ვაჟა-ფშაველას პროზის საკმაოდ მნიშვნელოვანი ნაწილი ჯერ კიდევ არ არის საფუძვლიანად გამოკვლეული.  ერთ-ერთი მათგანია თხზულება „წისქვილი“. იგი დაიბეჭდა 1889 წელს გაზეთ ,,ივერიაში“. ავტორმა ქვესათაურში განსაზღვრა ნაწარმოების ჟანრული თავისებურება, რომ იგი ზღაპარია.

დროის მითოლოგიზაციის საშუალებით ნაწარმოებში მოთხრობილ ამბავს არ გააჩნია კონკრეტული დრო, აზრი განზოგადდება და იგი ყველა დროის კუთვნილება ხდება (რ. სირაძე 1982). ,,წისქვილში“ სწორედ დროის მითოლოგიზაციის ხერხს იყენებს ვაჟა-ფშაველა, რაც უფრო მეტად უწყობს

1. მწერლის მოთხრობების გაანალიზებისას, გრიგოლ კიკნაძის, იუზა ევგენიძის, ვახტანგ გოგუაძის, აპოლონ მახარაძის, გამოკვლევებში, ზოგადი მსჯელობის გარდა, ცალკე განხილულია მხოლოდ „ხმელი წიფელი“, „შვლის ნუკრის ნაამბობი“, „პატარა მწყემსის ფიქრები“, „მთანი მაღალნი“, „ბუნების მგოსნები“, „ია“, „ქუჩი“, „მგელი“. მიხეილ ზანდუკელმა ვაჟა-ფშაველას შემოქმედებაში სიზმრის გამოკვლევისას ცალკე განიხილა „სიზმარი ობლისა“, „საახალწლო სიზმრები“ და „ერემ-სერემ-სურემიანი“, ასევე, სოფლის ცხოვრების ამსახველი მოთხრობები. ნესტან კუტივაძე აანალიზებს ვაჟას ლიტერატურულ ზღაპარს.

ხელს ნაწარმოების ალეგორიულ გააზრებას. მასში არა თუ დრო, არამედ ადგილიც არაა კონკრეტული. საუბარია თითქოს ერთ სოფელზე, მაგრამ იქვე მწერალი ხშირად ახსენებს ქვეყანას. თხზულებაში სოფელსა და ქვეყანას სინონიმური მნიშვნელობები აქვს.

ნაწარმოების ფაბულა, რომელიც ეტიოლოგიური ხასიათისაა და მოგვითხრობს, თუ როგორ შეიქმნა ქვეყანაზე წისქვილი, თავის მხრივ, სამი ნაწილისგან შედგება. პირველ ნაწილში ავტორი გვიამბობს, რომ ერთ დროს ქვეყანა დიდ ტანჯვაში ყოფილა ჩავარდნილი, რადგან წისქვილი არ არსებობდა და ხალხი ფილთაქვას ხმარობდა. ვინმე ღვთისნიერ კაცს, თედეს, ბევრი უფიქრია და გამოუგონებია წისქვილი. მან თავიდანვე იცოდა, რომ უწყლოდ იგი არ გაიმართებოდა, ამიტომ მდინარის ახლოს ჩადგა. ,,წამოვიდა საკმაო წყალი და დაბრუნდა წისქვილი. დაიწყო რუხრუხი, ისეთი ვაივაგლახი ასტეხა ბორბალმა და წისქვილის ქვებმა, რომ ყველა შეიძრა და შეძრწუნდა, რაც კი რამ წისქვილის ახლომახლო იყო: დაბლა დედამიწა, გარშემო კედლები, მაღლა ჭერი, ჭერს ზევით ბანი, ბანს ზევით ტირიფები“ [ვაჟა-ფშაველა B, 1964: 107].

  სოფელი თედეს საქმიანობის მიმართ თავიდან უნდობლად იყო განწყობილი. მას დასცინოდნენ, ეჩხუბებოდნენ და ეუბნებოდნენ, თავი დაენებებინა ეშმაკის საქმისთვის. ოსტატი ყურს არავის უგდებდა და შრომას განაგრძობდა, ამიტომ მიაღწია კიდეც მიზანს, გამართა წისქვილი და მთელმა სოფელმა მის სანახავად მოიყარა თავი. ხალხი გააოცა თედეს ქმნილებამ, მაგრამ ყველაზე მეტად გაოცებულნი თავად ოსტატით იყვნენ, ,,ყველა იმის მიხვრა-მოხვრას ადევნებდა თვალს. უსინჯავდენ ხელებს, ეგონათ, სხვა კაცზე მეტი თითები ექნებაო“ [ვაჟა-ფშაველა B, 1964: 108]. სოფელი ლოცავდა თედეს და ღმერთს ავედრებდა მის სააქაო და საიქიო ცხოვრებას.

