წმ. მსხვერპლის თაყვანისცემის სცენა გელათის მთავარი ტაძრის ჩრდილო-დასავლეთი ეკვდერის მოხატულობაში

ეკვდერის საკურთხევლის მოხატულობის იკონოგრაფიული პროგრამა მართლმადიდებლური სამყაროს მონუმენტურ ხელოვნებაში საუკუნეების განმავლობაში დამკვიდრებულ ტრადიციას ეფუძნება [სხირტლაძე, 1981: 85-100].  ამასთანავე, მასში თავს იჩენს გარკვეული თავისებურებები როგორც პროგრამისთვის ცალკეულ სახეთა შერჩევის, ისე ამ გამოსახულებების იკონოგრაფიის მხრივ. საკურთხევლის ნიშაში წარმოდგენილი გამოსახულებები უჩვეულოდ დაბლა, ფაქტობრივად, იატაკის დონემდე არის განთავსებული – კედლის არეები მათს ორსავე მხარეს დეკორატიული ფარდის იმიტაციით გაუფორმებიათ. მიუხედავად ამისა, ნიშაში წარმოდგენილი გამოსახულებები დეკორატიული ფარდის ზემოთ განთავსებული კომპოზიციის – წმინდა მამების მღვდელმსახურების - ნაწილად აღიქმება, მეორე მხრივ კი, დამოუკიდებელ სიუჟეტს წარმოადგენს. აქედან გამომდინარე, ეკვდერის საკურთხევლის ქვედა მონაკვეთზე არსებულ მხატვრობას ორრეგისტრიანი კომპოზიციის სახე აქვს, მეორე მხრივ კი, ნიშაში წარმოდგენილი სახეები დამოუკიდებელ სცენად წარმოჩნდება.

საკურთხევლის ქვედა რეგისტრში მოცემულია წმინდა მამათა მსახურების [სხირტლაძე, 1981: 85-100] იმ დროისთვის უკვე ტრადიციულად ქცეული კომპოზიცია, რომლის ცენტრში წარმოგვიდგება მაცხოვარი, როგორც მხსნელი მსხვერპლი, ხოლო მის ორსავე მხარეს მისდამი მსახურებად მიმართულ წმინდა მღვდელმთავართა რიგი; მეორე მხრივ, საკურთხევლის ნიშაში მოცემულ კომპოზიციას დამოუკიდებელი სახე აქვს.

წმინდა მამათა მსახურება, მართლმადიდებლური სამყაროს სხვა რეგიონთა მსგავსად, XII საუკუნის მეორე ნახევრიდან ჩნდება და საუკუნეების განმავლობაში საკურთხევლის მოხატულობისთვის საყოველთაოდ გავრცელებულ კომპოზიციას წარმოადგენს [სხირტლაძე, 1981: 85-100].

გელათის მონასტრის მთავარი ეკლესიის ჩრდილო-დასავლეთი ეკვდერის საკურთხევლის მოხატულობის ეს ნაწილი, ტრადიციული იკონოგრაფიული სქემის თანაზიარობის ფარგლებში, იმავდროულად, თანაგვარია წმ. პეტრე ალექსანდრიელის ხილვის სცენისა, რომელიც ქრისტიანულ სახვით ხელოვნებაში ასევე საუკუნეების განმავლობაში იყო დამკვიდრებული. სცენის პირველწყაროს წარმოადგენს წმ. პეტრე ალექსანდრიელის (284-311წწ.) ,,ცხოვრება“, რომელიც მისი მოწამეობრივი აღსრულებიდან დაახლოებით ერთი საუკუნის შემდეგ დაიწერა [Archimandrite Silas Koukiaris, 2011: 63]. ტექსტში მოთხრობილია წმინდანის ხილვის შესახებ, როდესაც წმინდანს ლოცვისას ეცხადება მაცხოვარი თორმეტი წლის ყრმის სახით. მაცხოვარს ემოსა თეთრი ფერის დახეული ქიტონი, რომლის ბოლოც მას ხელით ეჭირა. მაცხოვრის ნათლით მოსილი სახე მთელს ოთახს ანათებდა. წმ. პეტრე ალექსანდრიელის კითხვაზე, თუ ვინ დახია მისი ქიტონი, ქრისტემ მიუგო, რომ ეს იყო არიოზი და, ამასთანვე, ურჩია მღვდელმთავარს, არ მიეღო მწვალებლის ცრუ სწავლება [Vivian, 1988: 72].

