თანამედროვე ჰუმანიტარულ და სოციალურ მეცნიერებებში დღემდე აქტუალურია ნაციონალიზმისა და ნაციონალური იდენტობის ფორმირებასთან დაკავაშირებული კვლევები. ლოუელ ბარინგტონი (Lowell Barrington) ნაციონალიზმის ცნების ირგვლივ არსებულ დისკუსიებში საერთო შეთანხმების არსებობას გამორიცხავს თავად ამ ცნების მრავალგვარი ინტერპრეტაციის შესაძლებლობის გამო. ნაციონალიზმი, როგორც იდეოლოგია, არის ერის ეროვნული თვისებების გამაერთიანებელი პროცესი, რომლის შედეგიც ჯგუფის წევრთა რწმენა ერთიანი, ეროვნული სახელმწიფოს შექმნის გარშემო ტრიალებს (Barrington, 2006). თეორია, რომლის საფუძველზეც სტატიაში დასმულ საკითხს მიმოვიხილავთ, არის ნაციონალიზმის  პოლიტიკური ტრანსფორმაცია, ნაციონალიზმი როგორც პოლიტიკური ფორმა. მოდერნისტული თეორიის მიხედვით, ნაციონალიზმის პოლიტიკური ტრანსფორმაცია თანამედროვე სახელმწიფოს ფორმირების მიზეზად ითვლება. ამ მოსაზრებას ფართოდ განიხილავს ა. ჯონ ბროილი “Nationalism and the State” (Breuilly, 1993) და აღნიშნავს, რომ ნაციონალიზმი პოლიტიკური ფორმაა. ის აკრიტიკებს ნაციონალიზმის წარმოშობის შესახებ საყოველთაოდ გავრცელებულ მოსაზრებებს და მიიჩნევს, რომ ხშირად თეორეტიკოსების მხრიდან დეცენტრალიზებულია ნაციონალიზმის პოლიტიკური ბუნების მიმართება მოდერნული ერების შექმნის კონტექსტში. მხოლოდ ცალკეულ ელემენტებზე ფოკუსირება, როგორებიცაა –კულტურა, იდეოლოგია, წარსული, მითები და ისტორია – ნაციონალიზმის ფუნდამენტური არსის უგულებელყოფა იქნება, – აღნიშნავს ა. ჯონ ბროილი (Breuilly, 1993). ნაციონალიზმს ა. ჯონ ბროილი განსაზღვრავს, როგორც პოლიტიკურ მოძრაობას, რომელიც ძალაუფლებისაკენ მიისწრაფვის და ძალაუფლების ლეგიტიმურობას ამართლებს ნაციონალური არგუმენტებით. ნაციონალიზმის პოლიტიკური მიზნების უკეთ გასაგებად. ა. ჯონ ბროილი გვირჩევს, კარგად შევიხედოთ ნაციონალიზმის მთავარი სცენის მიღმა და დავაკვირდეთ, რა სახის არაპოლიტიკური იმპულსები ქმნიან გარემოს ნაციონალიზმის პოლიტიკური ბუნების ჩამოყალიბებისათვის. ეს, პირველ რიგში,  ნაციონალური იდეოლოგიაა, რომელიც პოლიტიკის იარაღია ერების მშენებლობის პროცესში. ისტორიული წარსულის აღდგენა, მითები, ერის/ნაციის თავისთავადობის კულტურული ნიშნებით პოპულარიზაცია, ნაციონალური იდეოლოგიისა და სიმბოლიზმისათვის დიდი ზეგავლენის მქონე ფენომენია. გზა პოლიტიკური ერთობის გავლით პოლიტიკურ ერთობამდე კატეგორიულად გულისხმობს, რომ ეროვნული ერთობის იდეალი ჰომოგენურია და მისი დაყოფა ცალკეულ ეკონომიკურ, კულტურულ და პოლიტიკურ ერთობებად მიუღებელია. სამივე მათგანი ერთმანეთთან მიმართებაში უნდა განვიხილოთ. „ამგვარად, ნაციონალიზმი ბროილის აზრით, თავისებური „ჟონგლიორული“ იდეოლოგიაა, რომელიც ორ საწყისს აერთიანებს: ერი, როგორც მოქალაქეთა ერთობა და ერი, როგორც კულტურული ერთობა“ [დავითაშვილი,  2003: 109].

ნაციონალიზმის პოლიტიკური ტრანსფორმაციის თეორიის  ფარგლებში ვცდილობთ, მოვაქციოთ სტატიაში დასმული საკითხი „სახელმწიფო საგანმანათლებლო პოლიტიკა, როგორც ნაციონალური იდენტობის ფორმირების მექანიზმი საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკაში (1918-1921)“ და  დავადგინოთ, რომ 1918-1921 წლების საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ხედვა საგანმანათლებლო პოლიტიკის დაგეგმვისა და მისი აღსრულების პირობებში, სწორედ  ერის პოლიტიკური და კულტურული ხასიათის ერთობას წარმოადგენდა. საგანმანათლებლო პოლიტიკა სახელმწიფო პოლიტიკაა და ის ამგვარი ერთობის ფორმირებისათვის გამიზნულ მექანიზმს ქმნის. ის თავის თავში აერთიანებს მოქალაქის, სამოქალაქო ცნობიერების ჩამოყალიბების ლეგიტიმაციას და კულტურულ ასპექტებს  ერის/ნაციის თავისთავადობის, მისი იდენტობის განსაზღვრის საქმეში. დასმული საკითხის ირგვლივ, მიმოვიხილავთ განათლების მინისტრის მოადგილის, ნოე ცინცაძის მოხსენებას „სკოლის რეორგანიზაციის შესახებ“. ასევე, დასმული საკითხის კონტექსტში, მნიშვნელოვნად მიგვაჩნია საკონსტიტუციო კომისიის მიერ,  ეროვნული უმცირესობებისათვის განათლების უფლების მინიჭების შესახებ მსჯელობაც.

