მთის წმ. გიორგის მონასტერი, რომელიც დღეს ლეკნარის, ასევე „მთასაყდარის“ სახელწოდებებითაა ცნობილი სამეცნიერო ლიტერატურაში, ქვემო რაჭაში, რაჭის ქედის უკიდურეს სამხრეთ კალთაზე, მაღალ კლდეზეა აღმართული და თარიღდება დაახლოებით IX ს-ის II ნახევრიდან X ს-ის I ნახევრით, მთავარი ნავის ჩრდილოეთ მინაშენი X ს-ის დასასრულით ან XI ს-ის პირველი მესამედით, დასავლეთ მინაშენი კი უფრო მოგვიანო პერიოდით. მონასტრის ჩრდილო-დასავლეთით ხვამლის მთაა აღმართული. სამხრეთ-აღმოსავლეთით კი ნაქერალას მთაა, რომლის გაგრძელებასაც წარმოადგენს ლეკნარი [ბოჭორიძე, 1995: 85-90; დვალი, 1968: 155-165].  მონასტრის კოორდინატებია — 42°26’10.45“; 42°58’32.15“.

ჩვენთვის ცნობილია მონასტერთან დაკავშირებული 20-მდე წერილობითი ძეგლი: XV-XIX სს-ის საისტორიო იურიდიული აქტები; XI-XVIII სს-ის ეპიგრაფიკული ძეგლები — მონასტრის კუთვნილ საეკლესიო ინვენტარზე, ჯვარ-ხატებზე და ეკლესიის პერანგის ქვებზე შესრულებული ჭედური და  ლაპიდარული წარწერები, ასევე XVI-XVII სს-ის ხელნაწერზე შესრულებული მინაწერები.

აღნიშნული წერილობითი ძეგლები ძალიან საინტერესო ცნობებს გვაწვდის მონასტრის ისტორიისა და ზოგადად შუასაუკუნეების საქართველოს პოლიტიკური და საეკლესიო ისტორიის სხვადასხვა საკითხის შესახებ. აღნიშნულ ნაშრომში ყურადრებას გავამახვილებ ერთ კონკრეტულ საკითხზე — აგარის წმ. გიორგის ხატის კუთვნილებაზე, წარმომავლობასა და ნაქერალას ქედზე მდებარე მთის წმ. გიორგის მონასტრის ისტორიულ სამეგრელოსთან კავშირზე.

ხეზე გადაკრული მოოქროვილი ვერცხლით ნაჭედი აგარის წმ. გიორგის ხატი, რომელმაც სახელი მიიღო მისი ბოლო დაცულობის ადგილის მიხედვით (ნიკორწმინდასთან მდებარე ისტორიული პუნქტი აგარა), დღეს ქუთაისის ისტორიულ ეთნოგრაფიულ მუზეუმში ინახება საინვენტარო ნომრით 3160/გ. 577. ხატი ძალიან დაზიანებულია. საბედნიეროდ, აგარის ხატი კარგადაა ცნობილი XIX ს-ის მეორე ნახევრისა და XX ს-ის პირველი მეოთხედის სამეცნიერო ლიტერატურაში, რის მიხედვითაც შესაძლებელი ხდება ხატის დაზიანებამდელი მდგომარეობისა და მისი დაზიანების ისტორიისა და დინამიკის აღდგენა[1].

ჯერ კიდევ 1893 წელს ხატი მოუნახულებია ანტონ ქუთათელაძეს. მან აღწერა ეს სიძველე და შემოგვინახა ძვირფასი ცნობა ხატის წარმომავლობის შესახებ. მისი თქმით: „ეს ხატი ჩამოსვენებულია წმიდა გ(იორგ)ის მთიდან და, გოლვის დროს, რაჭველებს ჩვეულება აქვთ იქ გაასვენონ და პარაკლისი გარდიხადონ, რომ წვიმა მოვიდეს“ [ქუთათელაძე, 1894: 58-59]. ამგვარად, ჯერ კიდევ 1893 წელს აგარაში შენარჩუნებული იყო ხსოვნა ხატის წარმომავლობის შესახებ. აგარელები ასევე იცავდნენ ტრადიციას, რომელიც ითვალისწინებდა გვალვის დროს ხატის მთის წმ. გიორგის მონასტერში წასვენებასა და პარაკლისის გადახდას. 