წმ. პეტრე ალექსანდრიელის ხილვის კომპოზიციის ადრეული ნიმუშები მაკედონელთა ზეობის ეპოქის ბიზანტიური მინიატურებითაა ცნობილი; ამასთანავე, ბასილ II-ის მენოლოგიონში (Vat. gr. 1613, 979-989 წწ.) [Bogdanovic, 2013: 284] ჩართული სცენა აერთიანებს წმ. პეტრე ალექსანდრიელის ხილვასა და მოწამებრივ აღსასრულს; იერუსალიმის წმ. ჯვრის მონასტრის ლიტურგიკულ გრაგნილზე (Liturgical scroll no. 109, 11th 12th c.) [Bogdanovic, 2013: 284] კი ეს ორი სიუჟეტი გამოყოფილია ერთმანეთისაგან, ამასთან, ხილვის ეპიზოდის იკონოგრაფიული ქარგა უკვე ჩამოყალიბებული სახისაა. სცენის სწორედ ეს სახესხვაობა გავრცელდება შემდგომში მთელს ქრისტიანულ სახვით ხელოვნებაში: გამოისახება ყრმა ქრისტე სრული ტანით, სალხინებლის ფონზე ან ტრაპეზზე მდგომი; თეთრი ფერის (ხშირ შემთხვევაში) დაზიანებული ქიტონი ნახევრად ფარავს მაცხოვრის სხეულს; ყრმას სამოსის კალთა ხელით უჭირავს. ქრისტე მიმართულია ტრაპეზის გვერდით მდგომი წმ. პეტრე ალექსანდრიელისკენ, ტრაპეზის ძირში, მაცხოვრის ფიგურის ჩამოსწვრივ დაცემული არიოზია.

მონუმენტურ ფერწერაში წმ. პეტრე ალექსანდრიელის ხილვა XIII საუკუნიდან იმკვიდრებს ადგილს – დღეისთვის ცნობილი მისი უადრესი მაგალითი მელნიკის წმ. ნიკოლოზის ეკლესიის მოახტულობაში (1200 წ.) [Nodic, 2008: 59] დასტურდება. კომპოზიციას ძირითადად გამოსახავენ სამკვეთლოში, სადიაკვნეში, ზოგჯერ – ნართექსში, იშვიათად – ტაძრის ძირითად სივრცეშიც [Bogdanovic, 2013: 286].

XIII-XVII საუკუნეებში წმ. პეტრე ალექსანდრიელის ხილვის მრავალი სახესხვაობა დასტურდება; ამასთანავე, ყველგან ქრისტე წარმოდგენილია დახეული ქიტონით, რომელიც უშუალოდ ასახავს ლიტერატურულ პირველწყაროებში გადმოცემულ მოვლენას. აღნიშნული დეტალი სცენის ერთ-ერთი არსებითი ნაწილია, რადგან სახისმეტყველებითად სწორედ ამ გზით ცხადდება მწვალებლობის არსებობა ეკლესიაში [Archimandrite Silas Koukiaris, 2011: 65]. ლიტერატურულ წყაროებში, სადაც წმ. პეტრე ალექსანდრიელის ხილვაზეა საუბარი, არსად გვხვდება თხრობა იმის შესახებ, რომ ქრისტე წმ. პეტრე ალექსანდრიელის წინაშე გამოჩნდა ტრაპეზზე მდგარი. მკვლევართა აზრით, ეს დეტალი უნდა უკავშირდებოდეს სცენის გადატანას საკურთხევლის სივრცეში [Millet, 1930: 99-114]. ამ მხრივ ისიცაა საგულისხმო, რომ ლიტერატურულ წყაროებში თხრობა ტრაპეზზე გამოსახული ქრისტეს შესახებ მხოლოდ XVI საუკუნიდან ჩნდება [Koukiaris, 2011: 65]. ხილვის სცენის საკურთხეველში დამკვიდრებამ და ქრისტეს ფიგურის ტრაპეზზე გამოსახვამ კომპოზიციას ლიტურგიკული შინაარსი შესძინა. იგი კიდევ უფრო მეტად დაუკავშირდა საღვთო ზიარების თემას და საკურთხევლის ქვედა რეგისტრის ტრადიციულ კომპოზიციას – წმიდა მსხვერპლის თაყვანისცემას. საქართველოში წმ. პეტრე ალექსანდრიელის ხილვის სცენა ორ მოხატულობაშია ცნობილი. ორივეგან - როგორც ზენობანის მაცხოვრის ეკლესიში (XIII ს.) [დიდებულიძე, 1990: 73], ისე წალენჯიხის მაცხოვრის ფერისცვალების საკათედრო ტაძარში (XIV ს.) [ლორთქიფანიძე, 1972: 54-55] კომპოზიცია განთავსებულია დასავლეთი კარის წირთხლებზე. ზენობანის ეკლესიის მხატვრობაში მაცხოვრის ფიგურა არ გამოუსახავთ, წალენჯიხის ტაძარში კი ქრისტეს ფიგურა, ჭაბუკის სახით ტრაპეზის ფონზე კარის ტიმპანშია წარმოდგენილი. ქართულ კედლის მხატვრობაში არსებული ეს ორი ნიმუში ადგილმდებარეობითა და იკონოგრაფიული სქემით ახლოა აღმოსავლურ-ქრისტიანულ მონუმენტურ მხატვრობაში დამკვიდრებულ რედაქციასთან, ამასთან, ორივე გამოსახულებაში თავს იჩენს გარკვეული თავისებურებებიც.