ნაციონალიზმის მოდერნისტული თეორიის წარმომადგენლები მუდმივად ხაზს უსვამენ განათლების უმნიშვნელოვანეს და განმსაზღვრელ როლს ნაციონალური იდენტობის ფორმირების პროცესში.  ბენედიქტ ანდერსონის აზრით, ფართო კულტურული სისტემა – ბეჭდვითი მედია, წერა-კითხვის გავრცელება, განათლება, – ქმნის საფუძველს პოლიტიკური მიზნებისა და მოძრაობისათვის (ანდერსონი, 2003). ერიკ ჰობსბაუმი კი აღნიშნავს, რომ სკოლებისა და უნივერსიტეტების განვითარება პირდაპირ დაკავშირებულია ერის/ნაციის თვითგამორკვევის პროცესებთან (Hobsbawm, 1962). ნაციონალიზმის თეორეტიკოსები თანხმდებიან, რომ მმართველი ელიტები დღის წესრიგში თავად სვამენ კულტურული, საგანმანათლებლო და ენობრივი სტანდარტების საკითხებს. ისინი გეგმაზომიერი პოლიტიკით ადგენენ მოქალაქეების ნაციონალური იდენტობის ფორმირების კონტურებს.

სანამ უშუალოდ მთავარი საკითხის მიმოხილვაზე გადავალთ, საჭიროდ მიგვაჩნია, რამდენიმე სიტყვით შევეხოთ ქართული ნაციონალიზმის ჩამოყალიბების  რამდენიმე  მნიშვნელოვან ასპექტს.

 მე-19 საუკუნის მეორე ნახევრიდან ქართული ინტელექტუალური ელიტა სწავლობს მოდერნიზაციის იმ მექანიზმების გამოყენებას, რომლებიც საბოლოო ჯამში, ქართული კულტურული ნაციონალიზმის ჩამოყალიბებით სრულდება: მე-19 საუკუნის 60-იანი წლების ინტელექტუალებმა დააარსეს წერა-კითხვის  გამავრცელებელი საზოგადოება, აღადგინეს ქართული თეატრი, დააფუძნეს ქართული სათავადაზნაურო ბანკი, გამოუშვეს ქართული ჟურნალ-გაზეთები. ეროვნულობისა და ქართული კულტურის აღორძინებისათვის ზრუნვა ილიასა და  თერგდალეულებისათვის უპირველეს მიზანს წარმოადგენდა. მათმა პრაქტიკულმა მუშაობამ განათლების, კულტურისა და ეკონომიკის საქმეში საფუძველი ჩაუყარა ქართველთა პოლიტიკურ და ეკონიმიკურ ერთიანობას (ჯონსი, 2007).  შესაბამისად, მათი მოღვაწეობა თანმიმდევრული მზადება აღმოჩნდა  ქვეყნის მომავალი დამოუკიდებლობის გამოცხადებისათვის. ერის კულტურისეული ნიშნების განსაზღვრა ნაციონალიზმის ცენტრალურ იდეად რჩება, სანამ დღის წესრიგში არ დადგება ერის, როგორც ერი-სახელმწიფოს ჩამოყალიბების იდეა. სხვაგვაგარად რომ ვთქვათ, კულტურიდან პოლიტიკის თემებზე გადასვლა ეროვნული იდეის ევოლუციის ტიპური ტრაექტორიაა, რომელიც სხვადასხვა ერის შემთხვევაში სხვადასხვა ეტაპზე დგება (ნოდია, 2009). საქართველოს მაგალითზე, ამგვარი ტიპის ტრაექტორიის არსებობა 1918 წელს, საქართველოს დამოუკიდებლობის გამოცხადებით დასტურდება. თუმცა მისი ხანმოკლე არსებობიდან გამომდინარე მასზე, როგორც ჩამოყალიბებული და დასრულებული ერი-სახელმწიფოს არსებობის შესახებ ვერ ვისაუბრებთ. ჩვენ მხოლოდ შეგვიძლია ჰიპოთეტურად დავუშვათ  და ვეძიოთ ნიშნები იმის შესახებ, რომ 1918-1921 წლების საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა ნამდვილად კულტურული ნაციონალიზმიდან ერი-სახელმწიფოს ფორმირებისაკენ  გადადგმული,  მაგრამ არა დასრულებული ნაბიჯია –  1921 წლის საბჭოთა რუსეთის ინტერვენციის გამო  დამოუკიდებელი ქვეყნის ტერიტორიაზე.

