წინამდებარე ნაშრომი წარმოადგენს შოთა რუსთაველის საქართველოს ეროვნული სამეცნიერო ფონდის მიერ დაფინანსებული პროექტის „საქართველო: ტრავმა და ტრიუმფი დამოუკიდებლობისკენ მიმავალ გზაზე“ (პროქტის N FR-18-3459) ფარგლებში შესრულებულ კვლევას. 

შესავალი

მეოცე საუკუნე „ტრავმების საუკუნედ“ იწოდება. კოლექტიური ტრავმის შესწავლა კულტურის კვლევების ერთ-ერთ მნიშვნელოვან მიმართულებად ჩამოყალიბდა. დაგროვდა სხვადასხვა ქვეყანაში ტრავმის შემთხვევათა შესწავლის გამოცდილება. საქართველოს რეალობა ტრავმების თეორიათა ჭრილში ნაკლებადაა გაანალიზებული. საბჭოთა კავშირის დაშლას, დამოუკიდებლობის მოპოვებას, სოციალური, ეკონომიკური და პოლიტიკური სისტემის რადიკალურ ცვლილებას თან ერთვოდა არაერთი ტრავმული მოვლენა: 1989 წლის 9 აპრილი, 1991-1992 წლების თბილისის სამოქალაქო ომი, კონფლიქტები აფხაზეთსა და ცხინვალის რეგიონებში, ბუნებრივი კატაკლიზმები (მეწყერები, მიწისძვრები, წყალდიდობები). 

ნაშრომის მიზანია ვნახოთ, რამდენადაა ასახული დამოუკიდებლობის შემდგომ შექმნილ მხატვრულ ლიტერატურაში 90-იანი წლების ტრავმული მოვლენები, როგორაა იგი გაანალიზებული, გააზრებული და ინტერპრეტირებული. კონკრეტული კვლევის (case study), შინაარსობრივ ანალიზსა (კონტენტ-ანალიზი) და დისკურსის ანალიზის მეთოდების გამოყენებით, შევეცდებით ვაჩვენოთ, რამდენად შეესაბამება საქართველოს შემთხვევას „ტრავმისა და ტრიუმფის“ ეპითეტები.

ნაშრომში თეორიულ ჩარჩოდ გამოყენებულია კოლექტიური/კულტურული ტრავმის თეორია, რომლის ძირითადი მიმართულებები განსაზღვრა ჯეფრი ალექსანდერმა (Toward a Theory of Cultural Trauma. Cultural Trauma and Collective Identity, University of California Press, 2004; Trauma. A Social Theory. Polity, 2012), ასევე მნიშვნელოვანია პიოტრ შტომპკას მიერ შემოთავაზებული თეორია  (Society in Action: the Theory of Social Becoming. The University of Chicago Press, 1991; The Trauma of Social Change: A Case of Postcommunist Societies. Cultural Trauma and Collective Identity, University of California Press, 2004; The ambivalence of social change: Triumph or trauma? WZB Discussion Paper, No. P 00-001) მკვეთრი სოციალური ცვლილებებით გამოწვეული ტრავმისა და გამარჯვების ტრავმის შესახებ.

ემპირიულ მასალად, როგორც უკვე აღინიშნა, შევარჩიეთ დამოუკიდებლობის შემდგომ შექმნილი მხატვრული ლიტერატურა. ამ ეტაპზე ყურადღება შევაჩერეთ სამ ნაწარმოებზე. ესენია:

1. აკა მორჩილაძის  „გასეირნება ყარაბაღში“,  1992;

2. აკა მორჩილაძის  „მამლუქი“, 2003;

3. არჩილ ქიქოძის  „სამხრეთული სპილო“, 2016.

ჩვენ მიერ შერჩეული წიგნები არა  მხოლოდ პოპულარული, არამედ კრიტიკოსთა მიერ აღიარებული ნაწარმოებებია. ტექსტები შეიქმნა მინიმუმ ათ-ათი წლის დაშორებით და საინტერესოდ ჩავთვალეთ, თვალი მიგვედევნებინა ნარატივის დინამიკისათვის დიდი დროითი დისტანციის პერსპექტივიდან. გარდა ამისა, პირველსა და მესამე ნაწარმოებებში მოქმედება ხდება დედაქალაქის ცენტრში, მისი მთავარი გმირები –  გეოგრაფიული, პოლიტიკური და კულტურული თვალსაზრისით – ცენტრის წარმომადგენლები არიან, ხოლო მეორე ტექსტში ანუ „მამლუქში“ აღწერილია პერიფერიული პატარა ქალაქის ცხოვრება. საინტერესოდ მივიჩნიეთ, გვენახა, გვაძლევდა თუ არა ავტორი გმირების მიერ ერთი და იმავე მოვლენების აღქმისას რაიმე სხვაობებს.