ეს ტრადიცია და ხსოვნა შენარჩუნებული იყო 1902/3 წწ-შიც, როცა აგარის ხატი უნახავს ჭელიშის მაშინდელ არქიმანდრიტ ამბროსი ხელაიას. გარდა ა. ქუთათელაძის დაფიქსირებული ინფორმაციისა, ა. ხელაიამ შემოგვინახა უმნიშვნელოვანესი ზეპირი გადმოცემა როგორც ამ ხატის, ასევე – მთის წმ. გიორგის მონასტრის შესახებ. 80 წლის გიორგი მომცემლიძემ ა. ხელაიას უამბო, რომ „ეს წმ. გიორგის ხატი ძველად სოფ. ხორგაში[2] (სამეგრელოში) იყო. მეფეს მიუცია საჩუქრად მომცემლიძეების ერთ წინაპრებისთაგანისთვის. ეს მეფე ბაგრატი, რომელსაც აუშენებია ნიკორწმინდის ტაძარი და რომელსაც რქმევია კურატპალატი (ხალხის თქმით, ბაგრატ კურატი). ამ საჩუქრის მიმღები ყოფილა მაჰმადიანი, მიუღია ქრისტიანობა გიორგის სახელით. მას წამოუსვენებია ხატი რაჭაში, პირველად დაუსვენებია წმ. გიორგის მთაზე, რომელმაც ალბათ ამ ხატისაგან მიიღო თავისი სახელი. გვალვის დროს აგარის წმ. გიორგის ხატს მიასვენებენ ამ მთაზე, სადაც არის ეკლესიის ნანგრევი და იქ ევედრებიან ღმერთს წვიმის მოცემისათვის. გიორგი მომცემლიძისათვის მეფე ბაგრატს მიუცია წყალობის წიგნი (სიგელი), რომელიც, როგორც ამბობენ, ახლაც შენახული უნდა იყოს მათს გვარში, და თვით მომცემლიძეთა გვარი წარმომდგარა ამ წყალობისაგან, ანუ, უკეთ ვსთქვათ, სიტყვისაგან „მოცემა“ [ხელაია, 2011: 204-5].

1919 წელს ხატი მოინახულა ექვთიმე თაყაიშვილმა. ა. ქუთათელაძისა და ა. ხელაიას მსგავსად, ექვთიმეც ადასტურებს ადგილობრივების გადმოცემას ხატის წარმომავლობის შესახებ მთის წმ. გიორგის მონასტრიდან. მისი თქმით, „ხატი თავდაპირველად XI საუკუნეში უნდა იყოს გაჭედილი“ [თაყაიშვილი, 2017: 296-8].

ბოლოს ხატი მოინახულა გიორგი ბოჭორიძემ 1926 წელს, რომელიც ამ დროს, საბჭოთა ხელისუფლების პირობებში, უკვე ძალიან შელახული იყო. გ. ბოჭორიძის ცნობით, ხატი გაუძარცვავთ და დაუზიანებიათ 1923/4 წწ-ში. მისი წინამორბედებისგან განსხვავებით, გ. ბოჭორიძე არ ახსენებს ხატის უფრო ადრინდელ წარმომავლობას[3] [ბოჭორიძე, 1994: 146].

ამგვარად, აგარის წმ. გიორგის ხატი, რომლის ძველი ნაწილი XI ს-ს უნდა ეკუთვნოდეს, ძალიან მნიშვენლოვანი ძეგლია მთის წმ. გიორგის მონასტრის ისტორიისათვის, რადგან ჯერ კიდევ XX ს-ის პირველ მეხუთედში აგარის მოსახლეობაში შემორჩენილი იყო ზეპირი გადმოცემა, რომლის მიხედვითაც აგარამდე ხატი სწორედ მთის წმ. გიორგის მონასტრის საკუთრებას წარმოადგენდა. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ისიც, რომ ეს ცნობა არათუ ერთმა, არამედ სამმა ერთმანეთისგან დამოუკიდებელმა მეცნიერმა — ა. ქუთათელაძემ, ა. ხელაიამ და ე. თაყაიშვილმა, სხვადასხვა დროს დააფიქსირეს.

აგარის წმ. გიორგის ხატს უკავშირდება მრავალი საინტერესო საკითხი, თუმცა, აღნიშნული ნაშრომი ეძღვნება კონკრეტულად აგარის ხატის წარმომავლობას, რაც განსაკუთრებით საინტერესო საკითხია მთის წმ. გიორგის მონასტრის ისტორიისათვის.

როგორც ზემოთაც აღვნიშნეთ, ზეპირი გადმოცემა, რომ აგარის წმ. გიორგის ხატი მანამდე მთის წმ. გიორგის მონასტერში ინახებოდა, ოთხიდან სამმა მკვლევარმა სხვადასხვა დროს ერთმანეთისგან დამოუკიდებლად ჩაიწერეს, რაც მიუთითებს, რომ აგარელებში ეს გადმოცემა მტკიცედ იყო ფეხმოკიდებული. თუ როდის და რა მიზეზით გადმოასვენეს ეს ხატი მთის წმ. გიორგის მონასტრიდან აგარაში, ზუსტად უცნობია, თუმცა, შესაძლებელია მიახლოვებითი პერიოდისა და მიზეზის დადგენა.