დღეისთვის ცნობილი ეს ორი მაგალითი სავარაუდოს ხდის, რომ აღნიშნული სცენა არ უნდა ყოფილიყო ფართოდ გავრცელებული ქართულ სახვით ხელოვნებაში. ნიშნეულია, რომ შედარებით მოკლე პერიოდით (XIII საუკუნის პირველი ნახევრიდან მოყოლებული XIV საუკუნის მიწურულამდე) ისაზღვრება მათი არსებობის ქრონოლოგიური ფარგლებიც. ბევრად უფრო გვიან, XVII საუკუნეში, გელათის მონასტრის მთავარი ტაძრის ჩრდილო-დასავლეთ ეკვდერში იგი თავისებური იკონოგრაფიული სქემითაა წარმოდგენილი.

ფერწერულ ანსამბლთა პროგრამებში ამ სცენის ჩართვის წინაპირობები საგულისხმო დასკვნების საწინდარია. მარიამ დიდებულიძე ზენობანის ტაძრის მოხატულობის პროგრამის განხილვისას აღნიშნავს, რომ წმ. პეტრე ალექსანდრიელის ხილვის ამსახველი კომპოზიცია ფერწერულ ანსამბლში გაცხადებული საზრისის ერთ-ერთ მთავარ შინაარსობრივ მახვილს წარმოადგენს. მისი დაკვირვებით, ზენობანის ეკლესიის მოხატულობის თეოლოგიური პროგრამა ქრისტეს დიდებისა და ტრიუმფის და ამის შესაბამისად, მომავალი ხსნის იდეებითაა განმსჭვალული. საკურთხევლის მოხატულობაში გაცხადებულია საბოლოო და მარადიული ტრიუმფი მაცხოვრისა, ხოლო ყოვლადწმინდა სამების პირთა ერთარსობა წმ. პეტრე ალექსანდრიელის ხილვით დასტურდება. შესაბამისად, წმ. პეტრე ალექსანდრიელის ხილვა მართლმადიდებლობის ტრიუმფის საზრისს იტვირთავს.

გელათის მონასტრის მთავარი ეკლესიის ჩრდილო-დასავლეთი ეკვდერის საკურთხევლის მოხატულობა თავისი სქემით აერთიანებს წმიდა მსხვერპლის თაყვანისცემისა და წმ. პეტრე ალექსანდრიელის ხილვის კომპოზიციების იკონოგრაფიულ დეტალებს. წმ. პეტრე ალექსანდრიელის ფიგურის წმ. ნიკოლ  ოზით ჩანაცვლება კი სცენას ორი ტრადიციული იკონოგრაფიული თემის კიდევ უფრო თავისებურ სახესხვაობად წარმოაჩენს.