პირველი რესპუბლიკის საკანონმდებლო ორგანოს წარმომადგენლები და ინტელექტუალები ბევრს მსჯელობდნენ განათლების სისტემის მოწყობის გზებზე, რეფორმების სწორად დაგეგმვა-გატარების აუცილებლობაზე. ამ პერიოდის ქართული პრესის, პუბლიცისტიკის, სახალხო განათლების სამინისტროს საარქივო მასალების შესწავლა-გაანალიზებით ირკვევა, რომ ქართველი რეფორმატორების პირველი მიზანი, – განათლებაში არსებული რუსიფიკატორული პოლიტიკის აღმოფხვრასა და განათლების ნაციონალიზაცია-დემოკრატიზაციასთან ერთად, განათლების ეროვნული კონცეფციის შემუშავება იყო, რომელიც სკოლის გაეროვნულებას გულისხმობდა. ასევე ქართული რეალობის ევროპული განათლების სისტემასთან შესაბამისობაში მოყვანა მათ მთავარ საზრუნავს წარმოადგენდა. ეტაპობრივი მუშაობის შედეგად, განათლების სფეროში  მათ შექმნეს  ეროვნული პოლიტიკის კონცეფცია, რომელიც გამოიხატა სკოლების გაეროვნულებაში. ახალი, ეროვნულ ნიადაგზე დაფუძნებული სასწავლო გეგმების, პროგრამების, სახელმძღვანელოების შექმნაში. სწავლების ნაციონალიზაციამ და ქართული ენის პოლიტიკის გატარებამ დღის წესრიგში დასვა ეროვნული უმცირესობების საკითხიც საგანმანათლებლო და კულტურულ დაწესებულებებში. საკანონმდებლო დონეზე შემუშავდა მთელი რიგი დებულებები, რომლებიც გამოირჩეოდა ეროვნული უმცირესობებისადმი დემოკრატიული მიდგომებით. ეროვნული უმცირესობების განათლების უფლება ჩამოყალიბებული სახით, 1921 წლის საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 თავით განისაზღვრა, რომლის ცხრა მუხლიდან  ექვსი მუხლი მათ კულტურულ, საგანმანათლებლო, ენობრივი არჩევანისა და ადგილობრივი სათემო, საერობო და საქალაქო გაერთიანებების უფლებებს ეთმობოდა. კონსტიტუცია მათ ანიჭებდა განათლების ხელმისაწვდომობისა და კულტურული თვითგამორკვევის უფლებებს სახელმწიფოს მხრიდან მათში ჩაურევლობის გარანტიით. თუმცა, მათგან ქართული ეროვნული პროექტისადმი ლოიალობას მოითხოვდა. საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის საგანმანათლებლო პოლიტიკის მნიშვნელოვან გამოწვევას წარმოადგენდა განათლების საკითხის დასმა და მათი დარეგულირება  აფხაზეთსა და სამხრეთ ოსეთის რეგიონებში.[1] ამ რეგიონებში მთავრობის პოლიტიკას არ უნდა გამოეწვია მკვეთრი წინააღმდეგობრივი რეაქცია და უნდა გაეტარებინა ბალანსის პოლიტიკა.  მნიშვნელოვანია იმის ხაზგასმაც, რომ სკოლის პარალელურად, ფართო კულტურულ-საგანმანათლებლო მუშაობა მიმდინარეობდა საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის არმიასა და გვარდიაში.

1921 წელს, პარიზში გამოცემულ წიგნში „ქართული დემოკრატია“ ვლადიმერ ვოიტინსკი აღნიშნავს, რომ მე-19 საუკუნის ინტელექტუალური მემკვიდრეობა იქცა ქართული დემოკრატიული საგანმანათლებლო საქმიანობის საძირკვლად. თერგდალეულების მრწამსი ქვეყნის მომავალი განვითარებისათვის გამოიხატებოდა საზოგადოების განათლებით უზრუნველყოფაში, განსაკუთრებით კი ახალგაზრდა თაობისა. რაც ძალიან მნიშვნელოვანია,  მათი ორიენტირი ამ საქმეში უნდა ყოფილიყო ევროპა. ქართული დემოკრატიის უმთავრეს საზრუნავსაც განათლების ძირფესვიანი რეორგანიზაცია წარმოადგენდა: დემოკრატიულ სახელმწიფოს უნდა განემტკიცებინა სოციალური თავისუფლება და ხელი შეეწყო ეროვნული კულტურის განვითარებისათვის (ვოიტინსკი, 2018). თერგდალეულების ინტელექტუალურ მემკვიდრეობას ქართველი სოციალ-დემოკრატებისათვის უდიდესი მნიშვნელობა რომ ჰქონდა, ამას სტივენ ჯონსიც აღნიშნავს: ისინი სწორედ მათი (თერგდალეულების) მეშვეობით ეზიარნენ საქართველოში თანასწორობის, პიროვნული უფლებებისა და ეროვნული თავისუფლების იდეებს (ჯონსი, 2007). ქართველმა სოციალ-დემოკრატებმა, ავსტრიელი და გერმანელი თანამოაზრეების მსგავსად, სოციალიზმის ის მოდელი შესთავაზეს საზოგადოებას, რომელიც თვითდამხარებას, სწავლა-განათლებასა და კულტურულ განვითარებას ეფუძნება: „ამგვარმა საქმიანობამ საქართველოში სამოქალაქო საზოგადოების პირველ ელემენტებს ჩაუყარა საფუძველი“ [ჯონსი, 46: 2007].