1465-1467 წწ-ის მთის წმ. გიორგის შეწირულობის საბუთში ბაგრატ VI ქართლ-იმერეთის მეფემ მონასტერს განუახლა დავით აღმაშენებლისა და მისი ძის — დემეტრე I-ის მიერ შეწირული სოფლები და, თავის მხრივ, შესწირა ამ და სხვა სოფლებში საბუთის გაცემის დროს (1465-1467 წწ.) მოსახლე გლეხები. შეწირული უძრავი ქონების ჩამონათვალის თავში, პირველივე ადგილზე იხსენიება „სახადს აგარა“ [ჟღენტი, 2011: 205]. ტოპონიმი „სახადი“ ჯერ კიდევ 1071-1080 წწ-ის ე.წ. ნიკოლაოს წმინდის წინამძღვრის დაწერილში გვხვდება და იგი ნიკორწმინდის მიდამოების ზოგად სახელს აღნიშნავდა [შოშიაშვილი... 1987: 44]. ამგვარად, 1465-1467 წწ-ის საბუთში მოხსენიებული  „სახადს აგარა“ სწორედ ჩვენთვის საინტერესო პუნქტ აგარასთან უნდა გაიგივდეს. 1465-1467 წწ-ის საბუთის მიხედვით კი ვიგებთ, რომ დასახლებული პუნქტი სახადის აგარა მთლიანად (სახადს აგარა, მათითა სახლი-კარითა, სასაფლაოთა, წყლითა, წისქუილითა, ჭალითა, სათიბითა, საყანითა, ტყითა, ველითა, მზღურითა სამართლიანითა უცილებელად, უცვალებელად, უცვალებლად, შეუცვალებლად) ეკუთვნოდა მთის წმ. გიორგის მონასტერს დავით აღმაშენებლისა და დემეტრე I-ის დროიდან თუ არა, უკვე 1465-1467 წწ-ში. სწორედ ამით უნდა აიხსნას, თუ რატომ გადმოასვენეს წმ. გიორგის ხატი სწორედ აგარაში და არა სხვა რომელიმე გეოგრაფიულ პუნქტში.

ამოიხსნა რა აგარის ხატის მთის წმ. გიორგის მონასტრიდან სწორედ აგარაში გადმოსვენების მიზეზი, საჭიროა დაისვას შეკითხვა: რატომ და როდის მოხდა ეს?

აგარაში, შემორჩენილი წყაროების მიხედვით, XVII ს-მდე ეკლესია არ ჩანს[4].  აგარის ეკლესია ძალიან დაზიანდა საბჭოთა პერიოდში. ამჟამად ტაძრის იერსახე ისეა აღდგენილი, რომ შეუძლებელია მის კონსტრუქციაში ძველი ფენების გამოვლენა.

აგარის ეკლესიაში, ჩრდილოეთ კედელზე შესრულებული იყო ტაძრის მაშენებელთა ფრესკები და საამშენებლო ფრესკული წარწერა (ტაძრის მოხატულობა ასევე საბჭოთა პერიოდში განადგურდა). ფრესკული წარწერის მიხედვით ტაძარი აუგია 1688 წელს დასავლეთ საქართველოს იმ დროისათვის ერთ-ერთ ყველაზე ძლიერ ფეოდალს — მერაბ წულუკიძეს [თაყაიშვილი, 2017: 293-4]. ამგვარად, წმ. გიორგის ხატი აგარაში ვერ მოხვდებოდა 1688 წლამდე. საინტერესოა, რომ იმავე ფრესკულ წარწერაში მერაბ წულუკიძე მიმართავს არა აგარის ხატს ან წმ. გიორგის, არამედ – ხოტევის მაცხოვარს. ამგვარად, აგარის ტაძრის აღმშენებელი ანგარიშვალდებულად თვლის თავს არა წმ. გიორგის წინაშე, არამედ ხოტევის მაცხოვრის წინაშე. წარწერაში მერაბ წულუკიძე ამბობს, რომ მანვე ტაძარი შეამკო ხატით, ჯვრითა და წიგნით. თუმცა, რთულია აქ მოხსენიებულ ხატში სწორედ წმ. გიორგის ის ხატი ვიგულისხმოთ, რომელიც აგარის ეკლესიის მთავარ სიწმინდედ ითველობდა. მერაბ წულუკიძე არც აგარის ხატის წარწერაში იხსენიება [თაყაიშვილი, 2017: 296-8]. სამაგიეროდ, აგარის წმ. გიორგის მერაბ წულუკიძე ახსენებს მის მიერ ამ ტაძრისათვის შეწირულ 2 ვერცხლის ფეშხუმზე, 1 ვერცხლის კოვზზე და 1 ვერცხლის კამარაზე შესრულებულ წარწერებში [თაყაიშვილი, 2017: 295-6]. ეს კი იმაზე მიუთითებს, რომ წმ. გიორგის ეს ხატი აგარის ეკლესიაში მერაბის ცხოვრებაშივე მოხვდა და მთავარ ხატად იქნა დადგენილი.

ამგვარად, აღნიშნული მონაცემების მიხედვით მივიღეთ შემდეგი სურათი:

 1688 წელს მერაბ წულუკიძემ აგარაში ააშენა ეკლესია და სხვადასხვა საეკლესიო ინვენტარით მოამარაგა. მანვე, 1688 წელსვე თუ არა, ახლო ხანებშივე მთის წმ. გიორგის მონასტრიდან, რომლის საკუთრებასაც წარმოადგენდა სოფ. აგარა, გადმოასვენა წმ. გიორგის ხატი და მის მიერ აშენებული აგარის ეკლესიის მთავარ სიწმინდედ დააბრძანა.