კოლექტიური ტრავმის თეორია

მსჯელობას დავიწყებთ იდენტობისათვის ყველაზე მნიშვნელოვანი შეკითხვის დასმით –ვინ ვარ მე და ვინ ვართ ჩვენ?  ამ კითხვებზე პასუხის გაცემა გულისხმობს  ჩვენ  ჯგუფის საზღვრების დადგენას, რადგან ჯგუფის შიგნით რჩება ჩვენიანი,  მის გარეთ –სხვა. სწორედ ის ქმნის იმ ერთობას, რასაც ბენედიქტ ანდერსონი „წარმოსახვით საზოგადოებას“ უწოდებს. ჩვენ ჯგუფზე საუბარი მაშინ არის შესაძლებელი, როდესაც ამ ჯგუფის წევრებმა იციან და აცნობიერებენ, სად გადის მათი ერთობის ზღვარი (ანდერსონი, 2003). კოლექტიური/კულტურული ტრავმა ვრცელდება სწორედ ამ წარმოსახვითი ჯგუფის ფარგლებში და ხშირ შემთხვევაში იდენტობის ერთ-ერთ საყრდენსაც წარმოადგენს.

ჯეფრი ალექსანდერის აზრით, „კულტურული ტრავმა თავს იჩენს მაშინ, როდესაც რამე საშინელი მოვლენა წარუშლელ კვალს ტოვებს კოლექტივის წევრების ჯგუფურ ცნობიერებაზე, სამუდამოდ ასვამს დაღს მეხსიერებას და ფუნდამენტურად ცვლის მათ მომავალ იდენტობას“ [Alexander, 2004: 1]. კულტურულ ტრავმას ჯეფრი ალექსანდერი განიხილავს, როგორც სამეცნიერო კონცეფციას და გვთავაზობს მრავალმნიშვნელოვან არსობრივ და მიზეზობრივ დამოკიდებულებას ერთმანეთთან კავშირის არმქონე მოვლენებს, სტურქტურებს, წარმოდგენებსა და ქმედებებს შორის. მისი აზრით, კოლექტივის (ერთობის) წევრები ადგენენ ტრავმის წარმოშობის მიზეზებს და ამით საკუთარ თავზე იღებენ მორალურ პასუხისმგებლობას. „შეიძლება თუ არა, რომ „სხვების“ ტანჯვა საკუთარ ტანჯვად აღვიქვათ?  რამდენადაც ეს ნამდვილად შესაძლებელია,  საზოგადოება აფართოებს „ჩვენ“ ჯგუფის საზღვრებს“ [ალექსანდერი, 2015: 96]. მკვლევრის აზრით, ამ ახალი თეორიული კონცეფციის უდიდესი უპირატესობა იმაში მდგომარეობს, რომ ის მყარადაა ფესვგადგმული ყოველდღიურ ცხოვრებაში. მეოცე საუკუნეში მთელ მსოფლიოში ხალხი მუდმივად საუბრობდა, რომ ისინი ტრავმირებულნი იყვნენ რომელიმე მოვლენით. „ჩვენ ხშირად ვსაუბრობთ ტრავმირებულ ორგანიზებულ ჯგუფზე მათი ლიდერის გადადგომის თუ გარდაცვალების,  მმართველი რეჟიმის დაცემის თუ მოულოდნელად მომხდარი ცვლილებისას. აქტორები ხშირად საუბრობენ გადატანილ ტრავმაზე, როდესაც მათი ინდივიდუალური თუ საზოგადო გარემო მოულოდნელად იცვლება არასასურველი და გაუთვალისწინებელი გზით“ [ალექსანდერი, 2015:96]. მისი აზრით, ტრავმა არ არის ბუნებრივად არსებული მოვლენა; მას ქმნის საზოგადოება. შესაძლებელია კონკრეტულ საზოგადოებაში მოხდეს უამრავი მძიმე მოვლენა, რომლებმაც თითქოს უნდა შექმნას კულტურული ტრავმის ეფექტი – შეიცვალოს მთავრობა, ჩამოიშალოს ინსტიტუციები, მთავრობამ ვერ იმუშაოს შესაბამისად და ა.შ. - მაგრამ, ალექსანდერის აზრით, „ტრავმამ რომ საზოგადოებრივი სახე მიიღოს, სოციალური კრიზისი კულტურულ კრიზისად უნდა გარდაიქმნას. მოვლენა – ეს ერთი მხარეა, ხოლო მისი რეპრეზენტაცია – სულ სხვა საქმეა“ [ალექსანდერი, 2015: 103]. ალექსანდერის აზრით, მოვლენებმა და ფაქტებმა კულტურული ტრავმის ეფექტი რომ შეიძინოს, უნდა გაჩნდეს ტრავმის მატარებელი ჯგუფები, ტრავმა უნდა ჩამოყალიბდეს მასტერ ნარატივის სახით. თავის მხრივ, ნარატივის წარმატებით დამკვიდრებისთვის იგი უნდა განიხილავდეს: ტკივილის ბუნებას, მსხვერპლის ბუნებას, ტრავმის მსხვერპლთა კავშირს უფრო ფართო აუდიტორიასთან, პასუხისმგებლობის გადანაწილების საკითხს, რადგან კოლექტიური ტრავმის ამსახველი ნარატივმა უნდა ასახოს მოვლენა, აჩვენოს, რა მოხდა, მკაფიოდ უნდა ასახოს დაზარალებული ჯგუფი, ნარატივმა უნდა გვაჩვენოს, რომ ტრავმულმა მოვლენამ არა მხოლოდ ერთ ჯგუფზე, არამედ მთელ საზოგადოებაზე მოახდინა გავლენა, ნარატივმა უნდა წარმოადგინოს, ვინ არის დამნაშავე, ვინ უნდა აგოს პასუხი მომხდარის გამო (Alexander, 2004).