  კეთილისა და ბოროტის მუდმივი დაპირისპირება და ბრძოლა ვაჟა-ფშაველას პროზის მნიშვნელოვანი ნაწილის სიუჟეტურ ქარგას წარმოადგენს (,,საახალწლო სიზმარი“, ,,მოჩვენება“ (1893), ,,გველი“, ,,ნაპრალნი“, ,,ეშმაკი“ და სხვა.). იგივე საკითხი შემოდის ,,წისქვილის“ პირობითად გამოყოფილ მეორე ნაწილშიც. მწერალი გვიამბობს, რომ ,,ერთ ბოროტ კაცს თედესთვის ჰშურდა სახელი და სარგებლობა. ამიტომ იმ წყეულმა კაცმა, არამც თუ თედეს, მთელის ქვეყნის დაღუპვაც მოინდომა. მიიტანა ერთხელ ჩუმად კენჭებით სავსე გუდა და ჩააბნია შიგ ხვიმურში“ [ვაჟა-ფშაველა B, 1964: 109]. თხზულების ეს ეპიზოდი საინტერესო ინტერპრეტაციის საშუალებას იძლევა. პარალელი შეგვიძლია გავავლოთ ხორბლისა და ღვარძლის იგავთან, რომელიც მათეს სახარების მეცამეტე თავშია მოთხრობილი. თედე მსგავსია იმ კაცისა, რომელმაც საღი თესლი დათესა ყანაში, რადგან ოსტატის გაკეთებულმა საქმემ კეთილი ნაყოფი გამოიღო, ხალხს შრომა და ჯაფა შეუმსუბუქა და ამით ,,ჩადგა ქვეყნის მადლში“ [ვაჟა-ფშაველა B, 1964: 107]. თედეს, ისევე როგორც მთესველს, ჰყავს მტერი, რომელიც ბოროტი საქმის გასაკეთებლად საჭირო დროს იხელთებს, მსგავსად იგავის ბოროტი კაცისა. ეს უკანასკნელი ხორბალში ღვარძლს დათესავს მაშინ, როდესაც ხალხს სძინავს. თედეს მოშურნეც სწორედ მეწისქვილის ძილით ისარგებლებს და ხორბლის მაგივრად კენჭებს ჩაყრის ხვიმურში, ფქვილის ადგილზე კი მიწა ჩაიყარა. თავისთავად, ამ ფაქტსაც თავისი ქვეტექსტი აქვს, რადგან ხორბალი არა მხოლოდ ხალხის მატერიალური არსებობისთვის არის აუცილებელი, არამედ, იგი ევქარისტული სიმბოლოა, ქრისტესთან ზიარების საშუალებაა, რომლის ადგილი წისქვილში ბოროტმა ადამიანმა კენჭებით და ქვებით ჩაანაცვლა, ანუ ბოროტება ცდილობს ადამიანებს არა მხოლოდ არსობის პური, არამედ, რაც მთავარია, სულიერი საზრდო წაართვას, შეუცვალოს იგი მიწით — ამაოებით. ,,19. პიროფლიანი ჭამდე პურს, ვიდრე მიწად მიიქცეოდე, რადგან მისგან ხარ აღებული, რადგან მტვერი ხარ და მტვრადვე მიიქცევი“ [დაბ. 3:19] — ამ სიტყვებით გამოდევნის სამოთხიდან ღმერთი ადამს. მიწა, როგორც ამქვეყნიური ამაოების სიმბოლო, შემოდის ქართულ ლიტერატურაში. გავიხსენოთ სულხან-საბა ორბელიანის ,,სიბრძნე სიცრუისა“, როგორ მივა ჯუმბერი მეფესთან: ,,ჩამოხდა სპილოდამ, სარტყელი შემოიხსნა, სპილოსა ზედა დააგდო და ცალის ხელით მიწა აიღო და, ცალის ხელით ქვა და მამას მოართვა“ [ორბელიანი, 1970: 95]. თუ რა დატვირთვა აქვს მეფისთვის მირთმეულ ძღვენს, ამას ჯუმბერი თავად ასე განმარტავს: ,,— მიწა ეს არის: რა გინდ დიდებული და მძლავრი მეფე იყო, სცან ესე: მიწა ხარ და მიწად მიიქცევი. ღვთის სათნო გიჯობს კაცთა სათნოსა“ [ორბელიანი, 1970: 97]. მიწის ალეგორია და ჯუმბერის სათქმელი შეგვიძლია ეკლესიასტეს სიტყვებით ასე გადმოვცეთ: ,,ამაოება ამაოთა, ყოველივე ამაოა“ [ეკლ. 1:2];  ,,ყოველივე ერთ ადგილს მივა; ყველაფერი მიწისაგანაა და ყველაფერი მიწად იქცევა“[ეკლ. 3:20]; ,,... ღვთისა გეშინოდეს და დაიცავი მცნებანი მისნი, რადგან ეს არის კაცის თავი და თავი“ [ეკლ. 12:13]. მაშასადამე, რომ შევაჯამოთ, მწერალი ალეგორიული გზით გვიჩვენებს, თუ როგორ ართმევს ბოროტება ადამიანებს მატერიალურ და სულიერ საზრდოს.