გავარკვიეთ რა აგარის წმ. გიორგის ხატის წინა ადგილსამყოფელის ეჭვმიუტანლობა და მისი აგარაში გადმოსვენების მიზეზი და დრო, საჭიროდ მიმაჩნია განვიხილოთ ამ ხატთან დაკავშირებული კიდევ ერთი ამბავი, რომელიც სამეცნიერო ლიტერატურაში მხოლოდ ა. ხელაიამ შემოგვინახა. ვგულისხმობ 80 წლის გიორგი მომცემლიძის გვარში არსებულ ზეპირ გადმოცემას, რომელიც ზემოთაა მოყვანილი. ბუნებრივია, 1902/3 წწ-ში ჩაწერილ ამ ზეპირ გადმოცემაში საუბარია დაახლ. 900 წლის წინ მომხდარ ამბავზე და ამ ამბის რეალურობა დიდი კითხვის ქვეშ დგას. მითუმეტეს, ჩემს ხელთ არსებული პარალელური საისტორიო მასალის მიხედვით, მსგავსი ამბავი სხვაგან არ დასტურდება. თუმცა, არის რამდენიმე მინიშნება, რაც შეიძლება მიუთითებდეს, რომ ამ ამბავში აგარის წმ. გიორგის ხატის სამეგრელოდან წარმომავლობის ეპიზოდი შეიძლება სრულიადაც რეალური ამბის დანალექი იყოს[5].

მერაბ წულუკიძემ აგარის წმ. გიორგისადმი შეწირულ ვერცხლის ფეშხუმს დაურთო ვრცელი მხედრული წარწერა, სადაც მის განვლილ გზას, ფეოდალურ დაპირისპირებებს, მიღწეულ წარმატებებსა და ზოგადად, თავის ბიოგრაფიას აღწერს. ჩვენთვის საინტერესოა ერთი ფრაგმენტი, რომლის მიხედვითაც მას ერთი ძმა ნიკორწმინდელად დაუსვამს, ხოლო მეორე ხობელად, მაშინ, როცა მისი ძალაუფლება სამეგრელოშიც ვრცელდებოდა. აქვე მერაბი წერს – „ნასუჯუნევს ხორგას სასახლე მისი შემავლის კაციანათა და ხონი კიდე სულათა...“ [თაყაიშვილი, 2017: 295-6]. როგორც ვნახეთ ამ წარწერაში იხსენიება ხორგას სასახლე. ამ პერიოდში ხორგაში იყო აფხაზეთის კათალიკოსის სასახლე [გაფრინდაშვილი, 2015: 134]. ამგვარად, აგარის წმ. გიორგის ხატთან მიმართებაში უკვე მეორედ დაფიქსირდა სამეგრელოს სოფ. ხორგა. რადგან აგარის ფეშხუმის წარწერაში იხსენიება სხვა გეოგრაფიული პუნქტებიც, რომლებზედაც მერაბ წულუკიძის ძალაუფლება ვრცელდებოდა, შეიძლება გვეფიქრა, რომ ეს უბრალოდ დამთხვევაა. თუმცა, ვფიქრობ, არსებობის უფლება აქვს შემდეგ ვარაუდს: ხომ არ უკავშირდება ა. ხელაიას მიერ ჩაწერილ ზეპირ გადმოცემაში აგარის წმ. გიორგის ხატის მეგრული, კონკრეტულად სოფ. ხორგადან წარმომავლობა მერაბ წულუკიძის პერიოდს? სამწუხაროდ, მე არ მაქვს შესაძლებლობა ეს ვარაუდი სხვა პარალელური წყაროებით განვამტკიცო და ამ საკითხს ღიად ვტოვებ. ჩემი აზრით, არაა გამორიცხული მერაბ წულუკიძეს ჩვენთვის საინტერესო ხატი სწორედ სოფ. ხორგადან წამოესვენებინა რაჭისკენ მაშინ, როცა იგი სამეგრელოში დიდი გავლენით სარგებლობდა და ერთ-ერთი ძმა ხობელადაც დაედგინა (სხვათაშორის, მერაბ წულუკიძე ლევან II დადიანის აღზრდილი იყო, რასაც თვითონ არაერთხელ ახსენებს [თაყაიშვილი, 2017: 295]). წმ. გიორგის მთაზე, სადაც მთის წმ. გიორგის მონასტერი მდებარეობს, გადიოდა უძველესი გზა, რომელიც რაჭას და ზემო-იმერეთს (ოკრიბას) აკავშირებდა. თუ აგარის ხატის სამეგრელოდან წამოსვენებას მერაბ წულუკიძეს დავუკავშირებთ, არაა გამორიცხული მას ხატი ჯერ გზად მთის წმ. გიორგის მონასტერში დაესვენებინა, ხოლო შემდეგ, 1688 წლისთვის აგარაში გადმოესვენებინა, მის მიერ ახლად აშენებულ ტაძარში, ხოლო ეს ფაქტი შეცდომით, არასწორი ქრონოლოგიითა და პერსონალიით დაილექა ა. ხელაიას ჩაწერილ ზეპირ გადმოცემაში. 

აღსანიშნავია ისიც, რომ სოფ. ხორგა უძველესი და უმნიშვნელოვანესი პუნქტია, სადაც დაფიქსირებულია ძველი კოლხური არქეოლოგიური ძეგლები. ხორგაშივე იყო აფხაზეთის კათალიკოსის სასახლე, რომელიც ზემოთ ვახსენეთ. ჩვენთვის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია, რომ სოფ. ხორგაში ადრე მდგარა „მისარონის“ წმ. გიორგის ეკლესია. ეს ეკლესია გაუნადგურებიათ საბჭოთა ხელისუფლების პირველსავე წლებში [ჩიტაია, 2017: 139]. თუ ცნობები აგარის წმ. გიორგის მეგრული წარმომავლობის შესახებ სიმართლეა და მთის წმ. გიორგის მონასტრამდე ის ხორგაში ესვენა, დიდი ალბათობით სწორედ ოდესღაც მდგარი „მისარონის“ წმ. გიორგის ეკლესიის საკუთრება იქნებოდა.

