XVIII საუკუნე საქართველოს ისტორიაში პოლიტიკური სიჭრელითა და დრამატიზმით გამორჩეული ხანაა. სამეფოებად დაყოფილი პატარა ქვეყანა იდეოლოგიური თანამოაზრის ე.წ სტრატეგიული პარტნიორის ძიებაში უამრავ გაუგებრობასა და სიძნელეს აწყდებოდა. პოლიტიკურ მეგობარს კი ეძებდნენ ყველგან – დასავლეთში, აღმოსავლეთში, ჩრდილოეთში. მოსახლეობა მხსნელს ელოდა დანარჩენი მსოფლიოდან, მხოლოდ ერთეულები ხვდებოდნენ, რომ არ არსებობს მეგობრობა სახელმწიფოებს შორის კონკრეტული შეთანხმების გარეშე.

  სახელმწიფოს საფუძველი არის ქვეყნის იდეოლოგია. იდეოლოგია უნდა ეყრდნობოდეს ერის თვითმყოფადობას, ტრადიციულ ღირებულებებსა და კულტურულ ფასეულობებს. იდეოლოგიას ქმნის კულტურა, განათლება, მეცნიერება, ამიტომაც თუკი ქართული პოლიტიკური თუ ინტელექტუალური ელიტის წარმომადგენლები ვერ ახერხებდნენ სახელმწიფოს გაერთიანებასა და პოლიტიკურ სტაბილიზაციას, მაქსიმალურად ცდილობდნენ სამეცნიერო და საგანმანათლებლო კერების განვითარებას. ამას მოწმობს სტამბის გახსნა თბილისში 1709 წ-ს, დავით-გარეჯის ლიტერატურული სკოლის არსებობა. იმ დროისთვის ეს იყო მსხვილი სამეცნიერო კერა, თავისი ინფრასტრუქტურითა და მოღვაწეებით: კალიგრაფებით, მთარგმნელებით, მხატვრებითა და მკვლევრებით. ამგვარი სამეცნიერო სტრუქტურის არსებობა დაუძლურებული ქვეყნისთვის ფუფუნება იყო. ხელნაწერის შექმნა დიდ ფინანსურ და ინტელექტუალურ რესურსს მოითხოვდა. დღემდე შემორჩენილი ხელნაწერების დიდი ნაწილი სწორედ შუა საუკუნეებშია გადაწერილი, გაცხოველებული ან რესტავრირებული და გამოირჩევა თემატური მრავალფეროვნებით და მხატვრული ღირებულებით. განსაკუთრებული როლი ამ უდიდეს საქმეში შეასრულა ბესარიონ ორბელიშვილ-ბარათაშვილმა, რომელიც მოღვაწეობდა გარეჯში, ამას ადასტურებს A-624 ხელნაწერის მინაწერი: ,,ნათლისმცემლის მონასტერში მოვედით. კარგათ შეგვიწყნარეს წინამძღვარმა ხარიტონ და ძემან ორბელის შვილმან სვიმონ და ბესარიონ. პირველ ისინი მოსულიყვნენ ნათლისმცემელს და ეეშენებინათ’’[A-624, 147r-v ]. მიხ. ხელაშვილი 1886 წელს გაზეთ ,,ივერიაში” (#208) გამოქვეყნებულ სტატიაში აღნიშნავდა: ,,მეორედ განმაახლებელი მონასტრისა და ყოვლითა საუნჯითა აღმავსებელი კათალიკოსი ბესარიონ თაქალთოიანი (ბარათაშვილი. ამანვე შეკრიბნა მონასტერში მონაზონნი)” [გაზეთი ,,ივერია”, 1878 #208: 3].

საინტერესოა მისი ბიოგრაფია. ბესარიონ ორბელიშვილი იყო საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავარი, რაც მთავარია, დიდი მწიგნობარი: 1. ორიგინალური თხზულებების ავტორიც (მან დაწერა ანტიკათოლიკური პოლემიკური თხზულება ,,გრდემლი”, აგიოგრაფიული თხზულებები: რაჟდენ პირველმოწამის მარტვილობა, არჩილ მეფის მარტვილობა, ისე წილკნელის ცხოვრება, ლუარსაბ მეფის მარტვილობა, ბიძინა, შალვა და ელიზბარის მარტვილობა; მას ეკუთვნის ლიტურგიკული თხზულებები: ,,კანონი სავედრებელი საუფლოÁსა კუართისა”, ,,კანონი საგალობელი პირველმოწამისა რაჟდენისა”, ,,კანონი ქმნილი კუართისა”).

