოდ ემუქრებოდა ცენტრალურ და დასავლეთ ევროპას. სწორედ ეს გახდა იმის საფუძველი, რომ ევროპის სახელმწიფოებს პორტას მიმართ საკუთარი საგარეო პოლიტიკური პოზიცია უნდა შეემუშავებინათ [Османская империя, 1984:35-40;103-115;136-160;201-216]. ამის ნათელ მაგალითს წარმოადგენს XVI საუკუნის 20-30-იან წლებში საფრანგეთის მეფე ფრანსუა I-ის მოლაპარაკებები თურქეთის სულთან სულეიმან ბრწყინვალესთან და მათ შორის დადებული 1536 წლის ზავი. თუმცა ამ კავშირის არსებობას რეალური მიზეზი განაპირობებდა – საერთო მტერი, რომელიც იმდროინდელ რუკაზე ჰაბსბურგთა იმპერიის სახით იყო წარმოდგენილი. ამ პერიოდში ევროპის მმართველების გატარებულ პოლიტიკაში, წარმართველი ხდება „სახელმწიფო ინტერესი“. თუმცა თითოეული მათგანი ცდილობდა, არ დაეშვა რომელიმე კონკრეტული ქვეყნის გაძლიერება, წინააღმდეგ შემთხვევაში სასწრაფოდ ახალი ალიანსი იქმნებოდა.

XVI საუკუნის პირველი ნახევრიდან საფრანგეთი ოსმალეთთან თანამშრომლობდა, რასაც ლევანტში თავისი ვაჭრობის გასაფართოებლად იყენებდა. ეს კიდევ უფრო ართულებდა ჰაბსბურგებთან ურთიერთობას. ამის შედეგი გახლდათ 1526 წელს შექმნილი კონიაკის ლიგა, რომელშიც გაერთანდნენ: საფრანგეთი, რომის პაპი და ვენეცია. ეს ლიგა ჰაბსბურგების წინააღმდეგ იყო მიმართული. ირან-ოსმალეთს შორის 20-იან წლებში ბრძოლების შეწყვეტამ ოსმალეთს გზა გაუხსნა დასავლეთისაკენ და ამ უკანასკნელმაც ამ მიმართულებით წარმართა თავისი აგრესია. თუმცა XVI საუკუნის 30-იან წლებში დადებულმა ზავმა ოსმალეთი შეაჩერა და მისმა დაპყრობითმა პოლიტიკამ აღმოსავლეთისაკენ გადმოინაცვლა.

XVI საუკუნის მეორე ნახევარში დაძაბულობამ უფრო იმატა ევროპულ სახელმწიფოთა შორის ოსმალეთის იმპერიაში გავლენის მოპოვებისათვის. ამ პერიოდში გაიზარდა მოთხოვნა ლევანტურ საქონელზე და, რაც მთავარია, ლევანტში მოწინავე პოზიციების დაკავებაც პირველხარისხოვან საკითხად იქცა. ასე რომ, ეკონომიკური და პოლიტიკური ინტერესები ერთმანეთს მჭიდროდ გადაეჯაჭვა [ქარჩავა..2011:397]. ინგლისი ცდილობდა ლევანტში მოვაჭრე ინგლისელი ვაჭრებისათვის პრივილეგიების მინიჭებაზე თანხმობა მიეღო. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი იყო კონსულების დანიშვნის უფლება, რომლითაც ინგლისელი ვაჭრები ფრანგი კონსულების დაქვემდებარებიდან გამოდიოდნენ [ქარჩავა... 2011:403].

ამ უკანასკნელმა ფაქტორებმა ის საფუძველი შექმნა, რომ ოსმალეთთან ურთიერთობა არა მხოლოდ ომით უნდა შემოფარგლულიყო, არამედ დიდი როლი დიპლომატიას უნდა მინიჭებოდა. როგორც საყოველთაოდ ცნობლია, XVI საუკუნე დიპლომატიური სამსახურების ჩამოყალიბების პერიოდია. სწორედ ამ ეპოქიდან იწყებს დიპლომატიური სამსახურები თავიანთი არეალის გაფართოებას, რომლებიც ქვეყნის საგარეო პოლიტიკის გატარებას და წარმართვას ემსახურებოდნენ. ამ მხრივ საფრანგეთის დიპლომატიური სამსახური კონსტანტინოპოლში საკმაოდ აქტიურ როლს ასრულებდა, ხოლო იქ დანიშნული დიპლომატები საკმაოდ ვრცელი რელაციების წყალობით დაწვრილებით ატყობინებდნენ კონსტანტინოპოლსა და მის მეზობელ ქვეყნებში მიმდინარე მოვლენების შესახებ.