1918 წლის 26 მაისს ქვეყნის ისტორიისათვის უმნიშვნელოვანეს მოვლენას – დამოუკიდებლობის გამოცხადებას წინ უძღოდა 1917 წელს საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენა და 1918 წელს  უნივერსიტეტის დაარსება. მაშინდელი  საერთაშორისო, პოლიტიკური და სოციალური ვითარების ფონზე ეს  ორი მოვლენა ქართული საზოგადოების კონსოლიდაციისა და სწორი ორიენტირებისათვის წინ გადადგმული ნაბიჯი იყო. ივანე ჯავახიშვილისა და მისი თანამოაზრეების მიერ ჩამოყალიბებული უმაღლესი სკოლის კონცეფცია ქმნიდა განათლების რეფორმის სწორ სისტემას, რომელიც საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ევროპული გზით განვითარებას შეესაბამებოდა (გაიპარაშვილი, 2017). აკაკი ჩხენკელმა, საქართველოს ეროვნული საბჭოს სახელით,  უნივერსიტეტის გახსნისადმი მიძღვნილ ზეიმზე სიტყვით გამოსვლისას, ფაქტობრივად, ჩამოაყალიბა საქართველოს მომავალი დემოკრატიული მთავრობის საგანმანათლებლო პოლიტიკის მთავარი კონტურები და მიზნები. მან ქართველი ერის არსებობისათვის სასიცოცხლო მნიშვნელობის ფაქტად მიიჩნია ქართული უნივერსიტეტის გახსნა და მომავალ თაობას მოუწოდა, ქართული უნივერსიტეტი და ქვეყნის საგანმანათლებლო სისტემა ეროვნული კულტურის განვითარებასთან ერთად, დემოკრატიული პრინციპების ერთგული და ხალხის მსახური ყოფილიყო: „ქართული უნივერსიტეტის უწმიდესი მოვალეობაა, ემსახუროს დემოკრატიის კანონიერ მოთხოვნილებებს, იგი უნდა დაუახლოვდეს ხალხს. თუ წინათ ეროვნული კულტურა ვიწრო ჯგუფისათვის იყო ხელმისაწვდომი, დღეს ეროვნული კულტურა მხოლოდ მაშინ არის ეროვნული, როცა მთელი ხალხისათვის ხელმისაწვდომი გახდება. არ უნდა იყოს არავითარი განსხვავება. ყველას ჰქონდეს საშუალება, დაეწაფოს მეცნიერებას. მეცნიერება უნდა იყოს დემოკრატიის დამცველი. დემოკრატიასა და მეცნიერებას შორის არსებული კავშირი უნდა იყოს დაცული ქართულ უნივერსიტეტში“ [გაზ. „ერთობა“,1918 :2]. აკაკი ჩხენკელის ეს სიტყვა შეიძლება მივიჩნიოთ ერთგვარ მანიფესტად ქვეყნის ეროვნული, ასევე ევროპული და დემოკრატიული ღირებულებების შესახებ, რომელშიც ერთ-ერთი მთავარი როლი საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის განათლების პოლიტიკას უნდა შეესრულებინა. განათლების სისტემის მაშინდელ მესვეურებს ესმოდათ, რომ ეროვნულ ნიადაგზე და კულტურული თანასწორობის პირობებში აღზრდილი, მოქალაქეობრივი პასუხისმგებლობით აღსავსე პიროვნებისგან შექმნილი საზოგადოება ახალი დემოკრატიული ქვეყნის განვითარების საწინდარს წარმოადგენს. სწორედ ეს ხედვა და მრწამსია წარმოდგენილი განათლების მინისტრის მოადგილის ნოე ცინცაძის მოხსენებაში „საშუალო სკოლის რეორგანიზაციის შესახებ.“