2. ბესარიონი იყო გადამწერიც, რასაც ადასტურებს ხელნაწერების ანდერძ-მინაწერები. ჩვენემდე მოღწეული ხელნაწერი წიგნებიდან მას გადაუწერია: 1. A-59, კრებული, ამას ადასტურებს ხელნაწერის მინაწერი: ,,ჩუÀნ ყოვლისა საქართველოსა მაკურთხებელმან  კათალიკოზ  პატრიარქმან, ბატონმა ბესარიონ გიბოძეთ ესე პატიოსანი ძლისპირი, თვენით სრული შენ, მაღალაძეს ნიკოლოზს, სულთა ჩუÀნთა შესანდობლად თუÀსა იანვარსა, ქ~კს ოკგ” (65r) [A კოლექცია, 1974: 207]; როგორც არა ერთი მკვლევარი მიიჩნევს, სავარაუდოდ, ხელნაწერი წარმოადგენს ბესარიონის მიერ რუსულ ყაიდაზე გაკეთებულ სადღესასწაულოს, 2. A-105. კრებული, 1697 წ, გადაწერილია ბესარიონ ორბელიშვილის მიერ გარეჯის მონასტერში; ადრე ეკუთვნოდა მრავალმთის იოანე ნათლისმცემლის უდაბნოს: ,,წმიდაო სÂმეონ საკÂრველო, შეიწყალე გლახაკი ბესარიონ, უცბად მწერალი“ (309r) [A კოლექცია, 1976: 25]; 3. A-121, გრიგოლ რომთა პაპი, დიალოღონი. 1715 წ. გადამწერებად მიიჩნევიან ბესარიონი და იობი. თუმცა ერთ-ერთი მინაწერის მიხედვით ბესარიონი უნდა იყოს ხელნაწერის გადამწერიც და დამკვეთიც: ,,წმიდანო და ღმერთშემოსილნო მამანო და ძმანო, მკÂდრნო დავით გარესჯას უდაბნოს ნათლისმცემლისანო, მომიÃსენეთ ცოდვილი უღირსად წინამძღუარი გლახაკი იობ, რომელმან ბრძანებითა და მორჩილებითა მამისა ბესარიონისათა აღვწერე სულთა განმანათლებელი კერძო წიგნისა ამის შესანდობელად ცოდვათა ჩემთა, რათა დიაკონისა თქუÀნისა მიერ მოიÃსენებოდეს უღვაწი სული ჩემი. სრულ იქმნა ნოემბერს კგ, ქორონიკონს ოგ” ( 235v) [A კოლექცია, 1976: 100]; 4. A-178,  სასულიერო შინაარსის კრებული, გადამწერი ბესარიონ ორბელიშვილი, ალაგ-ალაგ ნასწორებია სხვა ხელით. ამას ადასტურებს ხელნაწერის ანდერძი: ,,ქრისტე შეიწყალე ცოდვილი ბესარიონ და ოთარ ყოფილი იოანე” (2r) [A კოლექცია, 1976 წ. გვ. 286]; 5. A-196, სასულიერო შინაარსის კრებული, გადამწერი ბესარიონ ორბელიშვილი, მოგვყავს ხელნაწერის ანდერძი: ,,ქრისტე, შეიწყალე ყოვლად უღირსი ბესარიონ, რომელმან უღირსებით Ãელ-ვყავ წერაÁ ამისი”(105r) [A კოლექცია, 1976: 337]; 6. A-198, ევხოლოგიონი (ლოცვანი), 1696 წ. გადამწერი ბესარიონ ორბელიშვილი, გადაწერის ადგილი დავით-გარეჯის იოანე ნათლისმცემლის მონასტერი. ამას ადასტურებს ხელნაწერის ანდერძი: ,,უფალო ღმერთო ჩუÀნო, მშÂდობასა და სიმრთელესა შინა აÃმარე წმიდაÁ ესე წიგნი ღირსსა და წმიდა ბოვნელ მთავარეპისკოპოს უფალს მაქსიმეს, რომლისა სათნო-ყოფითა განახლდა და შეიკაზმა Ãელითა ფრიად გლახაკისა და უღირსის მღდელ-მონაზონის ბესარიონისითა უდაბნოს გარესჯას, წმიდის იოანე ნათლისმცემლის მონასტერს, ქორონიკონი იყო ტპდ“ (149v) [A კოლექცია, 1976: 340]. 