გელათის ტაძრის ჩრდილო-დასავლეთი ეკვდერის მოხატულობის პროგრამაში წმ. ნიკოლოზის ფიგურის ამგვარი აქცენტირება და აღნიშნული სახით წარმოდგენა, სავარაუდოდ, უნდა უკავშირდებოდეს იმ პერიოდისთვის ქვეყანაში არსებულ პოლიტიკურ რეალიებს და აღმსარებლობით ვითარებას.

საქართველო XV საუკუნის მეორე ნახევარში მაჰმადიანურ გარემოცვაში მოექცა, რასაც ხელი შავ ზღვაზე თურქთა გაბატონებამ შეუწყო. ქვეყანას ორ დამყრობელთან − ოსმალეთთან და ირანთან - უწევდა გამკლავება. ორივე დამპყრობი ქვეყნის შიგნით არსებული დაპირისპირებებით სარგებლობდა და ცდილობდა როგორც ტერიტორიების დაკავებას, ისე მაჰმადიანობის გავრცელებას [რეხვიაშვილი, 1989: 75-85]. 

XVI-XVII საუკუნეების მიჯნაზე საქართველო ურთულეს მდგომარეობაში აღმოჩნდა − მას, ერთი მხრივ, უწევდა გარეშე მტრის მოგერიება, მეორე მხრივ კი, მუდმივი შიდა დაპირისპირებებით წარმოქმნილი სირთულეებისთვის გამკლავება [რეხვიაშვილი, 1989: 75-85].

საქართველოში განვითარებული პროცესები ართულებდა ადგილობრივი კულტურის განვითარებას, თუმცა მცდელობა ამ მიმართულებით არასდროს შეწყვეტილა. იმხანად იმერეთის უზენაეს საერო თუ სასულიერო პირთა დიდი ნაწილი აქტიურად იყო ჩართული სამეფოს და სამწყსოს აღმშენებლობაში. ამ მხრივ ერთ-ერთი გამორჩეულია აფხაზეთის კათოლიკოსი ზაქარია ქვარიანი, რომელიც დაახლოებით 1639 წელს ეკურთხა გაენათელ ეპისკოპოსად, მოგვიანებით კი მიტროპოლიტის ხარისხში იქნა აყვანილი. 1657 წლიდან ზაქარია ქვარიანი აფხაზეთის კათალიკოსია [მეტრეველი, 2000: 151].

ზაქარია ქვარიანის საქტიტორო მოღვაწეობა მოიცავდა როგორც გელათის მონასტერს, ისე – იმერეთის სამეფოს სხვა კუთხეებსაც. ამ მხრივ გამორჩეულია მწყემსმთავრის საქტიტორო მოღვაწეობა მის სამშობლოში – ლეჩხუმში, სახელდობრ დერჩში, სადაც მისი ღვაწლით განახლდა და მოიხატა წმ. იოანე ნათლისმცემლის ეკლესია. ტაძრის ფრესკებში, მთავარი ნავის სამხრეთ კედელზე, ზაქარიას ფრესკული გამოსახულებაა წარმოდგენილი [ჯიქია, 2016: 131-142].

როგორც აღინიშნა, კათოლიკოს ზაქარიას სახელს უკავშირდება გელათის ჩრდილო-დასავლეთი ეკვდერის და ტაძრის სამრევლო სივრცის დასავლეთი მონაკვეთის ქვედა ნაწილის მოხატულობა [მეფისაშვილი... 1982: 15]. კათოლიკოს ზაქარიას გამოსახულება წარმოდგენილია ტაძრის სამხრეთი გუმბათქვეშა ბურჯის ჩრდილოეთ წახნაგზე, ქვედა რეგისტრში. ფრესკა ზაქარიას მწყემსთავრობის პერიოდშია შესრულებული. გელათის მონასტერში ზაქარიას მღვდელმთავრობის დროს კვლავ გრძელდებოდა სამწერლობო საქმიანობა. მისი ღვაწლით 1652-1655 წლებში იქ გადაუწერიათ ე.წ. დიდი გულანი [ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი, A-186: მენაბდე, 1962: 552]. ასევე ზაქარიას შეკვეთით 1660 წელს დამზადდა ოქრომკედით ნაქარგი გარდამოხსნა [ნ. ბერძენიშვილის სახელობის ქუთაისის ისტორიული მუზეუმი. საინვ. №_491]. გელათის მონასტრის მთავარი ეკლესიის ჩრდილო-დასავლეთი ეკვდერის მოხატულობა, საქტიტორო გამოსახულების მიხედვით, ზაქარია ქვარიანის კათოლიკოსად კურთხევამდე, შესაბამისად, 1657 წლამდე უნდა შეექმნათ. სავარაუდოდ, ეკვდერი კათალიკოსის სამარხად მოიაზრებოდა, თუმცა იგი, როგორც დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავარი, გელათის მონასტრის მთავარი ტაძრის ჩრდილოეთ კარიბჭეში დაიკრძალა [Церетели,1891: 227]. ივარაუდება, რომ ზაქარია ქვარიანს თავად უნდა შეედგინა მონასტრის მთავარი ტაძრის დასავლეთი კედლის მოხატულობის პროგრამა [დევდარიანი, 2001: 59-73].