პიოტრ შტომპკა კულტურული ტრავმის კონცეფციას სოციალური ცვლილების კონცეფციასთან აკავშირებს. მისი აზრით, ყველაზე პარადოქსული ფაქტი ის არის, რომ ცვლილებებიც კი, რომლებიც ნამდვილად კეთილდღეობის მომტანია და რომელზეც ხალხი ოცნებობდა, რომლისთვისაც იბრძოდა და რომელსაც მიესალმება, შეიძლება ტკივილის მომტანი იყოს.

ალექსანდერის მსგავსად, შტომპკაც მიიჩნევს, რომ ნებისმიერი სახის ცვლილება არ არის ტრავმული. წინააღმდეგ შემთხვევაში, გამოვიდოდა, რომ მთელი საზოგადოება პერმანენტულად და მუდმივად ტრავმირებული იქნებოდა. შტომპკა თვლის, რომ მხოლოდ გარკვეული ტიპის ცვლილებებია ტრავმული და მხოლოდ გარკვეული საზოგადოებები, თავიანთი ისტორიის კონკრეტულ პერიოდში არიან ტრავმირებულნი. შტომპკას აზრით, „მხოლოდ ისეთ მოვლენებს განვიხილავთ ტრავმულად, რომლებიც უცაბედი, მასშტაბური, ფუნდამენტური და მოულოდნელია“ [Sztompka, 2004: 157-158].

იგი გამოყოფს ტრავმული ცვლილების 4 ძირითად მახასიათებელს. ესენია:

1.               სისწრაფე და სიმწვავე (ინფლაცია, ეკონომიკური სისტემის კოლაფსი და სხვ.);

2.               ცვლილება მოიცავს საზოგადოების ფართო ფენებს და ცხოვრების მრავალ სფეროს (მაგალითად, საბჭოთა კავშირის დაშლა, რომლის შედეგად არა მხოლოდ პოლიტიკური რეჟიმი შეიცვალა, არამედ ცვლილება შეეხო ეკონომიკას, კანონმდებლობას, მედიცინას, კულტურას თავისი ფასეულობებით, შესაბამისად, მან მოიცვა მთელი მოსახლეობა და არა მცირე ჯგუფები);

3.               არსითა და მნიშვნელობით რადიკალური ხასიათი;

4.               ეს არის მოულოდნელი, წარმოუდგენელი ცვლილება.