7. S-3269, სასულიერო შინაარსის კრებული, ჰყავს რამდენიმე გადამწერი, მათ შორის იობი, ფილიპე, გადაწერილია გარეჯის მრავალმთის ეკლესიაში, ზუსტი თარიღი უცნობია. ამ ხელნაწერში შედის როგორც გრდემლის ვრცელი რედაქცია, ასევე ბესარიონის დაწერილი აგოიგრაფიული შინაარსის თხზულებებიც. მ. ქავთარია თვლის, რომ ამ აგიოგრაფიული თხზულებების გადამწერი ბესარიონია. მისი აზრით, ბესარიონ ორბელიშვილი წერდა მრგვალი და ოდნავ დახრილი კალიგრაფიული ნუსხურით, აღნიშნული თხზულებები კი ამგვარი კალიგრაფიითა და ბესარიონის სტილისტური ენითაა ნაწერი, ხოლო ,,გრდემლი” უნდა გადაეწერა მღვდელ ფილიპეს. ამას ადასტურებს 35-ე და 36-ე თავების ბოლოს გადამწერის ხელით შესრულებული მინაწერი ,,ღმერთო შეიწყალე ცოდვილი ფილიპე” [S კოლექცია, 1967: 17]; 8. Q-814, XVIII ს. სასულიერო შინაარსის კრებული, ნაწერია შერეული დამწერლობით ნუსხურით და მხედრულით. გადამწერად მიიჩნევა ვინმე ბესარიონი, შესაძლოა გადამწერი სწორედ ბესარიონ ორბელიშვილია. ამის საფუძველს იძლევა ხელნაწერის ხელით ასომთავრულით ხვეულად მიწერილი ,,ბესარიონ”(29v) [Q კოლექცია, 1958: 234], ხელნაწერის ხელი კი ძალიან ჰგავს ბესარიონის ნაწერს.

ბესარიონ ორბელიშვილი იყო დამკვთეთიც: აღწერილობების მიხედვით მისი დაკვეთით გადაწრილი ხელნაწერებია: 1. A-100, ბასილი დიდი, ითიკა. 1713 წ. გადამწერები: ხუცეს-მონაზონი იოსებ არაგვის ერისთვის შვილი (150r-v, 208v, 275v) [A კოლექცია, 1974: 492];  დამკვეთი: ბესარიონ ორბელის ძე (150r-v, 275v); გადაწერის ადგილი გარეჯის უდაბნო, მრავალმთის  ნათლისმცემლის მონასტერი (150r-v). აღნიშნულს ადასტურებს ხელნაწერში არსებული ანდერძები: ,,ბრძანებითა მამისა ჩუÀნისა  ბესარიონისათა დავწერე მე ცოდვილმან ბერმან იოსებ” (275v); 2. A-103, სასულიერო შინაარსის კრებული, გადამწერები იოანე ბერი და ნიკოლოზ; ხელნაწერი განუახლებია მღვდელ მახარებელ ბაკურიძეს ბესარიონ კათალიკოსის დაკვეთით თელავში, ამას ადასტურებს ხელნაწერის ანდერძი: ,,ღმერთო შეიწყალე ამისი გარდმომღები იმერელი ბაკურიძე, მღდელი მახარებელი თანამეცხედრით და დედა-მამითურთ. ესე რომე სტამბის ჟამნებში ქორონიკონი დაილია, ახლა ღმრთით და მერმე ბატონის ბესარიონ კათალიკოსის ბრძანებით ვიგულისმოდგინეთ, დავიდევით ძველი ქორონიკონი და ექვსი კვირაÁ ვიანგარიშეთ  Ãელთით და პირველად  ძველი ქორონიკონი გავამრთელეთ, მერმე ისიც და Ãელთაც დედნად დავიდევით. ...დაიწერა მეოხებითა ღმრთისაÁთა მეფობასაÁ  თეიმურაზისასა, სოფელსა კახეთისასა, რომელ არს თელავი. დიდებაÁ ღრთისაÁ. ამინ”(93v) [A კოლექცია,  1976: 11-12]; 3. A-130, სასულიერო შინაარსის კრებული. 1713 წ. გადამწერი გაბრიელ საგინაშვილი; დამკვეთი ბესარიონ ორბელიშვილი; გადაწერის ადგილი დავით-გარეჯის ნათლისმცემლის მონასტერი. ხელნაწერში გადამწერი ანდერძში ბესარიონ ორბელიშვილს უწოდებს თავის მოძღვარსა და მასწავლებელს: ,,...