  გამოეღვიძა მეწისქვილეს და გადარჩა წისქვილი დადგომას. ხალხმა ბოროტი კაცი მიჰგვარა თედეს. მათ მისი დასჯა სურდათ, ოსტატმა კი გააშვებინა, რადგან ცემით ავი კაცი ვერ გამოსწორდება, ,,მაგას თვით ზეცა დასჯის. ზეცამ თვით იცის სასჯელი უზნეოთა და უნამუსოთა“ [ვაჟა-ფშაველა B, 1964: 109], ანუ, თედემ ღმერთს მიანდო დამნაშავის განკითხვა. შევადაროთ სახარების იგავს: როდესაც ღვარძლი ამოვა, მონები ყანის პატრონს ეტყვიან, რომ წავალთ და გავმარგლავთო, მაგრამ ეს უკანასკნელი შემდეგ პასუხს სცემს: ,,აცადეთ, ერთად იზარდონ მკამდე; ხოლო მკისას ვუბრძანებ მომკალთ: თავდაპირველად შეკრიბეთ ღვარძლი, ძნებად შეკარით და ცეცხლი წაუკიდეთ, ხორბალი კი შეინახეთ ჩემს ბეღელში“[მთ. 13:30]. იესოს განმარტებით, მკა არის ქვეყნის დასასრული, ანუ ჟამი, როდესაც მოხდება განკითხვა კეთილისა და ბოროტის, ჟამი, როდესაც ყველას თავისი საზღაური მიეზღვება. ფაქტობრივად, ეს იგივეა რაც მეწისქვილის მიერ გაცემული პასუხი, რომ ზეცა დასჯის ბოროტ კაცს, ანუ ღმერთი იქნება ყოველივეს უმაღლესი მსაჯული.

  ამ ეპიზოდის შედარებითი ანალიზი წმინდა წერილთან გვიჩვენებს, რომ მოცემულ ტექსტში ალეგორიულ სიუჟეტს სახარებაში მოთხრობილი ხორბლისა და ღვარძლის იგავი უდევს საფუძვლად. როგორც ვიცით, ვაჟა-ფშაველა მართლმადიდებელი მღვდლის ოჯახში აღიზარდა და ბიბლიისა სიყვარული ბავშვობიდან ჩაენერგა. იგი ერთხანს ბერად შედგომაზეც კი ოცნებობდა (თ. შარაბიძე 2008). შესაბამისად, არცაა გასაკვირი, რომ ქრისტიანობა არა მხოლოდ მწერლის მსოფლმხედველობის საძირკველია, არამედ მისი მხატვრული შემოქმედებაც მნიშვნელოვნად  საზრდოობს ბიბლიური სიუჟეტებით,  სიმბოლოებითა და ალეგორიებით.

ზემოთ განხილული ეპიზოდის შემდეგ, ავტორი მოგვითხრობს, რომ თედეს ძილში მაჯლაჯუნა დააწვა და მთელი ღამე იტანჯებოდა. მაჯლაჯუნას სულხან-საბა ორბელიანი ასე განმარტავს — ,,ესე სენია, ძილსა შინა წაეკიდების სისხლისა უძრაობისა მიერ და ესრე(თ) ჰგონებს, ვითარმედ დააწვა ვინმე, ანუ ერკინა ვინმე და განიფრთხობს“ [ორბელიანი, 1966: 451]. როდესაც გამოეღვიძა, იფიქრა რაღაც ცოდვა მქონიაო და მოსანანიებლად ბერად შედგომა გადაწყვიტა. იგი დასახლდა ერთ გამოქვაბულში, სადაც გამუდმებით ლოცვასა და მარხვაში იყო. სამი წელი გაატარა თედემ იქ ისე, რომ ადამიანი არ უნახავს, სოფელმა კი ამ დროის მანძილზე მის შესახებ არაფერი იცოდა.

ავტორი აღნიშნავს, რომ განდეგილობაში ცხოვრებით თედე თავს ბედნიერად თვლიდა. ვფიქრობ, ეს ფრაზა რემინისცენციაა ილია ჭავჭავაძის პოემა ,,განდეგილის“ ერთი კონკრეტული ეპიზოდისა, სადაც ყველაზე მნიშვნელოვანი კვანძი იკვრება  ბერის უნებური გამოტეხვით მწყემს ქალთან და საკუთარ თავთან, რომ იგი უბედურია.