ნოე ცინცაძე თავის მოხსენებაში, რომლითაც იგი 1919 წლის 17 ივლისს გამოვიდა მთავრობის სხდომაზე, საუბრობს რუსიფიკატორული პოლიტიკის მძიმე შედეგებზე ქართულ საგანმანათლებლო სისტემაში,  შესაბამისად, მისი გარდაქმნისა და ახლით შეცვლის აუცილებლობაზე. დასაწყისშივე ის ხაზს უსვამს იმ გარემოებას, რომ ძველი საგანმანათლებლო სისტემა, ძველი სკოლა თავისი მიმართულებით და შინაარსით ძველი სინამდვილის ღვიძლი შვილია, რომელიც არ შეესაბამება ახალი ცხოვრების მოთხოვნებსა და მიზნებს. მისი გარდაქმნისა და რეორგანიზაციისათვის  აუცილებელია ახალი საფუძველი, რომელზეც ახალი სკოლა უნდა დაფუძნდეს: „დემოკრატიზმი სოციალურის ინტენციით – აი, მთავარი საფუძველი, რომელზეც ჩვენი ახალი სკოლა უნდა აღმოცენდეს, ადამიანის მთლიანი ჰარმონიული ბუნების, კერძოდ, ადამიანის ნებისყოფის განვითარება – აი, მთავარი საფუძველი, რომელზედაც ჩვენი ახალი სკოლა უნდა აღმოცენდეს, ადამიანის მთლიანი ჰარმონიული ბუნების, კერძოდ ადამიანის ნებისყოფის განვითარება – აი უმთავრესი მიზანი, რომელსაც სკოლა უნდა ემსახურებდეს“ [სცსსა, ფონდი, 1935, აღწ. I,  საქმე N518. ფ.2]. გამომდინარე იქიდან, რომ ადამიანი სოციალური არსებაა, იგი მუდმივად ჩართულია გარემოსთან ურთიერთობაში. სხვაგვაგარად  რომ ვთქვათ, მუდმივი სოციალიზაციის პროცესშია, რომლის შედეგადაც ადამიანი იძენს კონკრეტული საზოგადოებისათვის დამახასიათებელ უნარ-ჩვევებს. ასევე, როგორც შემოქმედებითი არსება, მონაწილეობს ამ საზოგადოების ღირებულებების გარდაქმნასა და ჩამოყალიბებაში. განათლების სოციალური ფუნქციის უმთავრესი მიზანი, ადამიანის საზოაგადოებისათვის ღირსეულ წევრად მომზადებაა. ნოე ცინცაძე, როდესაც განათლებასა და სკოლას სოციალურ მიზნებს (სოციალური ინტენცია) უსახავს, სწორედ იმ კომპეტენციების განვითარებას მოიაზრებს, რომლებიც საჭირო იქნებოდა 1918 წლის ახალი დემოკრატიული საზოგადოებისათვის. თუმცა, ისიც გასათვალისწინებელია, რომ განათლების ახალი სოციალური ფუნქციის ასრულება ვერ იქნებოდა ადვილი ახლადშექმნილი დემოკრატიული რესპუბლიკის პირობებში იმ რთული მემკვიდრეობის გათვალისწინებით, რომელიც საქართველოს რუსეთის იმპერიისგან ერგო.

როგორც ვიცით, დემოკრატია თანასწორობის პრინციპს ეფუძნება და ფასეულობათა განსაზღვრულ სისტემაზე დაფუძნებული საზოგადოებრივი წყობის მოდელია. დემოკრატიულობის ამ თვისებიდან გამომდინარე,  კულტურულ თანასწორობასთან ერთად თანასწორობის იდეა ადამიანებს არჩეული გზით განვითარების საშუალებას აძლევს. რადგანაც კულტურული თანასწორობის იდეა დარღვეული იყო რუსეთის იმპერიის პირობებში, შესაბამისად, სკოლაც წოდებრივ შემადგენლობაზე იყო აგებული. დემოკრატიული მმართველობის პირობებში სკოლა არა მარტო შინაარსით, შემადგენლობითაც კი ერთიანი უნდა გამხდარიყო, რაც პრაქტიკული თვალსაზრისით, ერთიანი სასკოლო სისტემის ჩამოყალიბებით უნდა განხორციელებულიყო. ახალი სკოლა სამსაფეხურიან სისტემას მოიცავდა: სახალხო სკოლა, უმაღლესი დაწყებითი სკოლა და ოთხკლასიანი საშუალო სკოლა, რომელიც მეხუთე კლასიდან იწყებოდა. მინისტრის მოადგილის განცხადებით, ახალი სკოლა ბუფერკაციის პრინციპზე აიგებოდა, რაც გულისხმობდა მოსწავლის უნარების ინდივიდუალიზაციასა და მათ გამოკვეთას. მოსწავლეს მიეცემოდა საშუალება დამოუკიდებლად აერჩია მისთვის სასურველი სპეციალობის  კურსი. თუმცა, არსებული კულტურული უთანასწორობისა და საზოგადოებრივი  დონის გათვალისწინებით, ეს საკითხი პირველ ეტაპზე მხოლოდ იდეის დონეზე რჩებოდა.

ნოე ცინცაძის მოხსენება რამდენიმე ქვეპუნქტად შეიძლება დაიყოს, რომლებიც მნიშვნელოვან ღირებულებებს წამოსწევენ წინ სკოლის რეორგანიზაციისა და, შესაბამისად, ნაციონალური იდენტობის ფორმირების საკითხის დასმის კუთხითაც.  როდესაც ნოე ცინცაძე სვამს შეკითხვას, თუ რას უნდა ემსახურებოდეს ახალი სკოლა გარდა ცოდნის გადაცემისა, მას წინა პლანზე გამოჰყავს ადამიანი, როგორც – ფასეულობა. საზოგადოებრივ ურთიერთობებში ინდივიდი ცენტრალიზებულია. „ცხოვრების სინამდვილე, რომლის ფარგლებშიც ადამიანის შემოქმედებითი ნება იშლება, თვითონ ადამიანია. ცხადია ადამიანის ბუნების შემეცნება სკოლის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან მიზნად უნდა ჩაითვალოს, რისთვისაც სასკოლო პროგრამაში ფსიქოლოგიის შესწავლას საპატიო ადგილი უნდა დაეთმოს“ [სცსსა, ფონდი, 1935, აღწ.I, საქმე N518. ფ.2]. ადამიანისა და საზოგადოების დიქოტომიის პრინციპი ადამიანის მოქალაქეობრივი პასუხისმგებლობის ჩამოყალიბებას უწყობს ხელს. ნოე ცინცაძე მოქალაქეობრივი თვითშეგნების ზრდას ახალი სასკოლო სისტემას ერთ-ერთ უპირველეს მიზნად უსახავს და თვლის, რომ „ადამიანს სწორედ პოლიტიკურ ნიადაგზე უხდება თავისი ნებისყოფის გაშლა და სკოლის უდიდესი მიზანიც ამ პოლიტიკური ცხოვრების კანონების გაშუქება უნდა იქმნეს მოზარდი თაობისათვის, მისი მოქალაქეობრივი საკითხი უდიდეს საკითხად უნდა ითვლებოდეს [სცცსა, ფონდი 1833, აღწ. I, საქმე 181, ფ.180].