Ãელ ვყავ მეცა ძალისაებრ ჩემისა მე უღირსმან ხუცეს-მონაზონმა გაბრიელ საგინაშვილმან წმიდისა ამის  წიგნისა აღწერად უდაბნოსა მას გარესჯისასა, მონასტერსა მრავალმთის ნათლისმცემელსა მას ჟამსა, ოდეს მეფობდა მეფეთა შორის წარჩინებული ვახტანგ საქართველოსა ზედან და მჯდომარე იყო ტახტსა ზედა საპატრიარქოსა კათალიკოზად ძმა მისსივე დომენტი, რომელი მას ოდენ შეკრიბა წიგნი ესე ერთად განბნეული. ხოლო მე ესე, რომელი მკÂდრ ვიყავ მონასტერსა მას, რომელი ზემო ვახსენე, და ვიქცეოდე Ãელ შინა სულიერთა მათ მამათა ჩემთათა, ვიტყვი წმიდასა ონოფრე (ეს სახელი შემდეგ არის მიწერილი განსხვავებული მელნით ბესარიონის მიერ), მამასა ხარიტონს და ღი[რსსა] მოძღვარსა და მასწავლელსა ჩემსა ბესარიონ ორბელის ძესა, რომელთა ბრძანებითა და ლოცვითა Ãელად ვიხვენ წიგნი ესე და არა ურჩ ვექმენ ბრძანებასა მათსა, არამედ სრულ ვყავ ძალითა ღმრთისათა. და შევსწირე მასვე მონასტერსა ჩემსა, დიდსა მას ქადაგსა წინამორბედსა მეუფისასა იოანეს საÃსრად ცოდვათა ჩემთა”(332r-v) [A კოლექცია,  1976: 144-145]; 4. H-1557 [H კოლექცია, 1950: 46], ცხოვრება იოანე ზედაზნელისა, 1713 წ. გადამწერი გაბრიელ საგინაშვილი, გადაწერის ადგილი გარეჯის უდაბნოს მრავალმთის ნათლისმცემლის მონასტერი. ხელნაწერის ანდერძი (გვ. 11r-v) უცვლელად იმეორებს A-130 ანდერძს, ამ ხელნაწერის გადამწერიც გაბრიელ საგინაშვილია და ისიც გარეჯის მრავალმთის მონასტერშია გადაწერილი 1713 წელს( ამ გამო ანდერძი აღარ მომყავს). 5. Q-85, ოთხთავი. 1719 წ. მომგებელნი: მამა ხარიტონი და ბესარიონ ორბელის ძე (171v); გადამწერი-გაბრიელ საგინაშვილი; გადაწერის ადგილი-გარესჯის იოანე ნათლისმცემლის მონასტერი (171v). ანდერძი გადამწერისა: ,,მე ყოველთა მონაზონთა უცოდვილესმან და უღირსსა მღდელობისასა გაბრიელს საგინაშვილს, რომელი განსრულ-ვიყავ სოფლით ცოდვათა ჩემთა სიმრავლისათÂს, მილტოლვილ უდაბნოდ გარესჯად, მონასტერსა წმინდისა იოანე ნათლისმცემლისასა მრავალმთას, რამცა მეჩუÀნა რაÁმე კეთილი სინანული ფრიადთა ცოდვათა ჩემთა შესანდობელად, აღვწერე წმინდაÁ ესე განმანათლებელი სულთა სახარებაÁ და სამოციქულო მამის ჩუენისა ხარიტონის და მოძღურისა და მასწავლელისაÁ უფლისა ჩემისა დიდის ორბელის ძის ბესარიონის ბრძანებითა” (171v) [Q კოლექცია, 1957: 98].

ხელნაწერებში დაცული ანდერძ-მინაწერებით ირკვევა ისიც, რომ ბესარიონ ორბელიშვილი ყოფილა მასწავლებელიც. სწორედ ამიტომ კ.კეკელიძე ბესარიონ ორბელიშვილის შემოქმედების და საზოგადოებრივი მოღვაწეობის ანალიზისას ასკვნის, რომ შესაძლოა სრულად არც იყოს მოღწეული მისი ორიგინალური თუ გადაწერილი თხზულებები.