არის კიდევ ერთი ცნობა, რომელიც შეიძლება მიუთითებდეს მთის წმ. გიორგის მონასტრისა და სამეგრელოს კავშირზე სწორედ აგარის წმ. გიორგის ხატის კონტექსტში.

1820-1824 წწ-ში ამიერკავკასიაში იმოგზაურა ეროვნებით ფრანგმა, მეფის კონსულმა თბილისში, შევალიე ჟან ფრანსუა გამბამ, რომელმაც მოგვიანებით ამ მოგზაურობის შესახებ ნაშრომიც გამოსცა. მისი ნაშრომის X თავში ერთი ეპიზოდი უკავშირდება 1823 წ-ს მისი ძმის რაჭაში მოგზაურობას. სწორედ ამ მონაკვეთში არის ჩვენთვის განსაკუთრებით საინტერესო ცნობა: „რაჭის ტყის შუაგულში არის ქვით ნაგები და ძალზე ძველი პატარა სამლოცველო. იგი ნაკურთხია წმინდა გრიგოლის (Grégoire) სახელზე და კოლხეთის ხალხები მას თაყვანისცემით ეკიდებიან. აქ დიდძალი ხალხი მოდის სალოცავად, ხშირად იმერეთისა და სამეგრელოს ყველაზე შორეული ადგილებიდანაც კი. მათ წესად აქვთ სამლოცველოსთან იმ პროდუქტების დატოვება, რომლის შეჭმასაც ვერ ახერხებენ. ლოცვების შემდეგ აქ ყოველთვის პურის ჭამა იმართება ხოლმე“ [მგალობლიშვილი, 1987: 200]. თ. ბერაძემ ეს სალოცავი სწორედ მთის წმ. გიორგის მონასტერთან გააიგივა[6] [ბერაძე, 2004: 125].

ამგვარად, ჟან ფრანსუა გამბას ნაშრომის წყალობით ვიგებთ, რომ ჯერ კიდევ 1823 წელს მთის წმ. გიორგის მონასტერში დღესასწაულზე სალოცავად ამოდიოდნენ არა მხოლოდ იმერლები, არამედ – მეგრელებიც კი (!). ეს არის უნიკალური ცნობა, რაც გვაძლევს შესაძლებლობას საინტერესო პარალელები გავავლოთ აღნიშნულ ცნობასა და ზემოთ განხილულ საკითხებს შორის. ამ ცნობაში პირდაპირ ჩანს მეგრელების დამოკიდებულება, სამეგრელოდან შორს, რაჭის ქედზე მდებარე მთის წმ. გიორგის მონასტრისადმი, რისი მიზეზიც სწორედ ზემოთ განხილული, ა. ხელაიას ჩაწერილი ზეპირი გადმოცემის ის ეპიზოდი უნდა იყოს, რომელიც მოგვითხრობს (აგარის) წმ. გიორგის ხატის გადმოსვენების შესახებ სამეგრელოს სოფ. ხორგადან წმ. გიორგის მთაზე, მთის წმ. გიორგის მონასტერში.

ამგვარად, ზემოთ განხილული საისტორიო მასალის შედეგად, აგარის წმ. გიორგის ხატის ისტორიის სურათი შემდეგი სახით შეიძლება აღდგეს.

აგარის წმ. გიორგის ხატი, რომლის ძველი ფენა XI ს-ს უნდა ეკუთვნოდეს, თავდაპირველად სამეგრელოს სოფ. ხორგაში, წმ. გიორგის ეკლესიაში ესვენა.

მოგვიანებით ხატი, რაჭის ქედზე მდებარე მთის წმ. გიორგის მონასტერში გადმოუსვენებიათ. თუ როდის მოხდა კონკრეტულად ეს ფაქტი, უცნობია. შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ ეს მოხდა ან ბაგრატ III კურაპალატის ზეობის დროს, როგორც ეს ა. ხელაიას ჩაწერილ ზეპირ გადმოცემაშია ნათქვამი, ან მერაბ წულუკიძის დროს XVII ს-ის მეორე ნახევარში. თუმცა, ცნობების სიმცირის გამო ეს საკითხი ღიად რჩება. ფაქტია, რომ 1823 წელსაც კი მეგრელები ინარჩუნებდნენ დღესასწაულზე იმ სალოცავის მოლოცვის ტრადიციას, სადაც ხორგადან გადასვენებული ხატმა დაიდო ბინა დაახლ. 1688 წლამდე (აგარაში გადმოსვენებამდე).