ცხადია, საკუთარი ინტერესებიდან გამომდინარე, ევროპის სახელმწიფოებისათვის ოსმალეთის იმპერიის აღმოსავლური პოლიტიკა, განსაკუთრებული ყურადღების საგანი იყო. ოსმალეთის და ირანის ურთიერთობებში კავკასიის საკითხი  საერთაშორისო მასშტაბის გამოხმაურებებს იწვევდა. ამიტომ დასავლეთში (ესპანეთი, გერმანია, ვენეცია, ტრანსილვანია, წმინდა ტახტი) დიდი ყურადღებით ეკიდებოდნენ საომარი ოპერაციის შედეგებს, რადგან პორტას იმპერიის აღმოსავლეთ საზღვრებში სტაბილური ვითარება, მაშინვე მუქარის ქვეშ აყენებდა დასავლეთის სახელმწიფოებს. ამის გამო „დასავლეთ ევროპელი პოლიტიკოსებისათვის ირანის დამარცხება და ოსმალეთის მიერ მისი მოსალოდნელი დაპყრობა მსოფლიო მნიშვნელობის კატასტროფას ნიშნავდა“ [გაბაშვილი, 1954:77; სვანიძე, 1990:188-190; ავალიშვილი, 1994: 220-225].

ჩვენ მიერ ამ ეტაპზე წარმოდგენილ ფრანგი დიპლომატის ჟუიეს  სამ წერილში ასახულია ოსმალთა მზადება სამხედრო ექსპედიციისათვის. ასევე ამ წერილში ნათლად ჩანს, თუ როგორ უფრთხოდა ირანის ხელისუფლება რეგიონში ვითარების გამწვავებას და ამ კუთხით ირანელებისათვის დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა ქართველი მეფე-მთავრების პოზიციას.

ერთი სიტყვით, ქართველი მესვეურების ბრძოლა ოსმალეთის წინააღმდეგ დასავლეთში დიდ ინტერესს იწვევდა. ამის უშუალო დასტურია ის, რომ 1578 წლიდან გამწვავდა ვითარება კავკასიაში. შაჰ თამაზის გარდაცვალების შემდეგ, ირანში დაიწყო არეულობა, ოსმალებმა ისარგებლეს არსებული ვითარებით, დაარღვიეს ამასიის ზავი და დაიწყეს ფართომასშტაბიანი შეტევა კავკასიის ფრონტზე.

ქვემოთ გთავაზობთ ზემოხსენებული ფრანგი დიპლომატის წერილს, რომელიც ამ მოვლენებს ასახავს.

„კონსტანტინოპოლი, 1578 წლის 1 მაისი [Charrière , 1850: 740-742].

თქვენო უდიდებულესობავ, მუსტაფამ, მესამე ფაშამ, რომელიც ესტუმრა სკუტარს [შკოდერსი] გასული თვის 5 რიცხვში, 18-ში დატოვა ხსენებული ადგილი თავის ბანაკთან ერთად და, როგორც ამბობენ, არზერუმისაკენ [ერზერუმისკენ] გაემართა. მას თან ახლავს ხუთი ათასი იანიჩარი და ბრწყინვალე პორტას დაახლოებით სამი ათასი სიპაჰი. გზად ის აპირებს აიღოს აზიის ყველა  სიმაგრე. ასე რომ, მას 150 ათასი კაცი ეყოლება^[2]. ხვალ ან ზეგ გაემგზავრება ხუთი გალერა, ორი შალანდა და რამდენიმე მრგვალი ხომალდი. ხსენებული ბანაკისთვის განკუთვნილი არტილერიით, იარაღითა და აღჭურვილობით დატვირთული ეს გემები  შავი ზღვის გავლით ჩავლენ  ტრებიზონდში [ტრაპიზონში]. თუმცა, როგორც ამბობენ, სპარსელი [ირანის შაჰი] მშვიდობისკენ³ ისწრაფვის. სარწმუნო წყაროებიდან ვგებულობ, რომ სპარსეთის საზღვრებიდან მომავალ შიკრიკებს დაუყოვნებლივ და სასწრაფოდ აბრუნებენ უკან. აქედან გამომდინარე, შეიძლება მართლაც დამყარდეს მშვიდობა, თუ მართალია, რომ ხსენებულ სპარსელს [ირანის შაჰს] ეს ნამდვილად სურს. ყოველივე იმის გათვალისწინებით, რაც მოხდა, მას, უკვე მოხუცსა და ძალიან მდიდარს, მშვიდობა უნდა ერჩივნოს ომს, რათა სიბერეში წყნარი ცხოვრებით დატკბეს⁴. ამასთან, ეს ხალხი ვერ მალავს, რომ რაც არ უნდა გააკეთონ, მათ ისევე ან მეტადაც სჭირდებათ მშვიდობა, ვიდრე მეზობლებს. პორტაში ამბობენ, რომ დიდი სულთანი ამას არ დათანხმდება, თუ სპარსელი [ირანის შაჰი] არ გადასცემს მას სერვანს [შირვანს] და არ მისცემს შესაძლებლობას აღადგინოს და კვლავ დაასახლოს დიდი ხნის წინ ნანგრევებად ქცეული მოსაზღვრედ მდებარე ძველი ქალაქი სახელად ყარსი. თუ მშვიდობა მართლა დამყარდა, მაშინ მუსტაფა ფაშა ქართველების⁵ [მამისთვალაშვილი, 2009:154] დასაპყრობად გაემართება⁶“.