უპირველესად, საინტერესოა, რა ცნობები მოგვეპოვება ბესარიონ ორბელიშვილზე: როდის დაიბადა, ვინ იყვნენ მისი მშობლები, როდის გახდა საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავარი, როდის გარდაიცვალა? წყაროებში ცნობები ბესარიონ ორბელიშვილის ბიოგრაფიაზე მწირია. მის მიერ გადაწერილი ერთ-ერთი ხელნაწერის (A-105) ანდერძიდან ვგებულობთ, რომ ბესარიონის მშობლებს ჰრქმევიათ ბეჟანი და მარიამი. ხელნაწერი გადაწერილია 1697 წელს, ე.ი. ამ დროისთვის ის უკვე გარეჯში მოღვაწეობს: ,,... მე, უღირსი და უცოდვილესი ყოველთა კაცთა ხუცეს-მონაზონი, ნათესავით ბარათაშვილი, ტომებით ორბელისშვილი, ბესარიონ, წმიდისა ამის წიგნისა კლემაქსისა, წმიდის ტიმოთეს საკÂრველთმოქმედისა და წმიდისა სÂმიონ  საკÂრველის ცხოვრებისა აღწერად  უდაბნოსა გარესჯისასა, მონასტერსა წმიდისა იოანე ნათლისმცემელისასა. მეც ამ მონასტერში ვიყავ და ეს წიგნიც ამას მონასტერსა შევსწირე. დაიწერა წმიდაÁ ესე წიგნი წელთა ქრისტეს აქათ ათას ექუსას ოთმოცდაათჩÂდმეტსა, ქორონიკონსა ტპე. ესეც ამავ ნათლისმცემლის მონასტერს დავდევ სულისა ჩემისა საოხად და მშობელთა ჩემთა ბეჟანისა და მარიამისა მოსახსენებლად”(417v) [A კოლექცია, 1976 წ. გვ. 25-26]. სხვა ცნობა მისს მშობლებზე არ მოგვეპოვება, ხოლო რაც შეეხება ბესარიონის გარეჯში მოღვაწეობას, პ. კარბელაშვილის აზრით ის გარეჯში 1680 წელს უნდა დამკვიდრებულიყო: ,,ბესარიონი. 1728-1735 წ. ორბელიანი. აღიზარდა იოანე ნათლისმცემლის უდაბნოში 1680 წლიდგან. დიდი ამაგი დასდო დავით გარეჯის უდაბნოს განახლებასა, თავის ძმის სვიმონ ბერის დახმარებით, შეჰკრიბა ბერ-მონოზონნი” [კარბელაშვილი, 1900: 139]. აქედან ჩანს ისიც, რომ გარეჯში მასთან ერთად მოღვაწეობდა მისი ძმა სიმონი. კიდევ რამდენი დედმამიშვილი ჰყავდა მას, ან ჰყავდა თუ არა,  ჩვენთვის უცნობია.

სხვადასხვაგვარი ცნობებია შემონახული ბესარიონ ორბელიშვილის საქართველოს მწყემსმთავრად კურთხევისა და გარდაცვალების თარიღთან დაკავშირებით. ცნობილია, ის კათალიკოსად ეკურთხა დომენტი კათალიკოსის ოსმალეთში წასვლის შემდეგ. ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში დაცულია ხელნაწერი S-2938 [S კოლექცია, 1965: 221] ,,სია საქართველოს კათალიკოსთა’’, მანუსკრიპტი თარიღდება XIX ს-ით. აქ ბესარიონი მითითებულია #52-ად, კათალიკოსად კურთხევის წელი 1724, #51 არის დომენტი კათალიკოსი, კურთხევის წელი 1705წ. თ. ჟორდანიას კვადრატულ ფრჩილებში მიუწერია 1741 წ., მიზეზი გაურკვეველია, რადგან #53-ით ნახსენებია ნიკოლაოსი, კათალიკოსად კურთხევის წელი 1741 წ. აქ თ. ჟორდანიას კვადრატულ ფრჩხილებში გარდაცვალების თარიღად მიუწერია 1744 წ. თითქმის მსგავსი ინფორმაცია დაცულია დოკუმენტში Sd-2351 [Sd-2351 1r^], განსხვავება არის ნუმერაციაში, აქ ბესარიონი დასახელებულია #66-ედ, #65 არის დომენტი, ხოლო #67 – ნიკოლაოსი. პოლიევქტოს კარბელაშვილი წიგნში ,,იერარქია საქართველოს ეკკლესიისა“ დომენტის აღსაყდრების თარიღად მიიჩნევს 1704-1724 და 1738-1742 წლებს, ბესარიონი