აგარამდე ეს ხატი რომ მთის წმ. გიორგის მონასტერში ინახებოდა, ფაქტია, რადგან ეს ცნობა, ადგილობრივი მოსახლეობისგან სამმა მეცნიერმა — ა. ფურცელაძემ, ა. ხელაიამ და ექ. თაყაიშვილმა, ერთმანეთისგან დამოუკიდებლად, სხვადასხვა დროს ჩაიწერეს. გარდა ამისა, ამ ფაქტზე მეტყველებს უშუალოდ სოფ. აგარის ფაქტორი, რომელიც უძველესი დროიდანვე მთლიანად მთის წმ. გიორგის მონასტრის საკუთრება იყო.

1688 წელს მერაბ წულუკიძემ აგარაში ააგო მცირე ტაძარი, სადაც, 1688 წელსვე ან მის ახლო ხანებში, მთის წმ. გიორგის მონასტრიდან, გადმოასვენა წმ. გიორგის ხატი და ახლად აგებული ტაძრის მთავარ სიწმინდედ დააბრძანა. სწორედ ამ დროიდან ხდება აღნიშნული ხატის სახელდება, როგორც „აგარის წმ. გიორგი“.

იყო თუ არა წმ. გიორგის ეს ხატი მთის წმ. გიორგის მონასტრის მთავარი სიწმინდე, წმ. გიორგის ხატი, რომელსაც საისტორიო საბუთებში და სხვა წერილობით ძეგლებში „მთის მთავარ მოწამეს“ უწოდებდნენ, ზუსტად უცნობია. ჩემი აზრით, აგარის წმ. გიორგის ხატი არ უნდა გავაიგივოთ მთის წმ. გიორგის მთავარ სიწმინდესთან, „მთის მთავარ მოწამის“ ხატთან. რადგან: 1. მთის წმ. გიორგის მონასტერი 1688 წლის შემდეგაც მოქმედი ჩანს და იქ მხოლოდ XIX ს-ში წყდება მონაზვნური ცხოვრება [კაკაბაძე B, 1921: 107-109; ხელაია, 2011: 407]. რთული წარმოსადგენია, მოქმედი მთის წმ. გიორგის მონასტრიდან მთავარი ხატი მის კუთვნილ ერთ-ერთ სოფელში გადაესვენებინათ; 2. რთული წარმოსადგენია, ასევე, მონასტრიდან გადმოსვენებულ მნიშვნელობით უმთავრეს ხატს შეეცვალა სახელი და „მთის მთავარ მოწამის“ მაგივრად „აგარის წმ. გიორგი“ დარქმეოდა[7]. ამგვარად, ჩემი აზრით, აგარის წმ. გიორგის XI ს-ის ხატი იყო მთის წმ. გიორგის ერთ-ერთი მთავარი, თუმცა, არა უმთავრესი წმ. გიორგის ხატი. აღსანიშნავია ისიც, რომ ზემოთ ხსენებული მერაბ წულუკიძის (ვისი ინიციატივითაც უნდა მომხდარიყო ხატის გადმოსვენება აგარაში) ძმა, სვიმონ ნიკორწმინდელი 1682-1685 წწ-ში მთის წმ. გიორგის მონასტერს აძლევს შეწირულობის საბუთს, რომელშიც არაერთხელ ახსენებს სწორედ ამ სალოცავის მთავარ სიწმინდეს — წმ. გიორგის ხატს [სეა 1448-1533; კაკაბაძე B, 1921: 81-82; გაფრინდაშვილი, 2015: 240]. რთული წარმოსადგენია, რამდენიმე წლის შემდეგ სწორედ ეს ხატი წამოესვენებინათ მოქმედი მთის წმ. გიორგის მონასტრიდან მერაბ წულუკიძეს და უშუალოდ ნიკორწმინდელ სვიმონს, რომლის ეპარქიაშიც შედიოდა ეს მონასტერი და რომელსაც ცოტა ხნით ადრე ასე წყალობდა. 

საინტერესოა აგარის წმ. გიორგის ხატის თაყვანისცემის თავისებურება. როგორც ზემოთაც ვნახეთ, ადგილობრივი მოსახელობა გვალვის დროს ამ ხატს კვლავ მთის წმ. გიორგის მონასტერში მიასვენებდა და წვიმისათვის ლოცულობდა. არაა გამორიცხული კონკრეტულად ამ ხატის დატვირთვას და თაყვანისცემის ამ ტრადიციას უფრო ძველი ფესვები ჰქონდეს და მთის წმ. გიორგის მონასტერშიც და ხორგაში ყოფნის დროსაც მსგავსი წეს-ჩვეულება არსებულიყო.

ბოლოს კი ყურადღება მინდა გავამახვილო მთის წმ. გიორგის სალოცავის არქაულ დატვირთვაზე.

მთის წმ. გიორგის მონასტრის მთავარი დღესასწაული, მიუხედავად მონასტრის სახელობისა, მარიამობას (ღმრთისმშობლის მიძინების დღეს), 28 აგვისტოს (ძვ. სტილით 15 აგვისტოს) აღინიშნება. მინიშნებები იმის შესახებ, რომ ეს ტრადიცია ძველი დროიდანვე მომდინარეობს, გვხვდება მთის წმ. გიორგისადმი გაცემულ რამდენიმე საისტორიო საბუთში[8].