ადამიანისა და საზოგადოების სრულფასოვანი ურთიერთმიმართება ვერ შედგება, თუ ადამიანს არ შესწევს უნარი ჩაწვდეს საზოგადოებისა და ქვეყნის ეროვნულ ფესვებს. ეს კი შესაძლებელია მხოლოდ მაშინ, როდესაც ის შეისწავლის თავისი ქვეყნის ისტორიას, კულტურას, ტრადიციებს, გეოგრაფიას.  საქართველოს ისტორიასთან ერთად, სასწავლო პროგრამას დაემატებოდა პოლიტიკური ეკონომია, ლოგიკა, სამართალი, ფიზიკური ვარჯიში და ხელსაქმის საგნები. ასევე,  ფილოსოფია, საბუნებისმეტყველო და მათემატიკური საგნები. ნოე ცინცაძე ცალკე ყურადღებას უთმობს ჰუმანიტარული საგნების შესწავლას. ახალი ევროპის კულტურა გამსჭვალულია ჰუმანიზმის იდეებით და ქადაგებს დემოკრატიზმის პრინციპებს. მისი  ხედვით,  ლათინური ენის სწავლებიდან ამოღება და თანამედროვე ევროპული ენების შესწავლა დააახლოვებდა საქართველოს ევროპის მოწინავე ქვეყნებთან.  ნოე ცინცაძის ამ მოხსენებიდან იკვეთება ის მთავარი კონტურები, რომლებსაც უნდა დაფუძნებოდა დემოკრატიული ქვეყნის განათლების სისტემა, ახალი სკოლა. ეროვნულ ნიადაგზე  და კულტურული თანასწორობის პირობებში აღზრდილი, მოქალაქეობრივი პასუხისმგებლობით აღსავსე პიროვნებისგან შექმნილი საზოგადოება ახალი დემოკრატიული ქვეყნის განვითარების საწინდარს წარმოადგენს. 

განვითარებული დემოკრატიული ქვეყნის უმთავრეს ღირებულებას მისი ყველა მოქალაქის უფლებების დაცვა წარმოადგენს. მათ შორის, ეროვნული უმცირესობების უფლებებისა და თვითგამორკვევის საკითხი ეროვნული სახელმწიფოს ინტერესებში შედის: „უმცირესობამ უნდა შეითვისოს ის აზრი, რომ ჩვენი რესპუბლიკა მათი რესპუბლიკაა და რაც ავნებს სახელმწიფოს, ავნებს მათაც“ [სცცსა, ფონდი 1833, აღწ. I, საქმე 181, ფ. 180], – აცხადებდა საკონსტუციო კომისიის თავჯდომარე პავლე საყვარელიძე.

ჟურნალისტი და ისტორიკოსი ერიკ ლი წიგნში „ექსპერიმენტი. საქართველოს მივიწყებული რევოლუცია 1918-1921“ საქართველოს ტერიტორიაზე მცხოვრები ეროვნული უმცირესობებისადმი მიძღნილ თავში აღნიშნავს, რომ „ქართველ სოციალ-დემოკრატებს ეროვნული უმცირესობების უფლებებისა სწამდათ, მაგრამ ეს საკითხი მაინც აქილევსის ქუსლს წარმოადგენდა დემოკრატიული რესპუბლიკის მესვეურთათვის“ [ლი, 2018: 181]. ერიკი ლისგან განსხვავებით, გადაჭარბებულ ნაციონალიზმში ადანაშაულებს დემოკრატიულ რესუბლიკას ისტორიკოსი ფირუზ ქაზემზაზე წიგნში „ბრძოლა ამიერკავკასიისათვის 1917-1921“. ავტორი აღნიშნავს, რომ ხელისუფლებაში მოსვლის შემდეგ, ქართველი მენშევიკები ქართველი ხალხის მოძლიერებულ ნაციონალიზმს უნდა აჰყოლოდნენ. ნაციონალიზმის ვირუსი მოულოდნელი სისწრაფით ვრცელდებოდა და სახელმწიფოს ყველა ორგანოს ედებოდა. ნაციონალიზმისაკენ გადადგმული ნაბიჯი იყო რევოლუციის წითელი ალმის  ეროვნული დროშით ჩანაცვლება, რომელზეც საქართველოს მფარველი წმინდა გიორგი იყო გამოსახული. საქართველოს დამფუძნებელმა კრებამ ქართული ენა ერთადერთ ენად გამოაცხადა, რომელზეც მის წევრებს შეეძლოთ გამოსვლა. ერთადერთი ენა რუსული, რომელიც ყველას ესმოდა, კანონგარეშედ იყო გამოცხადებული. ქართულის სახელმწიფო ენად გამოცხადებამ უმუშევრად დატოვა რუსი და სომეხი მოქალაქეები და ა.შ. ბოლოს ავტორს მოჰყავს ინგლისელი ჟურნალისტის ციტატა, რომლის თანახმადაც, მან საქართველოში „იმპერიალისტი მცირე ერის“ კლასიკური ნიმუში დაინახა (ქაზემზადე, 2016). შთაბეჭდილება რჩება, რომ ავტორი ადანაშაულებს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობას მიზანმიმართულ და შოვინისტურ ნაციონალიზმში, რომელმაც გამოიწვია მთელი რიგი რყევები და დაპირისპირებები ქვეყნის შიდა და გარე ძალებთან. ვფიქრობთ, რომ ფირუზ ქაზემზადეს ეს მოსაზრება სუბიექტურ განწყობებს შეიცავს. კონსტიტუციურად დამტკიცდა, რომ დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობა ქართული სახელმწიფოს ტერიტორიაზე აღიარებდა ეროვნული უმცირესობების  უფლებებს. რაც მთავარია, ხელს უწყობდა მათ კულტურულ თვითგამორკვევასა და განათლების უფლების მოპოვებას. ეროვნული უმცირესობების განათლების უფლება იმ საერთო სახელმწიფო საგანმანათლებლო პოლიტიკის ნაწილი იყო, რომელსაც დემოკრატიული ქვეყნის მოქალაქეების ნაციონალური იდენტობა უნდა   განესაზღვრა.