1555 წელს დადებული ამასიის ზავის პირობები აშკარად არ აკმაყოფილებდა ბრწყინვალე პორტას. ზავის შედეგად კავკასიაში ოსმალეთის გავლენის ზონაში იმერეთის სამეფო, სამეგრელოს და გურიის სამთავროები და სამცხე-საათაბაგოს დასავლეთ ნაწილი – ტაო, შავშეთი და კლარჯეთი შედიოდა. სამცხის დიდი ნაწილი (აღმოსავლეთი- მტკვრის აუზი) ირანის პროტექტორატის ქვეშ იყო. რაც შეეხება სამცხე-საათაბაგოს მიმდებარე სამხრეთ მიწებს, აღმოსავლეთ სომხეთი სეფიანების ხელში რჩებოდა და სასაზღვრო ზონა – ყარსის ოლქი შეთანხმებით გაუკაცრიელებული იყო. მოსახლეობა აყარეს და ირანში გადაასახლეს, ხოლო ყარსის ციხე კი დაანგრიეს. გარდა ამისა, სეფიანებმა მტკიცედ მოიკიდეს ფეხი აღმოსავლეთ კავკასიაში და ქართლ-კახეთი და მთელი აზერბაიჯანი (შაქი-შირვანი) მათი გავლენის ქვეშ მოექცა. ეს რეალობა ოსმალეთის წინსვლას კასპიის ზღვის სანაპიროებისაკენ ძლიერ აფერხებდა.

სწორედ ეს არსებული პოლიტიკური სიტუაცია აქვს გადმოცემული ფრანგ დიპლომატს თავის წერილში, რომელიც 1578 წლის წინარე მოვლენებს შეეხებოდა.

რაც შეეხება აღმოსავლეთის საკითხს, ოსმალეთის იმპერიის გეოპოლიტიკურ ინტერესებში, მახლობელ აღმოსავლეთთან ერთად კავკასიაც ერთ-ერთ მნიშვნელოვან ქვაკუთხედს წარმოადგენდა თავისი გეოგრაფიული მდებარეობით, სამხედრო-სტრატეგიული და ეკონომიკური მნიშვნელობით. ოსმალთა სურვილი იყო, არა მარტო მტკიცედ მოეკიდათ ფეხი შავ ზღვაზე, არამედ კასპიის ზღვის სანაპიროებზეც. კავკასიის გადმოსასვლელების ხელში ჩაგდება მათ საშუალებას მისცემდა ჩრდილოეთიდან სამხრეთისაკენ მომავალ საქარავნო გზებზე სრული კონტროლი დაეწესებინათ. შავი და კასპიის ზღვების მნიშვნელოვანი პორტების ფლობა სერიოზულ მოგებას მოუტანდა სულთნის ხაზინას.

ახალი ომის დასაწყებად ხელსაყრელი პირობები ირანის მძიმე შიდა-პოლიტიკურმა ვითარებამ შექმნა. შაჰ-თამაზის გარდაცვალების შემდეგ (1576 წ.) ტახტზე, შაჰ ისმაილ II ავიდა, რომლის სისხლიანმა მართველობამ ექვს თვეს გასტანა. ამის შემდეგ ირანის ტახტზე სუსტი მმართველი ხუდაბენდე  ავიდა, რომელსაც ბერი ეგნატაშვილი „შახუდაბანდად“ იცნობს და ქვეყანაში არეულობა დაიწყო. ამ დროსათვის ქართლშიც არასტაბილური პოლიტიკური სიტუაცია იყო. მას შემდეგ, რაც ირანელებმა 1569 წელს სიმონ მეფე დაატყვევეს და ალამუთის ციხეში გამოკეტეს, ქართლში მისი გამაჰმადიანებული ძმა დაუთ-ხანი დასვეს. ამ უკანასკნელის მმართველობა მხოლოდ თბილისზე და ქვემო ქართლზე ვრცელდებოდა. სიმონის მომხრეები ბრძოლას არ წყვეტდნენ და ციხეებში შეკეტილ ირანელთა გარნოზონებს მძიმე დარტყმებს აყენებდნენ. რაც შეეხება კახეთის სამეფოს, მისი მმართველების საუკუნოვანი მოჩვენებითი მორჩილების პოლიტიკა, ირანის გავლენას ამ ქვეყანაში მაინც არასტაბილურ ფონს აძლევდა. ხელსაყრელ ვითარებაში კახეთის მეფეები ქვეყანაში შიდა-პოლიტიკური სტაბილური ვითარების შესანარჩუნებლად, არც ახალი სიუზერენების ქვეშევრდომობაზე იტყოდნენ უარს. ოსმალეთისათვის განსაკუთრებული მნიშვნელობა სამცხე-საათაბაგოს მიწების სტრატეგიულ მდებარეობას ჰქონდა. სამცხის მნიშვნელოვან ნაწილზე ირანელების გავლენა, ოსმალეთის აღმოსავლეთ პროვინციებს საფრთხეს უქმნიდა და სულთანის კარი არც სამხედრო ძალებს და არც ფინანსებს არ იშურებდა ირანის მოწინააღმდეგე ძალების გასაძლიერებლად ამ რეგიონში.