მთის წმ. გიორგის მონასტერი არაა გამონაკლისი. მარიამობას, როგორც წმ. გიორგის სალოცავის მთავარ დღესასწაულს, აღნიშნავენ ასევე კახეთის სოფ. აწყურის თეთრი გიორგის ეკლესიაში, ქართლის სოფ. არბოში, სამეგრელოს სოფ. ნაგვაზაოში, ლეჩხუმის სოფ. ლაჭეპიტაში და სხვ. ივ. ჯავახიშვილი ამ ტრადიციას უკავშირებდა უძველეს ქართულ წარმართულ პანთეონში არსებულ მთვარის კულტს, რომლის  დღესასწაული – მთვარის აღვსება – სწორედ ძვ. სტ. 15 აგვისტოს, ქრისტიანულ მარიამობას ემთხვეოდა [ჟღენტი, 2017: 275-278].

სხვადასხვა საისტორიო მასალის, თემატური ანალოგებისა და ფოლკლორულ-მითოლოგიური საკითხების განხილვის საფუძველზე ვვარაუდობ, რომ მთის წმ. გიორგის მონასტრის ადგილას წარმართობის დროს არსებობდა მთვარის ძლიერი სალოცავი, რომელიც რეგიონის გაქრისტიანებისას წმ. გიორგის სალოცავმა ჩაანაცვლა, ხოლო მთვარის მთავარი დღესასწაული – ძვ. სტილით 15 აგვისტო – მარიამობის სახით შეუნარჩუნეს სალოცავს, როგორც მთავარი დღეობა. არაა გამორიცხული მეგრელების მხრივ მთის წმ. გიორგის მონასტერში, მის მთავარ დღესასწაულზე — მარიამობას პილიგრიმობის ტრადიცია სწორედ წინარექრისტიანულ პერიოდს უკავშირდებოდეს, რომელიც მოგვიანებით, ქრისტიანულ პერიოდშიც გაგრძელდა და 1823 წელსაც. ამ ვარაუდს კიდევ უფრო ამყარებს ზემოთ უკვე განხილული საკითხი აგარის წმ. გიორგის ხატის უძველესი ადგილსამყოფელის შესახებ, რომელიც სწორედ სამეგრელოს სოფ. ხორგას „მისარონის“ წმ. გიორგის ეკლესია უნდა ყოფილიყო. მთის წმ. გიორგის სალოცავის მსგავსად, „მისარონის“ წმ. გიორგის სალოცავსაც წარმართული ფესვები უნდა ჰქონდეს, რომელიც წარმართულ „ჯეგე-მისარონის“ კულტს უკავშირდება. ქრისტიანობის გავრცელების შემდეგ „ჯეგე-მისარონის“ კულტი სწორედ წმ. გიორგიმ ჩაანაცვლა.

[1] ხატის ტექნიკური აღწერილობა: სახეობა – ჭედური; მასალა – ხე, მოოქროვილი ვერცხლი, ამალგამა; ზომები: 126,5X75,5. ხატს არშიაზე ჰქონია 14 ამობერვით ნაჭედი წმინდანების პატარა ხატები, რომელთაგანაც შემორჩა მხოლოდ 8 — მარჯვენა მხარეს ღმრთისმშობლის, იოანე მახარებლის და კიდევ ორი წმიდანის ხატი. მარცხენა მხარეს — წმ. ნიკოლოზი, იოანე ნათლისმცემელი, მარკოზ მახარებელი და ერთიც გაურჩეველი. ხატი შემკული იყო 55 თვლით, შერჩენილია მხოლოდ 9. წმ. გიორგი მდგომარეა, მარჯვენა ხელში ხმალი უჭირავს, მარცხენა ხელით ქარქაში უჭირავს, ხოლო ფარი მარცხენა ფეხის უკან აქვს მიყუდებული. ხატის თავდაპირველ ფენას ე. თაყაიშვილი XI ს-ით ათარიღებს. მოგვიანებით ხატი განუახლებიათ. სავარაუდოდ, ამ პერიოდს უნდა ეკუთვნოდეს წმ. გიორგის მარჯვენა ფეხის ქვეშ შემორჩენილი XVI-XVIII სს. 5 სტრიქონიანი მთავრული წარწერა: „წ(მიდა)ო გ(იორგ)ი შეიწყ(ა)ლე ევნ|²უქიძე მოძღვ(ა)რი ს(ა)ბა, |³ მისი შვილი ზოსიმე, გა|⁴ვ(ა)შელ. წ(მიდა)ო გ(იორგ)ი უშველე მ|⁴ამუას, დავითსა.“ ხატს აქვს კიდევ თავდაპირველი მოჭედილობის თანადროული ,არშიების წმიდანთა ხატების განმარტებითი მთავრული წარწერები. ასევე წმ. გიორგის მთავარი ფიგურის განმარტებითი მთავრული წარწერა. ხატის მარჯვენა ქვედა კუთხესთან, ერთ-ერთი რესტავრაციის დროს ჩასმულია წარწერის ფრაგმენტი, სადაც იკითხება დაქარაგმებული სახელი „გ(იორგ)ი“.

[2] სოფელი დასავლეთ საქართველოში, სამეგრელო-ზემო სვანეთის მხარის ხობის მუნიციპალიტეტში, ახალსოფლის თემში. მდებარეობს ოდიშის დაბლობზე, მდინარე ხობის მარჯვენა სანაპიროზე, ზღვის დონიდან 10 მეტრზე. ხობიდან დაშორებულია 28 კილომეტრით. სენაკიდან 19 კმ-ით.