კათოლიკოს ზაქარია ქვარიანის შესახებ არსებული მასალები ცხადყოფს, რომ სამწყემსმთავრო მოღვაწეობასთან ერთად, იგი აქტიურად იყო ჩართული სამეფოს პოლიტიკურ და კულტურულ ცხოვრებაში. იგი იმერეთის მეფის, ალექსანდრე III-ის (1639-1660) პირადი მოძღვარი და მრჩეველი იყო.

კათოლიკოსის მოღვაწეობის წლებში იმერეთის სამეფო განსაკუთრებულად რთულ მდგომარეობაში იმყოფებოდა. 1620 წლიდან საქართველოში ფეოდალურმა ანარქიამ მწვავე ხასიათი მიიღო [რეხვიაშვილი, 1989: 79]. იმერეთის სამეფოს, ერთი მხრივ, გარეშე მტრისგან უწევდა თავდაცვა, ხოლო, მეორე მხრივ, მუდმივ თავდასხმებს განიცდიდა ოდიშის მთავრის, ლევან II დადიანისგან. ლევან დადიანი ისწრაფოდა სადადიანოს დამოუკიდებლობის განსამტკიცებლად და მეზობელი სამეფო-სამთავროებთან ბრძოლის გზით დასავლეთ საქართველოში საკუთარი ძალაუფლების დასამყარებლად [რეხვიაშვილი, 1989: 78]. XVII საუკუნის შუახანებში იმერეთში განვითარებულ პოლიტიკურ მოვლენებში ზაქარია ქვარიანის აქტიური მონაწილეობა იკვეთება. იგი იმერეთის მეფეს ახლდა სამეგრელოში ლევან დადიანთან მოსალაპარაკებლად, თუმცა მცდელობამ უშედეგოდ ჩაიარა [ცინცაძე,1970: 78].  შედეგად კიდევ უფრო გახშირდა ოდიშის მთავრის თავდასხმები იმერეთზე. დადიანის რისხვა გაენათელ მღვდელმთავარსაც გადასწვდა, როგორც მეფის უახლოეს მრჩეველს, და მის ერთ-ერთ აქტიურ მომხრეს [რეხვიაშვილი, 1989: 97]. არსებული მასალებიდან ირკვევა, რომ ლევან დადიანი ყოველმხრივ ცდილობდა ზაქარია ქვარიანის რეპუტაციის შებღალვას. კათოლიკოსის შესახებ ცნობებს ვხვდებით XVII საუკუნეში საქართველოში მოღვაწე კათოლიკე მისიონერებთან. იოზეფ მარიო ძამპი და კრისტოფორო კასტელი, ერთი მხრივ, დადებითად ახასიათებენ ზაქარიას, ხოლო, მეორე მხრივ, უარყოფით კონტექსტში მოიხსენიებენ მას [ტყეშელაშვილი, 2017: 41-45].