1578 წელს ოსმალებმა დაარღვიეს ამასიის ზავი და საბრძოლო მოქმედებები დაიწყეს კავკასიის ფრონტზე. სამხედრო ძალების სარდლად ლალა მუსტაფა ფაშა დაინიშნა. ოსმალების გეგმით, არმია სამცხეში უნდა შეჭრილიყო, ადგილობრივი ციხეებიდან ირანელთა გარნიზონები უნდა გაედევნა და ქართლისა და კახეთის დაპყრობის შემდეგ შირვანისთვის შეეტია. შირვანის საკითხი განსაკუთრებულ ადგილს იკავებდა ოსმალთა სტრატეგიულ გეგმებში. შირვანის დაუფლება მათ კასპიის ზღვაზე გაბატონების საშუალებას მისცემდა, რაც უშუალო საფრთხეს უქმნიდა ირანის ჩრდილო-დასავლეთის მიწებს და სეფიანთა სატახტო ქალაქ თავრიზს.

1578 წლის 9 აგვისტოს ჩილდირინთან ოსმალებმა სასტიკად დაამარცხეს სეფიანთა არმია, რომლის შემადგენლობაში ქართლის და კახეთის რაზმები იბრძოდნენ. მარცხი მეტად მტკივნეული აღმოჩნდა ირანელებისათვის, რადგან კავკასიისაკენ მიმავალ გზაზე ოსმალებს, გარდა ადგილობრივ ქართული ციხე-სიმაგრეებში შეკეტილი ადგილობრივი გარნიზონების გარდა აღარაფერი ეღობებოდათ. იმ გადამწყვეტ ბრძოლაში ქართველთა ინტერესები ერთმანეთს შეეჯახა. ნაწილმა ირანელებთან ერთად დამარცხების სიმწარე იწვნია, ხოლო მეორე ნაწილი, სამცხის ათაბაგის მანუჩარ ჯაყელის მეთაურობით  ბრძოლას მახლობელი მთიდან თვალყურს ადევნებდა იმ იმედით, რომ გამარჯვებული მხარე მას შეიწყნარებდა. მართლაც, ლალა მუსტაფა ფაშამ მანუჩარი პატივით მიიღო და აღებული ციხესიმაგრეები ჩააბარა. ამ აქტით, ოსმალებმა მტკიცედ მოიკიდეს ფეხი მთლიანად სამცხეში და ადგილობრივი მთავრები და აზნაურები თავიანთ სამსახურში ჩაიყენეს.

ჩილდირინის ბრძოლის შემდეგ ოსმალებმა ახალციხე დაიკავეს, რის შემდეგ თბილისისაკენ გზა ხსნილი იყო. დაუთ-ხანმა ქალაქი უბრძოლველად მიატოვა და მტერმა ქალაქში თავისი გარნიზონები ჩააყენა. ოსმალებმა იმდენად სწრაფად განახორციელეს წინსვლა კავკასიის სიღრმეში, რომ სულ მალე შაქი-შირვანიც დაიკავეს და ირანის ხელისუფლებამ ფაქტობრივად უბრძოველად მთელი კავკასია მტერს დაუთმო. ოსმალთა არმია შირვანიდან აზერბაიჯანში შეიჭრა და უშუალოდ თავრიზს დაემუქრა. „ქართლის ცხოვრების“ ავტორი გვაძლევს ოსმალთა წარმატებების მოკლე ინფორმაციას, როცა მათ მთელი კავკასია და აზერბაიჯანი დაიპყრეს: „ამას ჟამსა შინა გამოვიდა ხონთქრის ჯარი, და თავრეზი, ერევანი, განჯა და ყარაბაღი და ვიდრე სულთანიამდე დაიპყრეს ყოველი ადგილი ადარბადაგანისა და ხანსა რაოდენსამე უკან გამოვიდა ლალა ფაშა, რომელი იყო გამზრდელი ხონთქარისა“ [ეგნატაშვილი, 1959:371-372; მამისთვალაშვილი, 2009:185-193; შენგელია, 1974: 18- 21,  32-42]. საბოლოოდ, სეფიანების ხელისუფლებამ ზავი ითხოვა, რომლის პირობები ძალიან მძიმე იყო. 1590 წლის სტამბულის ხელშეკრულებით მთელი კავკასია ოსმალთა ბატონობის ქვეშ აღმოჩნდა.

ოსმალთა კავკასიაში წინსვლას  ფრანგი დიპლომატის ქვემოთ მოყვანილი წერილიც ადასტურებს:

„კონსტანტინოპოლი, 1578 წლის 25 ოქტომბერი [Charrière , 1850:761-762].