 — „ხსნა ყველგან არის... ხოლო გზა ხსნისა

ესეთი მერგო მე... უბედურსა...“

,,უბედურსაო“?!. და მწირსა უცებ

გულს ელდა ეცა ამ სიტყვის თქმაზე...

...

,,უბედურსაო“?!. ეგ ხომ სიტყვაა

გულის ტკენის და სამდურავისა!“

  [ჭავჭავაძე, 2012: 224].

ეს ერთი სიტყვა საბედისწერო აღმოჩნდება განდეგილისთვის. ილია ჭავჭავაძის ამ პოემას, რომელიც 1883 წელს დაიბეჭდა და რომელიც მძაფრი განხილვისა და კრიტიკის ობიექტად იქცა, სრულიად მოსალოდნელია, რომ გავლენა მოეხდინა თავისი დროის მწერლობაზე და ვაჟას შემოქმედებაშიც ერთი კონკრეტული ეპიზოდისთვის გამხდარიყო გარკვეული იმპულსის მიმცემი.

თედე რომ ჩვეულებრივი კაცი არაა და ამ სამი წლის მანძილზე გარკვეულ სულიერ სრულყოფას რომ მიაღწია, ავტორი შემდეგითაც წარმოგვიჩენს: ,,გამოქვაბულის გარეშემო, სადაც კი ან ქვა ეგდო, ან ხე, ან ერთი გამხმარი წბილა, ყველა უყვარდა თედეს და, როგორც შვილებს, თავს დასტრიალებდა. გაზაფხულზე თითოეული ყვავილის გაშლა და ბალახის ამოსვლა ბალღივით ალაღებდა. არა მარტო ბალახებს იცნობდა თედე, თითოეული მწერი და ნადირი გაიცნო იმ არემარეში. სათითაოდ იცნობდა და მიეგებებოდა ხოლმე ფუტკრებს, როგორც დედა შვილებს, როდესაც მოფრინდებოდენ, სხდებოდენ ყვავილებზე თაფლის საკრეფლად“[ვაჟა-ფშაველა B, 1964: 110].

გავიხსენოთ ვაჟა-ფშაველას პოემა „გველის-მჭამელი“. მინდია გაზაფხულს შემდეგნაირად ეგებება:

„როცა კი გაზაფხულდება,

გამოიღვიძებს ქვეყანა:

...

მინდია გაფაციცებით

სულ მიმოივლის მთა-ველსა.

ყველა მცენარეს და მღილსა

ის ეგებება სალმითა,

ბუნებაც ,,ვაშას“ უძახის

მდიდრად მორთულის ალმითა,

ყვავილნი ყელ-გადაგდებით,

დახატულები კალმითა,

,,მინდიას გაუმარჯოსო“,

ერთხმად ასტეხენ ჟიჟინსა“

  [ვაჟა-ფშაველა A, 1964: 11].

მინდიას შესაძლებლობები, რა თქმა უნდა, უფრო მასშტაბურია. მასთან შედარებით, თედე გაცილებით მიწიერ უნარებს ავლენს როგორც წისქვილის გამოგონებისას, ასევე ბუნებასთან მიმართებით. ვაჟა არ გვეუბნება, რომ გმირმა მცენარეების და ცხოველების ენა იცის, უბრალოდ, იგი თითქოს ყველაფრისადმი სიყვარულითაა განმსჭვალული; თუმცა შესაძლოა გაცილებით დიდ სიახლოვეზე მიგვითითებდეს მწერლის სიტყვები, რომ თედე იცნობდა ბალახებს, თითოეულ მწერს და ნადირს, ასევე სათითაოდ იცნობდა და დედასავით ეგებებოდა ფუტკრებს, რომლებიც ყვავილებთან მოფრინდებოდნენ ხოლმე.

ამ ორი პერსონაჟის მსგავსი დამოკიდებულება ბუნებისადმი უფრო საყურადღებო გახდება, თუ გავითვალისწინებთ, რომ ისინი სხვა თვისებებითაც ჰგვანან ერთმანეთს. მინდია და თედე გამორჩეული პიროვნებები არიან. მათ განსაკუთრებულად აქცევთ ის სიკეთე და სათნოება, რომლითაც შემოჰყავს მწერალს მკითხველის ცნობიერებაში ეს ორი გმირი. ვაჟა მოთხრობაში არაერთგზის აღნიშნავს თედეს ღვთისნიერებას, ჭკუასა და ნამუსიანობას და ამბობს იმასაც, რომ იგი გამოირჩევა ამით სხვებისგან. ოსტატის სათნოება ვლინდება სიუჟეტშიც: როდესაც ყველა მზად იყო ჯავრი ეყარა სოფლის მტერზე, რომელსაც წისქვილის გაფუჭება სურდა, იგი თედემ იხსნა, რადგან ავტორისვე თქმით: ,,გულჩვილი, სათნოიანი კაცი იყო“ [ვაჟა-ფშაველა B, 1964: 110].