ზეობს 1728-1735 წლებში, თუმცა 1724-1728 წლებში ის კათალიკოსად არავის ასახელებს, ბესარიონის შემდგომ კი ქართული ეკლესიის მწყემსმთავარია ოსმალეთიდან დაბრუნებული დომენტი და მხოლოდ შემდგომ 1742-1744 წწ. ზეობს ნიკოლოზ X (გვ. 131-140); ბაბილინა ლომინაძეც ბესარიონის წინამორბედ  კათალიკოსად ასახელებს დომენტი კათალიკოსს (1705-1725 წლის 21 თებერვალმდე) ორი მონაცემის საფუძველზე საქართველოს სიძველის ტ. III, 194 და Ad-142 [Ad-142 1r^], ამის შემდგომ კათალიკოსობს ბესარიონი 1725 წ-ს მარტიდან 1737 წ-მდე, გარდაცვალებამდე, ხოლო 1737 წლიდან დომენტის საქართველოში დაბრუნებამდე (1739 წლამდე) საქართველოს მწყემსმთავარია კირილე (გვ. 69-71).  საინტერესო ცნობას ინახავს ერთი ხელნაწერიც, კერძოდ, H-1362, კრებული, რომელიც დათარიღებულია XIX საუკუნით. ამ ხელნაწერის 31r-ზე ფანქრით მკრთალად წერია ,,1726-1738 კზი ბესარიონ. Выписать Грдемли #422“ [H-1362, 31r]. მინაწერით რთული გასარკვევია, ვინ არის ამ მინაწერის ავტორი და რის საფუძველზე მიუთითებს აღნიშნულ თარიღს. 

ბესარიონის კათალიკოსად ზეობის შესახებ კომენტარი გაუკეთებია თ. ჟორდანიას ,,ქრონიკებში“, ტ.2 ზემოთ დასახელებული A-105 ანდერძის კომენტარისას: ,,ეს ბესარიონ 1724 წ. აღვიდა კათალიკოზობის ტახტზე და † 1735 წ.“ [ჟორდანია, 1967: 116] საქართველოს ცენტრალურ არქივში არსებობს დოკუმენტი (ფ.1448. საქ.#955) მიწის ბოძების შესახებ, გაცემული ბესარიონი კათალიკოსის მიერ, დათარიღებული 1723 წლის 4 აპრილით. აქ ბესარიონი ნახსენებია კათალიკოსის რანგში.

აზრთა სხვასხვაობაა ბესარიონ ორბელიშვილის გარდაცვალებასთან დაკავშირებით. ის გარდაიცვალა მცხეთაში და დაკრძალულია სვეტიცხოველში, საფლავის ქვაზე გარდაცვალების თარიღად მითითებულია 1735 წ. ეს თარიღია მითითებული A-16 მინაწერში (გრიგოლ ღვთისმეტყელის კრებული; ცხოვრება და მოღვაწეობა გრიგოლ ღვთისმეტყველისა), ხელნაწერი თარიღდება 1739 წ-ით ,,ქრისტეს აქეთ ათას შვიდას ოცდა იე [1735] მოვიდა თამაზ-ხან ქართლსა შინა და ფრიადნი შრომანი და ტყვეობანი გვეწივნეს ჟამსა მას და დევნულობანი ყოველთა საქართველოს და კახეთს. ამავე წელსა მი[ი]ცვალა  წმინდა და სანატრელი კახეთის კათალიკოზი ბესარიონ“ (232r-v) [A კოლექცია, 1974: 54]. თუმცა ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში დაცული ერთი ხელნაწერის H-2077 (სადღესასწაულო, თარიღდება 1736 წლით, გადამწერია სვეტიცხოვლის დეკანოზი ალექსი) ანდერძი სხვა ინფორმაციას იძლევა: ,,დაიწერა წიგნი ესე ქრისტეს აქათ ათას-შვიდა-ათექუსმეტსა, ქორონიკონსა უკდ, მეფობასა კახთ ბატონის იმანყულის ძისა მეფეთ მეფისა ალექსანდრესსა, ეკლესიათა მპყრობელობასა კათალიკოზისა ბესარიონისასა“ (334სv) [H კოლექცია, 1949: 47]. ამ ანდერძის მიხედვით 1736 წელს ბესარიონი ჯერ კიდევ ცოცხალია და მწყემსმთავრობს. ამავე მოსაზრებას იზიარებს ვახუშტიც, რომელიც ბესარიონის გარდაცვალების თარიღად მიიჩნევს 1737 წ-ს. მას მიაჩნია, რომ მცხეთის საფლავებზე არა ერთი უზუსტობა გვხვდება.