1918 წლის 26 მაისს, საქართველოს სახელმწიფობრივი დამოუკიდებლობის გამოცხადების პირველსავე დღეს, ეროვნული საბჭოს სხდომაზე ნოე ჟორდანიამ განაცხადა, რომ სახელმწიფოს ფარგლებში მოსახლე ყოველი ეროვნული უმცირესობა ისეთივე უფლებამოსილია, როგორც ქართული სახელმწიფოს უმრავლესობა – ქართველი მოსახლეობა [გაზ. „საქართველო“, 1918, N102:1]. დამოუკიდებლობის აქტის მე-5 და მე-6 მუხლში კი ხაზგასმულია, რომ დამოუკიდებელი სახელმწიფო თავის ფარგლებში უზრუნველყოფს ყველა მოქალაქის სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებებს განურჩევლად ეროვნებისა, სარწმუნოებისა, სოციალური მდგომარეობისა და სქესისა[გაზ. „საქართველო“, 1918, N102:1].   გარდა ამისა, საქართველოს ეროვნული საბჭოს 1918 წლის 15 ივნისის დეკლარაციაც საქართველოს ტერიტორიაზე მცხოვრები ერონული უმცირესობების უფლებებზე ამახვილებს ყურადღებას [გაზ. „ერთობა“, 1918, 123: 2].

ეროვნული უმცირესობების უფლებებმა, ასევე მათი განათლებისა და კულტურული თვითგამორკვევის საკითხებმა ჩამოყალიბებული საბოლოო სახე 1921 წლის საქართველოს კონსტიტუციაში მიიღო და კონსტიტუციის მე-14 თავში აისახა. ყველა ეთნიკური უმცირესობის წარმომადგენელს საკუთარ ენაზე სწავლისა და განვითარების უფლება ეძლეოდა, ისევე როგორც –  საკუთარი თვითმმართველობებისა და კავშირების დაარსების შესაძლებლობა. თავიანთ უფლებების დასაცავად, მათ შორის აღნიშნული კავშირების საშუალებით, ისინი უფლებამოსილნი იყვნენ, სასამართლოსთვისაც კი მიემართათ (პაპუაშვილი, 2013). სამართლებივ აქტში დეკლარირებული დაპირებები თანმიმდევრულად ვითარდებიდა კიდეც პრაქტიკაში: საქართველოში მცხოვრებ თითოეულ ეროვნულ უმცირესობას  ჰქონდა საკუთარი ეროვნული საბჭო. შეუზღუდავად მუშაობდნენ ეთნიკური ნიშნით აღმოცენებული პოლიტიკური ორგანიზაციები.  საქართველოში ფუნქციონირებდა 80 სომხური, 60 რუსული, 21  აზერბაიჯანული სკოლა. საფუძველი ჩაეყარა პირვედაწყებით განათლებას აფხაზურსა და ოსურ ენებზე (ჯანელიძე, 2009).