  მინდიას ბუნების სიწმინდის წარმოსაჩენად ვაჟა-ფშაველა გვეუბნება, რომ მას შემდეგ, რაც გმირი ქაჯების ყველა ცოდნის მფლობელი გახდა:

,,მხოლოდ ბოროტმა მის გულში

ვერ მოიკიდა ფეხია“

[ვაჟა-ფშაველა A, 1964: 10].

მინდიას გულის განსაკუთრებული სათნოების გასაცნობიერებლად გავიხსენოთ, როგორ ტირის იგი ჩიტის გამო, რომელსაც შვილების სიკვდილი უამბეს. ამ ეპიზოდში მხოლოდ ის კი არაა მთავარი, რომ გველისმჭამელს ყველაფრის ენა ესმის, არამედ, კიდევ უფრო მნიშვნელოვანი ისაა, რომ იგი მათი ცხოვრების თანამგრძნობელი და თანამოზიარე ხდება.

  თედეს და მინდიას გამორჩეულობით არის განსაზღვრული ისიც, რომ  ორივე გმირის ცხოვრების მთავარი მიზანი ხალხის სამსახურში ყოფნაა. პირველმა ეს შეძლო წისქვილის გამოგონებით, რის გამოც თავად სოფელი აბობს, რომ იგი ,,ჩადგა ქვეყნის მადლში“[ვაჟა-ფშაველა B, 1964: 107]. მას შემდეგაც, რაც ყველას განეშორა და ბერად შედგა, ხალხზე ფიქრი არ სტოვებს მას: ,,თავის წისქვილისა და სოფლის ამბავი აღარ ესმოდა თედეს და ეს აწუხებდა“ [ვაჟა-ფშაველა B, 1964: 111]. გველისმჭამელიც ხალხის სასიკეთოდ იყენებს თავის უნიკალურ უნარს, რისი დაკარგვის შემდეგაც იწყება მისი ტრაგედია, რადგან, გმირისვე თქმით:

„რითიღა ვარგო ქვეყანას,

დავცარიელდი ცოდნითა...“  

[ვაჟა-ფშაველა A, 1964: 22].

  განხილულ ნაწარმოებებში მხოლოდ მთავარი პერსონაჟები არ ჰგვანან გარკვეული ნიშნებით ერთმანეთს. მსგავსია ხალხის დამოკიდებულებაც გამორჩეული პიროვნებებისადმი. გავიხსენოთ, რას ამბობს მწერალი თემზე, რომელშიც მინდია ცხოვრობს:

,,აღმერთებს, ნუგეშად ჰსახავს

ფშავ-ხევსურეთი მთელია“

  [ვაჟა-ფშაველა A, 1964: 10].

ამის მიუხედავად, ადამიანები მაინც იჩენენ ზოგჯერ მის მიმართ უნდობლობას. ჩალხია კრებას მიმართავს:

„ენა თუ ჰქონდეს ხე-ქვათა,

ჩვენც რად არ გაგვიგონია?

ჩვენს სატყუებლად მინდიას

სიცრუე მოუგონია“

  [ვაჟა-ფშაველა A, 1964: 14].

ხალხმაც წამიერად დაივიწყა მინდიას ამაგი და ეჭვი შეიტანა მასში:

,, — არ სტყუის, არა, ჩალხია,

მინდია ცრუობს სწორედა,

ათასნაირი ტყუილი

თვალწინ აგვიგო ყორედა“

   [ვაჟა-ფშაველა A, 1964: 15].

იმავეს ავლენს სოფელიც თედეს მიმართ. ადამიანებს არა მხოლოდ წისქვილის აშენებამდე ჰქონდა ეჭვი ოსტატის საქმის მიმართ, არამედ შემდეგაც, როდესაც თითქოს ყველა მისდამი მადლიერებით იყო განმსჭვალული, ადვილად იბადება მათ გულებში უნდობლობა და მზად არიან წისქვილის გაფუჭება ოსტატს დააბრალონ: ,,ალბათ თედემ ღმერთს შესცოდა, რომ გაიპარა, დაიმალა სადღაც და ღმერთმაც წისქვილი იმიტომ მოგვიშალაო“ [ვაჟა-ფშაველა B, 1964: 112]. „გველის-მჭამელი“ გაცილებით გვიანდელი ნაწარმოებია, ვიდრე —„წისქვილი“. ზემოთ აღნიშნული მიმართებების მიუხედავად, ამ თხზულებების იდეური კონცეფციები, რა თქმა უნდა, განსხვავებულია, თუმცა, მათი მთავარი გმირების ბუნებისადმი დამოკიდებულებას თუ გავითვალისწინებთ, თედეს შეიძლება მინდიას არქეტიპიც ვუწოდოთ.