კულტურული ტრავმა მხატვრულ ლიტერატურაში

დამოუკიდებლობის შემდგომ საქართველოში ერთ-ერთი აღიარებული და პოპულარული მწერალი აკა მორჩილაძეა. იგი პროფესიით ისტორიკოსია, რამაც ალბათ განაპირობა კიდეც, რომ აკა მორჩილაძე, იქცა მეოცე საუკუნის საქართველოს მნიშვნელოვანი სოციალურ-კულტურული მოვლენების აღმწერ შემოქმედად. ჩვენი კვლევისათვის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ნაწარმოებია „მოგზაურობა ყარაბაღში“. ეს არის ერთ-ერთი პირველი ლიტერატურული რეფლექსია მიმდინარე მოვლენებზე. ნაწარმოები 1992 წელს 26 წლის ასაკში, როგორც თავად ავტორი აღნიშნავს: „თბილისისა და აფხაზეთის ომებს შორისაა დაწერილი, ანუ ცხინვალის ომის ბოლო ხანებში“ [მორჩილაძე, 2017: 5-6].

რომანში პირველივე წინადადება ტრავმულია, რამდენიმე სტრიქონშია ჩატეული პერიოდის ტრაგიკულობა, ავტორი იმთავითვე ხაზს უსვამს, რომ პოლიტიკური დაპირისპირებაა პერიოდის კონტექსტის განმსაზღვრელი: „აქ ომი იყო თუ რაღაც, რაც ქვია – აი, ის რომ გაიქცა და მერე რომ... მოკლედ, ეგ ამბები საერთოდ არ მიზიდავდა აქამდე, ახლა მითუმეტეს“ [მორჩილაძე, 2017: 8]. მართალია, არ იზიდავს, მაგრამ უნდა ახსენოს, რადგან რომანში წარმოდგენილი ამბავი სწორედ ამ მოვლენითაა განპირობებული, სახელიც კი არა არის მკაფიოდ განსაზღვრული „ომი თუ რაღაც“. მთლიანობაში რომანი ცალსახად ტრავმული ნარატივია, თავად ავტორი 2004 წლის გამოცემის წინასიტყვაობაში აღნიშნავს: „წერისას იმას მივხვდი, რომ საიდანღაც უკიდეგანო აგრესია მოდიოდა. არც მიცდია, რომ მოვრეოდი, ვერც მოვერეოდი“ [მორჩილაძე, 2017: 7]. რომანში ამბავი მუდმივი ომისა და დაპირისპირებების ფონზე ვითარდება: მამისა და შვილის, ზვიადისა და „პუტჩისტების“, სომხებისა და აზერბაიჯანელების...

ეს ნარატივი აკა მორჩილაძის სხვა ნაწარმოებებშიც გრძელდება. ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ტექსტი ჩვენი კვლევისათვის არის იმავე ავტორის მოთხრობა „მამლუქი“, რომელიც „ყარაბაღის“ გამოსვლიდან ათი წლის თავზე დაიწერა. პერ­სო­ნაჟ­თა თავგადასავლის თხრობისას, მკითხ­ვე­ლი ეცნობა 90-იანი წლე­ბის სა­ქარ­თ­ვე­ლოს ტრა­გი­კუ­ლ ამ­ბე­ბს. ეს ტექსტი ერთ-ერთი კარგი არგუმენტია იმისა, რომ 90-იანი წლების მოვლენები ცალსახად თავსდება გამარჯვების ტრავმის ამბივალენტურ ბუნებაში. ნაწარმოები დროის დაზუსტებით იწყება. იმთავითვე ნათელია, რომ ტრავმულ ნარატივთან გვაქვს საქმე: „პიტერ გოლდსმიტს იმ დროიდან ვიცნობ, როცა ჩვენთან ისროდნენ“ [მორჩილაძე, 2019: 3]. უკვე ნათელია, რომ მოქმედება 90-იან წლებში ხდება. ტექსტი ასევე ძვირფასია შტომპკას მიერ განსაზღვრული მახასიათებლების თვალსაზრისით, რომლის მიხედვითაც მოვლენა ტრავმად იქცევა მაშინ, როდასაც იგი არის უცაბედი, ყოვლისმომცველი, ღრმა ტკივილისა და შოკური განცდის შემქმნელი. „მამლუქში“ აღწერილი სამყარო სწორედ ასეთ მდგომარეობაშია: ტექსტში პირდაპირაა დაზუსტებული: „ამბავი უცებ დაიწყო. გაზაფხული იყო. თბილისში უკვე მომხდარიყო ის ცუდი ამბავი, რუსის ჯარისკაცებმა რომ ხალხი დახოცეს“ [მორჩილაძე, 2019: 50]. „ამასობაში კი ქვეყანაში ახალი დროშები ფრიალებდა. ყოველდღე ყველაფერი იცვლებოდა...“ „მძიმე დრო მოდიოდა...“ [მორჩილაძე, 2019: 77]. „ცხოვრება სულ უფრო და უფრო ჭირდა...“ „ქალაქი რაღაცნაირად გაუბადრუკდა“ [მორჩილაძე, 2019: 88]. „ქელეხების მეტი ქალაქში არაფერი იყო...“ [მორჩილაძე, 2019: 98]. თვით ის პასაჟიც კი ზუსტად აქვს აღწერილი აკა მორჩილაძეს,  როდესაც შტომპკა ტრავმის დაძლევის ხერხებზე საუბრობს და აცხადებს, რომ ინგლისურის ცოდნა, განათლება ერთ-ერთი საშუალებაა ტრავმული მდგომრეობიდან გამოსვლისა. „მამლუქის“ ერთ-ერთი მთავარი გმირი, ქვეყანაში შექმნილი მდგომარეობიდან გამოსავალზე საუბრისას, მეორეს სწორედ ასე ეუბნება „უცხო ენა უნდა ისწავლო როგორმე... მე როგორც ვატყობ, ინგლისური ჯობია. რაღაც უნდა ისწავლო. სხვანაირი ცხოვრება მოდის“ [მორჩილაძე, 2019: 58].