თქვენო უდიდებულესობავ, ორი დღის წინ ჩამოვიდნენ შიკრიკები სპარსეთიდან. მათ გვამცნეს, რომ მუსტაფა-ფაშა შევიდა შირვანის ქვეყანაში. ის შეებრძოლა ემირ ხანს, სპარსეთის თვალსაჩინო დიდებულს. ხანი დიდი ჯარით ჩაება ბრძოლაში, რათა არ მიეცა მუსტაფა-ფაშასთვის უფრო შორს წასვლის საშუალება. როგორც ელჩები ამბობენ, მსხვერპლი ძალიან დიდი იყო როგორც ერთ, ასევე, მეორე მხარეს. საბოლოოდ თურქების არტილერიისა და არკებუზების ზეწოლით სპარსელებმა უკან დაიხიეს. ამრიგად, მუსტაფა ამ ლაშქრობის გამარჯვებული და ქვეყნის კარგა დიდი ნაწილის ბატონ-პატრონი გახდა. აქ მან ააშენა ციხესიმაგრე და იმ მდგომარეობამდე მიიყვანა, რომ იქ გამოზამთრება ყოფილიყო შესაძლებელი. ელჩებმა თქვეს ასევე, რომ იქ იყო სამი ქართველი დიდებული ამალით, რომლებიც ეახლნენ ფაშას და დიდძალი სანოვაგე მიართვეს. მის ბანაკს შეუერთდნენ ასევე თათრები⁷, რომლებიც მანამდე მან საშოვარზე გაგზავნა. ასე, რომ შეიძლება გამოვთვალოთ, რომ მის ბანაკში, ქართველებისა და თათრების ჩათვლით, ასორმოცდაათი ათასი ადამიანია. მიუხედავად ამისა, მუსტაფასგან უკვე სამოცი დღეა⁸ არავინ გამოჩენილა, ვინაიდან, როგორც ეს ელჩები ამბობენ, იქ არავის ატარებენ და მხოლოდ ის ხალხია, ვინც მანადე შევიდა ქვეყანაში. ახლა შესასვლელები ჩაკეტილია შიკრიკებისა და სხვა ადამიანებისთვის, თუ ისინი ძალიან ბევრნი არ არიან. დღეს კონსტანტინოპოლიდან გავიდა ახალი ფაშა. ის ბუდისკენ [ბუდასკენ] მიემართება. უკვე აღარ საუბრობენ მოლდავეთზე, რომელიც ირწმუნება, რომ კაზაკებმა, რომლებიც მის საზღვრებთან იყვნენ შემჩნეულნი, იქაურობა დატოვეს“.