იდეური განსხვავება ამ ნაწარმოებებს შორის განსაზღვრავს მათ სიუჟეტურ განვითარებას. თუკი, მინდიას ტრაგედია იწყება იმით, რომ ოჯახზე ზრუნვის მოვალეობა  იძულებულს ხდის დაარღვიოს თავისი ცხოვრების წესი, თედეს საკუთარი თავის რჩენაზეც კი არ უწევს ფიქრი — ,,პურისათვის დაღონება თედეს არ უნდოდა, რადგან ყოველ დილით გამოქვაბულის შესავალში ხავსიან ლოდზე თითო ხმიადი დაუხვდებოდა ხოლმე ზედ წარწერით: ,,პატიოსანს, ღვთის მოშიშს, ქვეყნის ერთგულს კაცს თედეს მოწყალება ღვთისა არ დააკლდება“ [ვაჟა-ფშაველა B, 1964: 111]; გარდა ამისა, მწერალი ერთგვარად ამარტივებს კიდეც მოვლენების განვითარებას:  იგი არ ქმნის კონფლიქტს იმით, რომ ბერად შემდგარ ოსტატს ოჯახი ჰყავს, მისი ცოლ-შვილი საერთოდ არ შემოდის სიუჟეტში, მხოლოდ ერთ ეპიზოდში ახსენებს ხალხი.

სოფელში ქორწილი იყო გამართული. ვიღაცამ ცნობა მოიტანა, წისქვილის დადგომის შესახებ. ,,ხალხი ამ ამბავზე წამოიშალა ფეხზე, თავზარი ეცა; ნეფე-დედოფალმა გვირგვინები თავის ხელით მოიგლიჯეს, გადაყარეს და დაიშინეს თავში და პირში“ [ვაჟა-ფშაველა B, 1964: 112]. მთელმა სოფელმა წისქვილთან მოიყარა თავი. მისი დადგომის მიზეზად ასახელებდნენ ყველაფერს: წისქვილის ბოძს, ეშმაკს, გრძნეულ ბებერს, თავად თედესაც კი,  მაგრამ რეალურ მიზეზს ვერ მიაგნეს. ,,წისქვილს წყალი მოჰკლებოდა, ამას ვერავინ ხედავდა და ვერცავინა ჰგრძნობდა. მეწისქვილეს თავი დაექინდრა, ცეცხლს მოსჯდომოდა და აბოლებდა ჩიბუხს, რაც ძალი და ღონე ჰქონდა“ [ვაჟა-ფშაველა B, 1964: 112].

წისქვილის ირგვლივ ატეხილი მთელი ამ მსჯელობით, კამათით ავტორი ალეგორიულად გვაჩვენებს ხალხის დამოკიდებულებას ცხოვრების სხვადასხვა მოვლენისადმო, უცოდინრობას, გაუნათლებლობას, ცრუმორწმუნეობაზე აგებულ მათ მსოფლმხედველობას. მეწისქვილის პასიური მდგომარეობის აღწერით მწერალი უმოქმედობის ალეგორიას ქმნის. ჩიბუხის გაბოლება როგორც სიმბოლური გამოხატულება „ნაცარქექიაობისა“ და ცხოვრებისადმი უკიდურესად პასიური დამოკიდებულების, ვაჟას სხვა მოთხრობაში — ,,გასამართლებული ჩიბუხი“, იდეურ-სიუჟეტურ კონცეპტს ქმნის.

თედეს წინასწარმეტყველური სიზმრით ეცნობა წისქვილის გასაჭირი: მან იგი დარბეული იხილა და მიხვდა, რომ ეს ცუდის ნიშანი იყო, ამიტომ გაეშურა წისქვილის სანახავად და სწორედ იმ დროს მივიდა, როდესაც მთელი სოფელი იქ შეგროვილიყო.

ეს ეპიზოდი, ვფიქრობ, ინსპირირებული უნდა იყოს აკაკი წერეთლის ,,თორნიკე ერისთავით“, რომლის მთავარი გმირი, მოიხდის რა საერო ვალს თავისი ქვეყნის წინაშე, ბერად შედგება და სულისთვის ზრუნავს, მაგრამ იგი ბრუნდება ისევ საერო ცხოვრებაში, როდესაც მის სამშობლოს სჭირდება. თედეც უარს ამბობს ყოველდღიური მატერიალური ცხოვრებისთვის ზრუნვაზე, იგი ბერი ხდება, თუმცა ისიც ერში ბრუნდება, როდესაც ამის საჭიროება ჩნდება.