90-იანი წლების მოვლენათა ინტერპრეტაცია ლიტერატურაში დღემდე გრძელდება. ერთ-ერთი ახალი და, ვიტყოდი, ერთ-ერთი მაღალი მხატვრული ღირებულების მქონე რომანი არჩილ ქიქოძის „სამხრეთული სპილოა“. ის ურბანული რომანია, რომელშიც მოქმედება ერთი დღის განმავლობაში ვითარდება. რეჟისორი, რომელიც კინოს აღარასოდეს გადაიღებს, თავის ბინას მეგობარს უთმობს საყვარელ ქალთან შესახვედრად, თავად კი, დრო რომ გაიყვანოს, თბილისის ქუჩებში დაეხეტება.

ტექსტში ყველაზე მნიშვნელოვანი ადგილი ჩვენთვის არის მთავრი გმირის დედის ამბავი. დედა-შვილის თანაცხოვრება პრობლემური იყო. უბედურება კი ისაა, რომ შეიძლებოდა ეს პრობლემები არ ყოფილიყო და იგი არა დედა-შვილის ერთმანეთთან შეუთანხმებლობამ, არამედ ქვეყანაში არსებულმა ზოგადმა კონტექსტმა განაპირობა. „ქვებს დედაჩემიც ისროდა“ [ქიქოძე, 2016:106], ამ სიტყვებით შემოჰყავს ავტორს მთავარი გმირისა და მთხრობელის დედა წიგნში. ეს მონაკვეთი სწორედ დასტურია იმისა, რომ 90-იანი წლების მოვლენები ტრავმულია. თავად ეს მოკლე წინადადება ცალკე აბზაცადაა ნაწარმოებში გატანილი. გამოკვეთილი და ხაზგასმულია. ქვის სროლის მიზეზი კი მკაფიოდაა დაზუსტებული: დედა საქართველოს პირველი პრეზიდენტის მომხრეა. იგი თბილისის ომის ტრაგედიით აგრძელებს მთელ დანარჩენ ცხოვრებას. მოწინააღმდეგე ბანაკში კი ეგულება ქმარი, რომელსაც გაშორებულია. აქვე ტექსტში მოტანილია ყველაზე ცუდი შედეგი 90-იანი წლებისა: საზოგადოება დაყოფილია ორ ნაწილად – პუტჩისტები და ზვიადისტები! დაპირისპირება იმდენად მკაფიო, ღრმა და მუდმივი იყო, რომ „დისერტაციების დაცვის მერე ბანკეტებზე ხელჩართულ ჩხუბამდე მიდიოდა საქმე...“ მთავარი სალანძღავი სიტყვა კი „პუტჩისტობა“ იყო: „შვილი ვერ გამომადგა პატრიოტი. საუკეთესო მეგობარი პუტჩისტი ჰყავს, იმ მეგობრის მამა კიდევ მთლად ჯიბიდან გავარდნილი პუტჩისტი, ლოთი, საზიზღარი, უმეცარი!“ [ქიქოძე, 2016: 106]. სამოქალაქო ომით მიღებულმა ტრავმამ განაპირობა მთავარი გმირის დედის ცხოვრება, მისი დამოკიდებულება სამყაროსადმი, დაყოფა – კარგებად და ცუდებად, დამოკიდებულება შვილისადმი „უბრალოდ ვილაპარაკებდით მხოლოდ ჩვენ ორნი, პირველი და მეორე პრეზიდენტების, მათი მომხრეებისა და შემგინებლების გარეშე. არ ქნა. არ მოინდომა...“ „პუტჩისტების, შევარდნაძის, მასონების, ვინ იცის კიდევ ვის წყევლაში გაატარა სიცოცხლის უკანასკნელი თხუთმეტი წელიწადი და ლოგინად ჩავარდნილსაც მეტი არაფერი უკეთებია...“ „დედას სიკვდილამდე ეყო ძალა და ბოღმა...“ [ქიქოძე, 2016:108]. ეს ბოღმა და ძალა კი უსამართლობის განცდამ მიანიჭა.