საინტერესოა, რა ინფორმაციას გვაწვდის წყაროები ბესარიონ ორბელიშვილის მსოფლმედველობაზე. ჩვენამდე მოღწეული მცირე ეპისტოლური მემკვიდრეობიდან განსაკუთრებით საყურადღებოა მამია გურიელისა და კათალიკოს ბესარიონის მიმოწერა ტყვეთა გაუსყიდველობაზე. როგორც ირკვევა, ის ჯერ კიდევ გარეჯში ბერად ყოფნისას თავად ხლებია მამია გურიელს ამ მძიმე პრობლემის გადასაჭრელად, როგორც ირკვევა შემდგომაც გაგრძელებულა მათი ერთობლივი მცდელობა ამასთან დაკავშირებით, თუმცა ამ მასშტაბური პრობლემის მოგვარება იმ დროისთვის ძალიან რთული იყო: ,,ჩვენცა ეს აღთქმაÁ დაგვიც: დღეს ამას იქეთ ჩვენთვის საქონლად და სასარგებლოთ რომ მოიხმარებოდეს და ან სასმელ-საჭმელშიდა, ჩვენ აღარ გასყიდო[თ]. ვინცა ჩვენმა ყმამან ეს ფიცი და პირობა მოგვცა და გაგვიმტყუნდეს, რაც ღმრთისა და ბატონის შემცოდეს სიავე ფერობდეს, იმ გვარად მოვეპყრათ. რაც ხვანთქრისა და ვეზირისა მართებლობა და საბრძანებელი შემოგვივარდეს, რომ მტერისაგან არ ვიჩაგროდეთ, ან ქვეყნის შემოსავლები საქმე მოგვიხდეს, თვარა მას გარეთ ეს ასე გაგითაოთ. ამ ქუეყნის ტყუეზედ მე და ჩემს კაცსა ეს პირობა მოგვირთმევია: რომელსაც ამ ქუე[ყ]ნის კაცსა და ან ჩვენ სასახსროთ ცოლი ან შვილი, ძმა ან ყმა არ შეგვექმნას, იმას გარეთ ასე გავათაოთ, არც ჩემს ქრთამშიდ ჩემს ყმას ტყვე გავაყიდინო“ [დოლიძე, 1977: 695-697]. აქვე აღვნიშნავ, ეს წერილი მოჰყავს თ. ჟორდანიას ,,ქრონიკებში“, სადაც ასლის თავზე მისივე ხელითაა მიწერილი: ,,Гуриел Мамиа IV занимав. Гур. Владения с 1726-го г. ,,ბესარიონი ამ წელს კიდე კათალიკოზი არ ყოფილა“.

საინტერესოა ბესარიონ ორბელიშვილის წერილი, რომელიც მან მისწერა ვახტანგ VI-ს 1733 წ-ს (Sd-2939), როცა გარდაიცვალა კოსტანტინე კახთ ბატონი: ,,ამ ქვეყანას ვის ამწყრალებთ, ამისთანა დრო ქვეყნის მოხმარებისა და დაჭერისა არ ყოფილა არას Ãელმწიფის ჟამში. წინანდელ Ãელმწიფეთა და თქვენს მამა-პაპათა სიზმარითაც ენატრებოდა, მაგრამ ვინ აღირსებდა, ახლა რომ თქვენ დრო და საქმე გაქუსთ. თუ მოინდომებთ. მარტო ქართლს არა და ძველიდგან სამზღვრებს სულ შემოიკრებთ. წინააღმდეგი არავინ ჰჩანს ასეთი, რომ შეეძლოს რამე. ღმერთმან იცის, ამათ, ვისაც ეს ქვეყანა დაუგდევით, თავი Ãელთ აღარა აქვსთ. შენი მეზობელი რომ არის, არაფერი შეუძლიან, თუმცა შეუძლოს რამე, რადგან თქვენ ამ ქვეყანას ასე უინადეთ და აღარა ინაღვლეთ რა, ის დაიჭერდა; არცა რას ქართველნი ინაღვლიდნენ, ასე თავი მოსძულდათ. თუ ქართველთას ბრძანებ, ღმერთმან იცის, ყოველს კაცს უნდა უნდა მანდედან შეწევნა. ერთმანერთი აღარაფერი სამდურავი არის, ყოველმა კაცმან თქვენს ერთ გულობაზედ პირი შეკრეს კიდეც. ვისმე არ უნდოდეს, არას