,,ხალხმა მაშინვე იცნო თედე. საბრალო ხალხს ღამე გაუთენდა, მზე ამოუვიდა“ [ვაჟა-ფშაველა B, 1964: 112]. ოსტატმა ყველაფერი შეამოწმა და მიაგნო წისქვილის დადგომის მიზეზს, მან წყალი მოუმატა სარუეს, გაადიდა იგი და ძველებურად დატრიალდა წისქვილი. თედემ ხალხი სარუეს პირზე დააყენა: ,, — მიხვდით ხომ მიზეზს წისქვილის დადგომისას? ... / — მივხვდით, შენი ჭირიმე, როგორ არ მივხვდი! — უპასუხებდა ხალხი, — წყალი ჰკლებია, წყალი!“ [ვაჟა-ფშაველა B, 1964: 113]. ნაწარმოების ამგვარი დასასრული მიგვანიშნებს, რომ წყლის სიმბოლიკა მნიშვნელოვნადაა დაკავშირებული თხზულების იდეასთან.

უძველესი კოსმოგონიური წარმოდგენებით ოთხ პირველ ელემენტთაგან ყველაზე მეტად წყალია გაიგივებული სიცოცხლის ცნებასთან. მიუხედავად იმისა, რომ ამ ნივთიერების სიმბოლიკა, მისი არსებობის ფორმების მსგავსად, სხვადასხვა კულტურაში მრავალგანშტოებიანია და ზოგჯერ ამბივალენტურიც. ეთნოსთა უმეტესობა, უძველესი ეპოქებიდან მოყოლებული, წყალს ბუნების ფენომენთა შორის უპირველეს ადგილს ანიჭებდა. იგი განასახიერებდა სიწმინდეს, სიუხვეს, ქალურ საწყისს, სიცოცხლეს, ღვთიურ მადლს. წყლის ბუნებამ განაპირობა მისი დატვირთვა უარყოფითი სიმბოლოებითაც: ღვთის რისხვა (ბიბლიური წარღვნა), ყოვლისწამლეკაობა, დავიწყება და სიკვდილი. წყალი, ასევე, მარადიული მოძრაობის პრინციპს განასახიერებს (ამ გააზრებას ენათესავება ილიას „მგზავრის წერილები“). ქრისტიანულ სიმბოლიკაში წყლის სტიქიის სხვადასხვა გამოვლინებას დამოუკიდებელი მნიშვნელობა აქვს, რომელთაგან მთავარი განწმენდის, ღვთიური მადლის გარდამოსვლის (ნათლისღება) სიმბოლოა (ზ. აბზიანიძე, ქ. ელაშვილი 2011).

 ავტორი თხრობის დასაწყისშივე გვეუბნება, რომ თედემ წისქვილის გამართვა მდინარის პირას გადაწყვიტა, რადგან ,,კარგად იცოდა, რომ უწყლოდ წისქვილი არ გაიმართებოდა“ [ვაჟა-ფშაველა B, 1964: 107]. მაშასადამე, თხზულების მიხედვით, წყლის საჭიროება აპრიორულია. მნიშვნელოვანია ისიც, რომ ვაჟა-ფშაველა არაფერს ამბობს იმის შესახებ, თუ როგორი იყო თავად წისქვილის შენობა, ან თედემ როგორ ააშენა იგი. ავტორი მთელი იმ საქმიანობიდან, რომელსაც წისქვილის აშენება გულისხმობს მხოლოდ შემდეგ სცენას აღწერს: ,,წისქვილის რუ კარგა შორიდან მოიყვანა, რუს ფშები მოემატა, წამოვიდა საკმაო წყალი და დაბრუნდა წისქვილი“ [ვაჟა-ფშაველა B, 1964: 107], ანუ მწერალი ამ შემთხვევაშიც წყლის ფუნქციას უსვამს ხაზს, როგორც წისქვილის მამოძრავებელი ძალის.

,,ფშანი — მდინარისაგან წყარო მუნვე ახლო გამოდენილი“ [ორბელიანი, 1993: 207]. ფშა, ანუ იგივე წყარო, ზოგადად, ქრისტიანული გააზრებით სიცოცხლის, კათარზისის, იმედის სიმბოლოა. ასევე, სულიერი კავშირის ადამიანსა და უმაღლეს ძალებს შორის (ზ. აბზიანიძე, ქ. ელაშვილი 2011). აქვე გავიხსენოთ წყაროს ალეგორია ფსალმუნიდან: „როგორც ირემი მიილტვის წლის ნაკადულებისაკენ, ისე მოილტვის ჩემი სული შენსკენ, ღმერთო!” [ფს. 41:2] წყაროს, როგორც ქრისტიანული სიმბოლოს გააზრება ვაჟასთანაც გვხვდება. მოთხრობაში ,,გველი“ ავტორი შემდეგნაირ პარალელს ავლებს: ,,თვითონ ჭალას შუაზე ჭრიდა ანკარა, მუდამ წმინდა ზამთარ-ზაფხულ, — ფშა. გაზაფხულიდან ზამთრის პირამდე მდინარე ერთთავად მღვრიე იყო, ხოლო ეს ფშა კი სულ წმინდა, ლილის ფერისა. სადაც ჭალა თავდებოდა, ფშაც იქ ერეოდა მდინარეში და იცით, ამ დროს ანკარა ფშა რას მოგაგონებდათ? — ზიარებას. ის მდინარეღა — ცოდვილს ადამიანს, რომელიც ზიარებით იკურნავს თავს და იწმინდება ცოდვებისაგან“ [ვაჟა-ფშაველა B, 1964: 301].