XVII საუკუნეში კათოლიკე მისიონერთა მოღვაწეობა საქართველოს სხვადასხვა კუთხეში გამორჩეული აქტიურობით ხასიათდება [პავლიაშვილი, 1994: 127]. 1614 წელს, ლევან დადიანის დახმარებით, დასავლეთ საქართველოში ჩადის მისიონერთა ჯგუფი [იველაშვილი, 2009: 106-107]. კათოლიკეთა სამოღვაწეო ასპარეზს ძირითადად სამეგრელო წარმოადგენდა [იველაშვილი, 2009: 122-125]. მისიონერებს ურთიერთობა ჰქონდათ იმერეთის სამეფოს მესვეურებთანაც. 1644 წელს იმერეთის მეფე ალექსანდრე III-მ თხოვნით მიმართა ლევან დადიანს, გაეგზავნათ მასთან მხატვარი და მკურნალი კრისტოფორო კასტელი იმ პირობით, რომ საქმის გასრულების შემდეგ იგი უკან დაბრუნდებოდა. ლევან დადიანი დათანხმდა იმერეთის მეფის თხოვნას და კასტელი იმერეთში გააგზავნა. გარკვეული პერიოდის განმავლობაში კასტელი ქუთაისში დაბინავდა. მეფემ მას წმ. სოფიის ეკლესია დაუთმო, აგერთვე, უბოძა რამდენიმე სახლი თავის პალატთან ახლოს. მეფის ამგვარ საქციელს მღვდელმთავართა უკმაყოფილება გამოუწვევია, თუმცა კასტელის მოღვაწეობა იმერეთში დიდხანს არ გაგრძელებულა − 1646 წელს დადიანის მოთხოვნით იგი სამეგრელოში დაბრუნდა [იველაშვილი, 2009: 139].  კრისტოფორო კასტელის ჩანახატებიდან და ჩანაწერებიდან ირკვევა, რომ მისიონერს სამეგრელოში დაბრუნების შემდეგაც არ გაუწყვეტია ურთიერთობა იმერეთის სამეფოსთან; არსებობს მისიონერის მიერ შესრულებული ზაქარია ქვარიანის პორტრეტი მისი მწყემსმთავრობის პერიოდისა [კასტელი... 1976: 154]. ფაქტია, რომ კათოლიკე მისიონერებს გარკვეული ურთიერთობა ჰქონდათ იმერეთის სამეფოსთან, თუმცა მათი ძირითადი მოღვაწეობის არეალი იმ პერიოდში ოდიშის სამთავრო იყო, სამყოფელი კი – ლევან II დადიანის კარი. ამით შესაძლოა აიხსნას პატრების მიერ მწყემსმთავრის უარყოფით კონტექსტში მოხსენიებაც [ტყეშელაშვილი, 2017: 42-43].

ზაქარია ქვარიანის განსაკუთრებული როლი იკვეთება იმერეთის სამეფოსა და რუსეთს შორის ურთიერთობის პროცესშიც. ერთი მხრივ მაჰმადიანური სამყაროსგან შევიწროებული, მეორე მხრივ კი, ოდიშის მთავრის თავდასხმებით დასუსტებული იმერეთის სამეფო გამოსავალს ეძებდა. საქართველოს მთავარ მიზანს ქვეყნის მაჰმადიანური გარემოცვისგან გამოხსნა წარმოადგენდა [პავლიაშვილი 1994: 18].

იმერეთის მეფე ალექსანდრე III რუსეთის მეფის ალექსანდრე მიხეილის ძისადმი მიწერილ წერილში, რომელშიც იგი რუსეთს დახმარებას სთხოვს, მთავარ აქცენტს სწორედ მართლმადიდებლობაზე აკეთებს. იგი არაერთგზის უსვამს ხაზს, რომ საქართველო მართლმადიდებლური ქვეყანაა: 

,,ალექსანდრე მეფე, ძე გიორგი მეფისა, რომელიც დღესაც მეფე ვარ, ჩვენის მამა-პაპათა შთამომავლობით ჩვენც მართლმადიდებელი ქრისტიანი ვართ წმიდის მოციქულის ანდრიას და წმიდა ნინოს მიერ განსწავლული მართლმადიდებელ სარწმუნოებასა და კურთხეულ მეფეთა რჯულსა ვართ ზიარებულნი. გვწამს და ვაღიარებთ მამასა, ძესა და წმიდასა სულსა, სამებასა ერთარსსა და განუყოფელს. და ქვეყანას ჩვენსას იმერეთი ეწოდება და სატახტო ქალაქი ჩვენი − ქუთაისი. მონასტრები და ტაძრები მრავლად გვაქვს, ძველთაგანვე მეფეთა და მიტროპოლიტთა მიერ აგებული. ეფისკოპოსებიც ბევრნი გვყვანან. სარწმუნოება ჩვენი ჭეშმარიტი და შეურყეველია“ [ცინცაძე, 1970: 36].