ომის დაწყების წინ, ოსმალებმა წერილები დააგზავნეს აღმოსავლეთის ქრისტიანი და მუსლიმი მმართველების ქვეყნებში და მოუწოდებდნენ მათ, რომ დამორჩილებოდნენ სულთნის ხელისუფლებას. მუსტაფა ლალა ფაშამ წერილი გაუგზავნა იმერეთის მეფეს, რათა ჩაბმულიყო ის ომში ოსმალთა მხარეზე და შეესრულებინა ნაკისრი ვალდებულებანი. ოსმალთა სარდალმა ასევე წერილი მისწერა კახთა მეფე ალექსანდრე II-ს და ამცნობდა, რომ ის მთელი გურჯისტანის და აზერბაიჯანის დაპყრობას აპირებდა. ამიტომ სთხოვდა კახეთის მეფეს, რომ დამდგარიყო მის სამსახურში და ჰპირდებოდა დიდ წყალობას. ფრანგი დიპლომატის წერილში მოცემულია ომის ის ეტაპი, როცა ოსმალებმა დაამარცხეს ყიზილბაშები ქართლისა და კახეთის მხარეში. რაც შეეხება ციხის აღდგენას, აქ საუბარი უნდა იყოს ყარსის ციხეზე, რომელიც ლალა ფაშამ აღადგინა, ხოლო წერილში ნახსენები შირვანის საკითხი, ომის ის ეტაპია, როცა ოსმალებმა ქართლი, კახეთი და შირვანი დაიპყრეს და უშუალოდ მიუახლოვდნენ კასპიის ზღვის სანაპიროებს, კერძოდ, ირანის საზღვრებს. თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ ოსმალთა წინსვლა საკმაოდ შეფერხებით მიმდინარეობდა კავკასიის სიღრმეში. ეს წერილიდანაც ჩანს, რომ იქ არავის ატარებდნენ, რადგან საომარი მოქმედებები მიმდინარეობდა და ქართლის მეფე დაუთ-ხანი, კახეთის მეფე ალექსანდრე და იმერეთის მეფე გიორგის (1564-1585) ვაჟი, შეთანხმებით მოქმედებდნენ და დიდ ზიანს აყენებდნენ ოსმალთა რაზმების არიერგარდს. ისინი საშუალებას არ აძლევდნენ ოსმალებს სწრაფად მოემარაგებინათ ძირითადი ძალები საომარი საჭურველითა და პროვიანტით. ამიტომაც წერს დიპლომატი, რომ ქვეყანაში ყველა გზები შეკრულია და არავის ატარებენო. თუმცა საბოლოოდ ოსმალებმა დასახული გეგმა შეასრულეს, თბილისი აიღეს და მთელი ქართლი სამცხემდე (მანუჩარის სამფლობელომდე) სარდალ მეჰმედ ბეის ჩააბარეს და თბილისის და მისი მიდამოების დასაცავად დიდი ჯარიც დაუტოვეს [მამისთვალაშვილი, 2009:191-193].რაც შეეხება წერილში მოხსენიებულ სამ ქართველ დიდებულს, რომლებიციც ელჩების თქმით, ოსმალთა ბანაკში გამოცხადნენ, სავარაუდოდ, კახთა მეფის ალექსანდრეს ელჩები უნდა იყვნენ. როცა ქართლის დაპყრობის შემდეგ, ოსმალები კახეთის საზღვრებს მიადგნენ, ალექსანდრე II-მ მალევე შეცვალა პოლიტიკა. იგი მიხვდა, რომ ირანელები კავკასიაში ოსმალების ძალებს წინააღმდეგობას ვერ უწევდნენ და გადაწყვიტა, ახალ მბრძანებლებთან ეძია მშვიდობა. ამიტომ აახლა ლალა ფაშას ელჩები სურსათით, ეს უკანაკნელნი წერილში ქართველ დიდებულებად არიან მოხსენიებულნი. ამას ადასტურებს ტომაზო მინადოის [Minadoi , 1588:85] და დონ ხუან დე პერსიას [Persia, 1604:69] ცნობაც, რომელშიც აღნიშნულია, რომ თბილისიდან გამოსულ ლალა ფაშას კახეთის მეფის ელჩები შეხვდნენ და ალექსანდრეს სახელით მორჩილება განუცხადეს. სარდალი მეტად ნასიამოვნები დარჩა და მეფეს საპატიო ხალათი გაუგზავნა. სამაგიეროდ, ოსმალები ალექსანდრეს ჰპირდებოდნენ ხელშეუხებლობას და ქრისტიან მეფედ ქვეყნის მართვის უფლებას. ამ ხელშეკრულების შესახებ ასევე გვაწვდიან ცნობებს, იბრაჰიმ ფეჩევი, ჯოვანი მიქელი და პეტრო ბიძარო თავინთ წერილებში [მამისთვალაშვილი, 2009:206-207; შენგელია, 1974: 18- 21,  32-42].

წერილში მოხსენიებული სამი ქართველი დიდებულის შესახებ, ცნობას გვაწვდის ასევე ვახუშტი ბატონიშვილიც. მემატიანე აღნიშნავს, რომ ლალა ფაშამ გამოიარა სამცხე და თბილისი, სადაც დაუთ-ხანმა ვერ გაუწია წინააღმდეგობა და გაეცალა ქალაქს: „ამისთჳს ლალა ფაშამ ინება წარვლინებანი სპათა შიდა ქართლს და დედოფალსა ზედა. არამედ მუხრანის ბატონი ვახტანგ იყო უფლისწულობით, ვითარცა განმგე ქართლისა და მორჩილებდნენ ყოველნი. ამან მოიყვანა ამილახვარი ბარძიმ და ჴსნის ერისთავი ელიზბარ ლალა ფაშისა თანა, და დაიჴსნა ამან ქართლი და თემი მოწყუედისაგან. ხოლო ლალა ფაშამ ამათ თჳსნი მამულნი მიანიჭნა და მეოთხესა დღესა განუტევა პატივითა“ [ვახუშტი ბატონიშვილი, 1973: 410]. ვახუშტის ცნობაც ზემომოყვანილი რელაციის სანდოობას უსვამს ხაზს, თუმცა ქართველი ისტორიკოსი ამ დიდებულებში ქართლის თავადებს მოიაზრებს.

როგორც მოხმობილი წერილიდან ვხედავთ, სამცხეში და ქართლში ოსმალებს საკმაოდ სერიოზული წინააღმდეგობა შეხვდათ, მაგრამ ირანის ძალისხმევა არასაკმარისი გამოდგა და მათ ვერ შეძლეს ოსმალთა ექსპანსიის შეჩერება. ამის შემდეგ კახეთის მეფემ, უაზრო სისხლისღვრას დაზავება არჩია და ამით კიდევ უფრო გაუხსნა გზა ოსმალებს შირვანისკენ და კასპიის ზღვის სანაპიროებისაკენ. ალექსანდრემ ოსმალებთან შეთანხმებით, მონაწილეობა მიიღო შაქის დაპყრობაში, რომელსაც მისი გამაჰმადიანებული ძმა ისა-ხანი მართავდა, რომელიც ყიზილბაშების მიერ იყო დანიშნული და მტრობდა კახთა მეფეს. კახელებისა და ოსმალების გაერთიანებულმა ლაშქარმა შაქი დაიკავა და ლალა ფაშამ მისი გამგებლობა ალექსანდრეს ვაჟს, ერეკლეს, მისცა. თუმცა შირვანის დაპყრობის შემდეგ ეს მხარე (შაქის სანჯაყი) შირვანის საბეგლაბერგოს დაუმორჩილა. საბოლოოდ, ოსმალების მიერ დაპყრობილი კავკასიის ტერიტორიაზე ოთხი საბეგლარბეგო ჩამოყალიბდა, სოხუმის, თბილისის, გურჯისტანის (კახეთის), შირვანის. ამ მიწებიდან შემოსავალი გაწერილ იქნა ოსმალეთის დავანის დავთრებში.