ნაწარმოების სიუჟეტი, ვფიქრობ, მთლიანად ალეგორიულია და გვიხატავს  საზოგადოებაზე, ქვეყანაზე მზრუნველ ადამიანს და მის ღვაწლს, კეთილ საქმეს; წისქვილი სწორედ ამის სიმბოლურ-ალეგორიული გამოხატულებაა. მას ამოძრავებს წყალი, რომელიც, ორგვარი ინტერპრეტაციის საშუალებას იძლევა. იგი შეგვიძლია გავიაზროთ როგორც  სიმბოლო სიცოცხლისა, მუდმივი მოძრაობისა, მოქმედებისა; მეორე მხრივ კი, ქრისტიანული გაგებით, როგორც საშუალება სულიერი განწმენდისა. ამ თვალსაზრისით ნიშანდობლივია თედეს პიროვნებაც, როგორც ხალხის ლიდერისა: იგი ამქვეყნიურ, მატერიალურ ცხოვრებაზეც ზრუნავს და სულიერზეც. მაშასადამე, თხზულებაში გამოვლენილი ავტორისეული კონცეფციის მიხედვით, პიროვნული ძალის და სულიერი სიწმინდის მქონე ადამიანები უნდა წარმართავდნენ, წინამძღოლობდნენ ხალხს, რათა მათმა ცხოვრებამ და შრომამ, მათმა კეთილმა საქმემ (რისი ალეგორიული გამოხატულებაც არის წისქვილი) ნაყოფიც კეთილი გამოიღოს (ხორბალი, პური).

თხზულება კიდევ ერთ საყურადღებო ქრისტიანულ სიმბოლურ-ალეგორიულ ნიუანსს შეიცავს. გამართული წისქვილისგან გამოწვეულ ხმაურს მწერალი ქორწილს ადარებს, შემდეგ კი, წისქვილის გაჩერების ამბავი მოვა სოფელში სწორედ იმ დროს, როდესაც ქორწილია გამართული და ხალხი შეწყვეტს ზეიმს, ყველა წისქვილისკენ გაეშურება. ქორწინებას უმნიშვნელოვანესი ალეგორიული დატვირთვა აქვს სახარებაში. იგი მართალთა ნეტარებას და ღვთაებასთან ზიარებას აღნიშნავს, სიძე — მაცხოვარს, სძალი კი — ეკლესიას (ზ. გამსახურდია 1991). ყოველივე ზემოთ თქმული, ვფიქრობ, ხელს უწყობს ნაწარმოებში რელიგიური ქვეტექსტის წაკითხვას და მის ქრისტიანულ ინტერპრეტაციას. მკითხველს შეუძლია წისქვილის, როგორც კეთილი საქმის უფრო სიღრმისეული გააზრება — პიროვნება თავისი ამქვეყნიური ღვაწლით ღვთიური მადლის მოზიარე ხდება, მაგრამ ღმერთთან ეს კავშირი წყდება როგორც კი კეთილ საქმეს მამოძრავებელი ძალა, სულიერი სიწმინდე აკლდება.

,,წისქვილის“ XIX საუკუნის საქართველოს კონტექსტში განხილვისას, უნდა ითქვას, რომ იგი იმ პერიოდის ლიტერატურის ისეთ ტრადიციულ პრობლემატიკას ეხება, როგორიცაა ხალხის გამოფხიზლება, მათთვის შრომა, საზოგადოებრივი მოვალეობის შეგრძნების გაღვიძება, გამორჩეული, ხალხისთვის თავდადებული პიროვნებების ძიება-პოვნა ისტორიულ წარსულსა თუ აწმყოში; ასევე, კრიტიკა უცოდინრობის, ცრუმორწმუნეობის.

დასასრულ, შეიძება ითქვას, რომ ვაჟა-ფშაველას ზღაპარი „წისქვილი“ საინტერესო და მნიშვნელოვანი თხზულებაა თავისი სიმბოლოებით, ალეგორიებით, რემინისცენციებითა სხვა ლიტერატურულ ნაწარმოებებთან და პარალელებით წმინდა წერილთან. „წისქვილი“ ნოვატორულია ქართულ ლიტერატურაში ბუნებასთან ადამიანის ინტუიტიური კავშირის საკითხის შემოტანით. მისი ანალიზი მკვლევარს საშუალებას აძლევს დაინახოს, როგორ ფორმირდებოდა ეს იდეა მწერლის შემოქმედებაში „გველის-მჭამელამდე“.