ტექსტში ვხვდებით პირდაპირ და შეუნიღბავ თხრობას თბილისის ომის შესახებ. ტრავმა/ტრიუმფის ნარატივის კლასიკურ ნიმუშად შეიძლება ჩაითვალოს წინამდებარე მონაკვეთი. „ბრძოლის წაგებას აქვს თავისი პრივილეგიები. წამებული და მსხვერპლი შენ გამოდიხარ და მოწინააღმდეგე კი – ჯალათი და ყასაბი. დედაც ბოლომდე სარგებლობდა ამ პრივილეგიებით, გამსახურდიას გაქცევის მერე არ გამოუტოვებია პირველი პრეზიდენტის მომხრეთა არცერთი მიტინგი, რომლებსაც არბევდნენ, ესროდნენ, ხანდახან კლავდნენ კიდეც. ისროდა ქვებს და საპასუხოდ იღებდა ტყვიებს. რამდენჯერ მიძებნია ქუჩა-ქუჩა და თავის დარბეულ თანამოაზრეებთან ერთად რამე ჩიხში ან ვინმეს ბინაში შეფარებული მიპოვია – ყოველთვის აღგზნებული და თვალებანთებული და არასოდეს – შეშინებული“ [ქიქოძე, 2016: 107].

დასკვნა

კვლევის შედეგად ცხადია, რომ  დამოუკიდებლობის შემდეგ შექმნილი ქართული ლიტერატურა, ერთი მხრივ, იკვებება 90-იანი წლების ტრავმული მოვლენებით, ხოლო, მეორე მხრივ, მისი ასე მკაფიო, დაზუსტებული და მუდმივი აღწერით ამ მოვლენების ტრავმად ჩამოყალიბებას უწყობს ხელს და ზოგიერთ შემთხვევაში მისი დაძლევის გზებსაც გვთავაზობს. წინამდებარე ტექსტების ანალიზის საფუძველზეც შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ 90-იანი წლების მოვლენები ცალსახად თავსდება შტომპკას გამარჯვების ტრავმის ნარატივში. მკაფიოდ ჩანს, რომ მოვლენებს ახასიათებს ყველა ის თვისება, რაც ზოგადად დამახასიათებელია კულტურული ტრავმისათვის: უცაბედი, შოკისმომგვრელი მოვლენები, რომლებიც დიდ გავლენას ახდენენ არა მხოლოდ ერთ ჯგუფზე, არამედ – მთელ საზოგადოებაზე და ამ საზოგადოების ყველა – ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ – დონეზე. კვლევის შემდგომ ეტაპზე დამუშავდება მეტი ავტორის როგორც მხატვრული, ასევე – მემუარული ლიტერატურა, რაც თავისთავად კიდევ უფრო მკაფიოს გახდის საკვლევი ჰიპოტეზის მართებულებას. მეტ ყურადღებას მივაქცევთ მოვლენათა დუალისტური ბუნების – ტრავმა/ტრიუმფის თანაარსებობის მამტკიცებელი პასაჟების გაანალიზებას.