ჟუიეს მესამე წერილი კარგად ასახავს კავკასიაში განვითარებული მოვლენების ისტორიულ სინამდვილეს. მიუხედავად იმისა, რომ ოსმალებმა დაამყარეს კონტროლი ქართლ-კახეთზე და შირვანზე, მათი მდგომარეობა არ იყო მტკიცე. მას შემდეგ, რაც სიმონ I გაათავისუფლეს, სამშობლოში დაბრუნებული მეფე აქტიურად შეუდგა ბრძოლას ოსმალების წინააღმდეგ. სიმონის გამოჩენამ ოსმალთა მდგომარეობა გაართულა რეგიონში, რისი მინიშნებები სწორედ ამ წერილშია მოცემული.

 „კონსტანტინოპოლი, 1578 წლის 2 ნოემბერი“ [Charrière , 1850:762].

თქვენო უდიდებულესობავ, როგორც გავიგეთ, ორი შიკრიკი გაიგზავნა ანატოლიის ბეგლარბეისთან, ასევე ალეპოსა და დამასკოს ფაშებთან, რათა ისინი სასწრაფოდ გაემგზავრონ მუსტაფა-ფაშასთან, ის, როგორც ამბობენ, ჩაკეტილია შირვანში, სადაც ის კარგა ხნის წინ შევიდა. ფაშა აპირებდა ქალაქის საბოლოო დაპყრობას და იქ გამოზამთრებას იმ პირობების იმედით, რაც რამდენიმე ქართველმა დიდებულმა შეუქმნა. ეს უკანასკნელნი  ეახლნენ ფაშას, მიართვეს სანოვაგე და აღუთქვეს ყველანაირი დახმარება, რასაც კი შეძლებდნენ. მაგრამ ვერ აიტანეს რა თურქების თავხედობა, რომელთაც მოინდომეს მათი გაძარცვა და დახოცვა, როგორც კი მათ ქვეყანაში შევიდნენ, ქართველები განუდგნენ თურქებს, შეებრძოლენ და უამრავი დახოცეს კიდეც. ვინც გადარჩა, სპარსელებსა და ქართველებს შუა აღმოჩნდა ჩაკეტილი. ასე, რომ დიდი გაუგებრობაა ამ მუსტაფას თაობაზე. ამბობენ, რომ ის ძალიან მჭიდრო ალყაშია მოქცეული და სურსათის ნაკლებობას განიცდის. ხსენებული ბატონის  ცნობით, მან სარწმუნო წყაროებიდან შეიტყო, მუსტაფა ფაშას ერთი-ერთი ერთგული თურქისთვის უთქვამს, რომ უკვე დაღუპულად თვლიდა თავსაც და მთელ ბანაკსაც. ამბობენ ასევე, რომ კაიროს ფაშასთანაც გააგზავნეს შიკრიკი, ზოგის აზრით, იმ მიზნით, რომ ის ჩამოვიდეს ანატოლიაში და მიხედოს იქაურობას ბეგლარბეგის არყოფნის მანძილზე, სხვათა მოსაზრებით კი - მისი შირვანში წარგზავნის მიზნით. შიკრიკების დაგზავნა მოწმობს, რომ საქმეები ამ მხარეში არც ისე კარგად მიდის ამ ბატონებისთვის, როგორც ამას აქ ჩამოსული ელჩები გვატყობინებენ. ახლა უკვე სავარაუდოა, რომ უსაფუძვლო არ უნდა იყოს ის ჭორი, რომელიც ქართველებთან გამანადგურებელი შეტაკების შემდეგ გავრცელდა და რომელზეც არ ლაპარაკობენ, თუმცა, ზოგიერთები ბედავენ და საიდუმლოდ აცხადებენ, რომ ამ ბრძოლაში მუსტაფა მოკლეს“.