ჩვენთვის მნიშვნელოვანია საკონსტიტუციო კომისიის მიერ შემუშავებული  დებულებები, რომლებიც ეროვნულ უმცირესობათა  განათლების უფლების, ენის, კულტურული თვითგამორკვევის საკითხებს ეხება. 1920 წლის 5 მაისის სხდომაზე,  საკონსტიტუციო კომისიამ დაამტკიცა, რომ კონსტიტუციის პროექტის თავს ეროვნული უმცირესობების შესახებ საფუძვლად დამფუძნებელი კრების წევრის და საკონსტიტუციო კომისიის თავჯდომარის, პავლე საყვარელიძის პროექტი დაედებოდა. პროექტის თანახმად, ეროვნულ უმცირესობებს არ ეზღუდებოდათ თავისუფალი პოლიტიკური, სოციალ-ეკონომიკური და კულტურული განვითარება, განსაკუთრებით მათსავე დედა-ენაზე სწავლა-აღზრდისა და ნაციონალურ-კულტურული საქმების წარმოების უფლება.  პროექტის თანახმად, მიკუთვნებულობა ამა თუ იმ ეროვნულ უმცირესობისადმი განისაზღვრებოდა ადამიანის ნება-სურვილით. კონსტიტუციისა და კანონმდებლობის ფარგლებში, ეროვნულ უმცირესობები ისწავლიდნენ თავიანთ დედა-ენაზე, მაგრამ კანონი ავალდებულებდა, შეესწავლათ სახელმწიფო ენაც [სცსსა, ფონდი 1883, აღწ. I. საქმე N181. ფ.123].  ენის საკითხი იყო სწორედ ის, რომლის გარშემოც ცხარე დებატები მიმდინარეობდა საკონსტიტუციო კომისიის წევრებს შორის.  აქ საგულისხმოა საკონსტიტუციო კომისიის 1920 წლის 8 მაისის სხდომა ენის საკითხთან დაკავშირებით. ამ თვალსაზრისით, გამოვყოფთ ლევან ნათაძის მოსაზრებებს, სადაც ის დედა-ენის სწავლებას არა როგორც ვალდებულებას, არამედ როგორც ადამიანის, პიროვნების უფლებას უსვამს ხაზს და აცხადებს, რომ პედაგოგიკის ელემენტარული მოთხოვნებიდან გამომდინარე, დაწყებით სკოლებში სწავლების უფლება მხოლოდ უმცირესობათა დედა-ენაზე უნდა წარიმართოს: „ძველი რეჟიმის პოლიტიკა ამ უდიდეს პრინციპს ებრძოდა და ჩვენ კი ამ პოლიტიკას ვებრძოდით. სწავლა-განათლების საანბანო განმარტებაა, რომ პირველდაწყებით სკოლებში საგნების შესწავლა მაშინ არის ნაყოფიერი, თუ სწავლება დედა-ენაზე ხდება. სახელმწიფო ენის შესწავლა უნდა დაიწყოს შემდეგ საფეხურზე, უმაღლეს პირველდაწყებით სასწავლებელში“[სცსსა, ფონდი N1883, აღწ. I. საქმე N181. ფ.225]. ცხადია, რომ დემოკრატიული რესპუბლიკის წარმომადგენლებს სწამდათ კულტურული მრავალფეროვნების იდეისა ქვეყნის დემოკრატიზაციის პროცესში და მას საერთო სახალხო კუთვნილებად თვლიდნენ: „რამდენადაც უფრო მრავალფეროვანია მთელი სახელმწიფო კულტურა, იმდენად უფრო ღრამვდება და მძლავრდება კულტურა თითოეული ერისა“ [სცსსა, ფონდი N1883. აღწ. I. საქმე N181. ფ.2]. შესაბამისად, მათი აზრით, კულტურული მრავალფეროვნების ხელშეწყობა, ეროვნული უმცირესობების კულტურული წინსვლა, პირველ რიგში, ქართველი მოსახლეობის ეროვნულ განვითარებასთან იყო დაკავშირებული. მაგრამ არა ქართველი მოსახლეობის ინტერესების შეზღუდვის ხარჯზე, გამომდინარე იქიდან, რომ საქართველოს, როგორც ეროვნული სახელმწიფოს მოსახლეობის უმრავლესობას ქართველობა წარმოადგენს. ეს არის ნაციონალური, ეროვნული და დემოკრატიული სახელმწიფოს განვითარების საფუძვლები, – აღნიშნავდნენ ისინი [სცსსა, ფონდი N1883, აღწ. I. საქმე N181. ფ.121].

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ზოგადი სახელმწიფო პოლიტიკა, რომლის განუყოფელი ნაწილს საგანმანათლებლო პოლიტიკა წარმოადგენს, მიუთითებს, რომ 1918-1921 წლების საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ხედვა საგანმანათლებლო პოლიტიკის დაგეგმვისა და მისი აღსრულების პირობებში, სწორედ  ერის პოლიტიკური და კულტურული ხასიათის ერთობას ქმნის. საგანმანათლებლო პოლიტიკა სახელმწიფო პოლიტიკაა და ის ამგვარი ერთობის ფორმირებისათვის გამიზნულ მექანიზმს წარმოადგენს. ის თავის თავში აერთიანებს მოქალაქის, სამოქალაქო ცნობიერების ჩამოყალიბების ლეგიტიმაციასა და კულტურულ ასპექტებს  ერის/ნაციის თავისთავადობის, მისი იდენტობის განსაზღვრის საქმეში. ასევე, საქართველოში მცხოვრები ეროვნული უმცირესობების უფლებებს კანონმდელობით არეგულირებს. თავის ტერიტორიაზე ხელს უწყობს მათი იდენტობის შენარჩუნება-განვითარებას, მაგრამ მათგან ქართული ეროვნული პროექტისადმი ლოიალობას მოითხოვს. 1921 წლის საქართველოს კონსტიტუცია დემოკრატიის ქართული მოდელის ნათელი დადასტურებაა. მაგრამ, სამართლიანობა მოითხოვს  ისიც აღვნიშნოთ, რომ დემოკრატიის ქართული მოდელის ნიშნების ძიება 1918-1921 წლების საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის საგანმანათლებლო პოლიტიკის ფარგლებშიც უნდა ვეცადოთ.