კაცს თქვენი წინააღმდეგობა არ შეუძლია. თქვენგან ცდა და გაბედვა და ყოვლის კაცის დამონება სწორე იქნებოდა. სამი-ოთხი პოლკონი გამოითხოვეთ და სხვა არც კი გინდათ მანდ სხდომა, და ბრძანდებოდეთ, ბოლო რაც მოხდეს, ნურავის დააბრალებთ, არც ღმერთთან გექნებათ პასუხი, არც კაცთან. ამ ქვეყნის  სისხლსა და წახდენას თქვენგან იძევს ღმერთი. და შვილისშვილიც ვეღარ იშოვნის ამ ადგილსა. ამას რატომ ვერ ხედავთ, თუ დიდის ხვეწნით და შუამავლობით მოგცესთ, რაც უწინ იყო, უარესობა იქნება. და თუ მაგათ ეს მთის ადგილები უთქვენოდ დაიჭირეს, და რადგან Ãელი მიყვეს, კიდეც დაიჭერენ, კიდევ უფრო გასუბუქდებით და მაგდენი ყურის მოგდებაც არა იქნება რა. ეს არის დრო თუ გინდათ, არას Ãელმწიფეს ეს დრო არა ჰქონიათ. ადეგით, ადეგით, ნუ ჰყოვნით, თავად ორივ წამობრძანდით, უმჯობესია, თუ არა, შვილი გამოგზავნე. წინააღმდეგი აღარავინ არის; ეგ მთის ადგილი დაიჭირეთ, იქიდამ მთა და ბარი Ãელთ დაგრჩებათ, ვერცა რას ყეენი დაგაკლებთ, ვერცა რას ხვანთქარი და მაგათ პირ-ნათლად დარჩებით, სამიდღემშიოდ ეგენი ზურგად გეყოლებიან. ეს არის დრო და ჟამი. ამილახორს კიდევ უფრო გულით უნდა, აქეთ რომ დიდი კაცი არის. თუ თავის მამულის ფიქრი გაუქარვეთ, ამათ უფრო გულით უნდათ ამ ადგილის თქვენგან დაჭერა, და ადვილიც არის ეს. ეს არის მოგვიხსენებია, თუ კიდევ არა ჰქენით, ჩვენმც უბრალონი ვართ, და სინანული ნუღარ იქნება... თუ საქმე არ წარგემართოსთ, მე თავი გამაგდებინეთ... ე სარის, მოგვიხსენებია დრო და ჟამი. აღდეგით, თუ არა ამის უკეთეს დროს ვერ იშოვნით“ [Sd-2939  1r-v].

 ცნობიალია, ბესარიონ ორბელიშვილსა და ვახტანგ VI-ს განსხვავებული პოლიტიკური ხედვა ჰქონდათ. ეს წერილი კი იმის დასტურია, რომ მისთვის პირად ურთიერთობას ხელი არ შეუშლია სახელმწიფოებრივად აზროვნებაში, მეფის ფუნქციის აღქმაში. სწორედ ამის დამსახურებაა იოანე ბატონიშვილისა (,,კალმასობაში“–,,ღირსი მწყემსმთავარი, მეფის ლეონის ძე, კათალიკოზი ბესარიონ ბაგრატოანი, იყო მონოზონებითა სრული და მოღვაწე ეკლესიებთა, სიბრძნის მოყვარებასა შინა სრული, და მქადაგებელი მსგავსად პავლე მოციქულისა. ამან შეთხზნა ქართველთ წმინდათა ცხოვრება და ისტორია. ამან დაწერა ლათინთა სარწმუნოებისა პირის-დასაყოფელი წიგნი, ,,გურდემლად” წოდებული. და კეთილისა ცხოვრებითა დაიძინა უფლისად” [ბატონიშვილი, 1948: 166]) და ანტონ ბაგრატიონის (,,წყობილსიტყვაობაში“–,,ბესარიონ, კაცმან მაღალ გონებამ მონაზონებრთა ჰშრომათაგან ნეტარმან მწყსა ეკლესია ქრისტესი წესიერად, სიტყÂთ მგელთაგან, სიტყÂთთა ჰსცÂდა სამწყსოს“ [ბაგრატიონი, 1980: 155-156]) მიერ ბესარიონ ორბელიშვილის ღვაწლის ამგვარი შფასება და დაფასება.