ფრანგი დიპლომატის ზემოთ მოყვანილი წყაროები საინტერესო ინფორმაციას გვაძლევს აღნიშნული პერიოდის მოვლენების ნათელსაყოფად. ეს მასალა მნიშვნელოვანია XVI საუკუნის ბოლო მეოთხედის საქართველოს საშინაო და საგარეო პოლიტიკური ვითარების გასათვალისწინებლად. ეს საშუალებას გვაძლევს, შევადაროთ საკითხის გარშემო ქართულ საისტორიო წყაროებში არსებული ცნობები თანადროულ ევროპულ თუ თურქულ ენაზე არსებულ მონაცემებს. როგორც ვხედავთ, საფრანგეთის სამეფო კარი დაინტერესებული იყო კავკასიაში მიმდინარე პროცესებით, რადგან აღმოსავლეთის საკითხი ძალიან მნიშვნელოვანი გახლდათ ევროპის ქვეყნებისათვის.

[1] Charrière E., Négotiations de la France dans le Levant, v.III. გვ: 746.  ჟუიეს წერილების ადრესატი იყო საფრანგეთის მეფე ანრი III (1574-1589). მის წერილებში ასახულია XVI საუკუნის მეორე ნახევრის  აღმოსავლეთში ოსმალეთის საგარეო პოლიტიკის ძირეული მომენტები. ასევე ჟუიეს წერილებში საინტერესო ცნობებია დაცული საქართველოს შესახებ. წინამდებარე სტატიაში, სხვა იმდროინდელ წყაროებთან შედარების საფუძველზე, ვმსჯელობთ საკვლევ საკითხზე და ვცდილობთ, შევაფასოთ დასახელებული წყაროების მნიშვნელობა საქართველოს აღნიშნული პერიოდის ისტორიისათვის.

[2] ისტორიკოსი ე. მამისთვალაშვილი 110 ათასს მიიჩნევს უფრო მისაღებად. იხ. ირან-ოსმალეთის ომი და საქართველო, საქართველოს საგარეო პოლიტიკა და დიპლომატია, (XV-XVI სს.), თბ. 2009, გვ. 185.

[3] იგულისხმება ამასიის ზავი.

[4] სავარაუდოდ საუბარია ირანის შაჰ თამაზზე, რადგან წერილში ქვემოთ აღნიშნულია, რომ ეს სპარსელი ცდილობს თავისი სიბერე სიმშვიდეში გაატაროს.

[5] აქ საქართველოს რომელი მხარეა ნაგულისხმევი ძნელი დასადგენია, რადგან თუ მშვიდობა (ამასიის ზავი) არ დაირღვა, მაშინ ოსმალებს ქართლისა და კახეთის დასაპყრობად მოქმედი  ზავის პირობები არ მისცემდა უფლებას. მაშინ საუბარი უნდა იყოს ან სამცხეზე, ან იმერეთზე. თუმცა უფრო სამცხეა სავარაუდო, სადაც ირანის შაჰი აქტიურად ვერ ჩაერეოდა ამ მხარის საკითხებში. ზავის შემდგომი ვითარება საქართველოში საკმაოდ რთული იყო. უცხოურ წყაროებში ეს პერიოდი საკმაოდ ვრცლად არის წარმოდგენილი, თუმცა გარკვეული უზუსტობებიც შეიმჩნევა. ასევე არაერთგვაროვანი დამოკიდებულება იყო ამასიის ზავისადმი ქართული სამეფო-სამთავროების მხრიდან. ნაწილი მხარს უჭერდა, რადგან ზავის შემდეგ ქართლისა და კახეთის სამეფო ხელისუფლებისადმი წინააღმდეგ ბრძოლაში ირან-ოსმალეთის მხარდაჭერის იმედი ჰქონდათ; ხოლო ქართლ-კახეთის მეფეები წინააღმდეგნი იყვნენ ამ ზავის. ამ ზავის დადების შემდეგ ისინი ვერ გამოიყენებდნენ ირან-ოსმალეთის წინააღმდეგობას დამოუკიდებლობის შესანარჩუნებლად. ქართველი პოლიტიკოსები ცდილობდნენ, რომ ეს ორი ქვეყანა ერთმანეთთან მუდმივ კონფრონტაციაში ყოფილიყო.

[6] ოსმალო ისტორიკოსის იბრაჰიმ ფეჩევის ცნობაც, ფრანგი დიპლომატის წერილის შინაარსს ეხმაურება, როცა საუბარია ომის დაწყების წინა პერიოდზე. მისი თქმით, „ჯერ კიდევ დაზავებასა და მშვიდობაზე იყო ლაპარაკი, მაგრამ ამბობდნენ, რომ ისინი (ოსმალები), საქართველოს ბეგთაგან (სავარაუდოდ, საუბარია სამცხის იმ ნაწილის დიდგვარიანებზე, რომლებიც ყიზილბაშებს ემორჩილებდნენ) ზოგიერთები ურჩობენ, ამიტომ ჩვენ მათ დასამორჩილებლად მივდივართ“.

[7] სავარაუდოდ, ყირიმელი თათრები.

[8] ე.ი. ორი თვე კონსტანტინოპოლს ცნობები არ მიუღია. ძალიან საინტერესოა აქ მოტანილი ახსნა. გასარკვევია, ეს მომენტი თუნდაც ვარაუდის გამოთქმის თვალსაზრისითაც.