[3] თუმცა, ეს არც უნდა იყოს გასაკვირი, რადგან გ. ბოჭორიძეს, მის წინამორბედებისგან განსხვავებით, გაცილებით უფრო რთულ ვითარებაში — ანტირელიგიური მოძრაობის დროს მოუწია აგარაში ჩასვლა და ხატის მონახულება. მის ნაშრომში მოცემულია მხოლოდ ხატის აღწერილობა და არც ჩანს, რომ მას ადგილობრივი მოსახლეობისგან ცნობების შეგროვების ფუფუნება ჰქონოდა. მეტიც, გ. ბოჭორიძეს, ანტირელიგიურ მოძრაობაში ჩართული ფანატიკოსებისგან დასაცავად, აგარის წმ. გიორგის შელახული ხატი ჩამოუტანია და გადაუცია ქუთაისის მუზეუმისთვის 1926 წ-ს [ქიემ 3160/გ. 577 ექსპონატის პასპორტი]. ფრაგმენტებად დაშლილი ხატი დღეისათვის აღდგენილია სწორედ ქუთაისის ისტორიულ-ეთნოგრაფიული მუზეუმის თანამშრომლების ძალისხმევით.

[4] 1465-1467 წწ-ის საბუთშიც ჩამოთვლილია რა მთის წმ. გიორგის მონასტრისადმი შეწირული სოფლები და დაკონკრეტებულია კონკრეტული შეწირული სოფლის კონკრეტული ადგილები (წისქვილი, ჭალა, სათიბი, საყანე და სხვ.), აგარის შემთხვევაში არ იხსენიება ეკლესია, მაშინ, როცა მომდევნო შეწირული სოფლის — შაორის შემთხვევაში, ბაგრატის მიერ აღდგენილი და დასახლებული შაორი მთლიანად, მათ შორის ეკლესიითაც შეწირულია მონასტრისათვის („...ასრე მკუიდრად და უსარჩლავად დაგუიმტკიცებია [შაორს მსხდომნი] კაცნი სა[მნი]: სულაძე, გუენცაძე და ფაქიოტიძენი – ყუელანი მ{ა}თითა მზღურითა სამართლიანითა, საჴლ-კარითა, ეკლესიითა, სასაფლაოთა, წისქუილითა, ჭალითა, სა[თ]იბითა, ტყითა და ველი[თა], მზღურითა სამართლიანითა ყოველთა“ [ჟღენტი, 2011: 205]).

[5] აღსანიშნავია, რომ 1660 წ-ს იმერეთში გამეფდა ოდიშის მთავარი ვამეყ დადიანი [რეხვიაშვილი, 1989: 112-113]. მომდევნო წელს, მარიამობა დღეს, რა დღესაც აღინიშნებოდა მთის წმ. გიორგის მონასტრის მთავარი დღესასწაული (ამაზე ცოტა ქვემოთ ვისაუბრებ), ვამეყი ასულა მთის წმ. გიორგის მონასტერში ხატის თაყვანისსაცემლად [სეა 1448-2148; კაკაბაძე A, 1921: 64-65].

[6] არ უნდა დაგვაბნიოს იმ ფაქტმა, რომ გამბა ეკლესიის სახელობას წმინდა გრიგოლს უკავშირებს. როგორც ჩანს, გამბას, ან მის ძმას, სავარაუდოდ, მსგავსი ჟღერადობის გამო, აერია წმ. გიორგი და წმ. გრიგოლი. ამგვარად, გამბას ანგარიშში ეკლესიის სახელობაში შეცდომა უნდა იყოს გაპარული, რადგან: 1. რაჭაში უცნობია წმ. გრიგოლის სახელობის რაიმე სალოცავი; 2. გელათის ცნობილი წმ. გიორგის ეკლესიის აღწერისას, გამბა შეცდომით აქაც წმ. გრიგოლის (Grégoire) სახელს უკავშირებდა ტაძრის სახელობას [მგალობლიშვილი, 1987: 186].

[7] შედარებისთვის – არც ხახულის ხატს და არც ანჩის ხატს, ადგილმდებარეობის შეცვლის გამო, არ შეუცვლიათ სახელწოდებები.

[8] 1661 წლის შეწირულობის საბუთში ვამეყ დადიანი ამბობს, რომ იმერეთის „მეფედ დავჯედით და მარიამობას დღეს შენდა თაყუანისსაცემლად მოვედით...“ [სეა 1448-2148; კაკაბაძე A, 1921: 64-65]; 1682-1685 წლებში სვიმონ ნიკორმწინდელმა, შეწირულობის სანაცვლოდ მარიამობის წინა დღეს ჟამის წირვა დაუდგინა ბერებს [სეა 1448-1533; კაკაბაძე A, 1921: 81-82]; 1795 წელს მარიამ დედოფალმა შეწირულობის საბუთის განახლების სანაცვლოდ მარიამობა დღეს ჟამის წირვა დაუდგინა მონასტრის დეკანოზს, მღვდელს და მთავარდიაკონს [კაკაბაძე B, 1921: 34-35].