,,შენს შემწეობას ნუ მოგვაკლებ, რამეთუ ეს ადგილები ურჯულოებმა არ წარგვტაცონ და ჭეშმარიტი ქრისტიანული სარწმუნოება არ დაიქცეს, და ქრისტიანული წმინდა მონასტრები და ტაძრები ,,მეჩეთებად“ არ გახადონ“ [ცინცაძე, 1970: 37]. ხოლო იგი (ელჩი) საუკეთესო მონასტრის გელათის იღუმენი გახლავთ. ეს ტაძარი დიდებულია და შემკულია, აქვე არის ჩვენი მეფეთა სასაფლაო“  [ცინცაძე, 1970: 37-38].

იმერეთის მეფის მიერ გაგზავნილი წერილის პასუხად, 1651-1652 წლებში სამეფოს რუსეთის მეფის ელჩები სტუმრობდნენ. მათი ერთ-ერთი მთავარი მასპინძელი ზაქარია იმხანად მიტროპოლიტი იყო. მღვდელმთავარი თავად უწევდა მეგზურობას რუსეთიდან წარმოგზავნილებს და აწვდიდა ინფორმაციას გელათის მრავალსაუკუნოვანი ისტორიისა და მასში დაცული სიწმინდეების შესახებ [ლომინაძე, 1966: 197]. სიწმინდეებთან ერთად, მიტროპოლიტს ელჩებისთვის უჩვენებია გელათში დაცული ღმრთისმშობლის ხატი, რომელიც, მისი ცნობით, წმ. ლუკა მახარებლის მიერ იყო დახატული [ლომინაძე, 1966: 77].

სავარაუდოა, რომ ზაქარია ქვარიანი ამ გზით ცდილობდა, წარმოეჩინა ქრისტიანული საქართველოს მრავალსაუკუნოვანი გეზი და ამ გეზის უცვლელობა. მწყემსმთავარი ხაზს უსვამდა, რომ საქართველოს ეკლესიას არასდროს გადაუხვევია იმ ჭეშმარიტი სარწმუნოებიდან, რომელიც ქვეყანაში მოციქულებმა, შემდეგ კი წმ. ნინომ იქადაგეს.

გელათის მონასტრის მთავარი ეკლესიის ჩრდილო-დასავლეთი ეკვდერის მოხატულობის შექმნასთან დაკავშირებით საისტორიო წყაროები ცნობილი არ არის. ზაქარია ქვარიანის საქტიტორო გამოსახულება, რომელიც ფერწერულ ანსამბლშია წარმოდგენილი, ცხადყოფს, რომ ფრესკები მისი მღვდელმთავრობის პერიოდშია შესრულებული.

ეკვდერის საკურთხევლის მოხატულობის პროგრამაში წმ. ნიკოლოზის გამოსახულებისთვის განკუთვნილი ადგილი გარკვეულ კითხვებს ბადებს. წმინდა მღვდელმთავართა მსახურების კომპოზიცია, რომელიც საკურთხეველშია წარმოდგენილი, ტრადიციულია იმ ეპოქის მოხატულობებისათვის. ამასთანავე, კომპოზიციის ცენტრში ჩართული სცენა სქემითა და იკონოგრაფიით წმ. პეტრე ალექსანდრიელის ხილვის სცენის მსგავსია. ყოველივე ამის გათვალისწინებით გასარკვევი რჩება სცენაში წმ. პეტრე ალექსანდრიელის ნაცვლად წმ. ნიკოლოზის გამოსახვის წინაპირობები და მიზეზები.

ამასთან დაკავშირებით გასათვალისწინებელი ჩანს, რომ წმ. ნიკოლოზის თაყვანისცემის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ასპექტი მწვალებლობების წინააღმდეგ მისი აქტიური ბრძოლა იყო. წმინდანის მოღვაწეობის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ეპიზოდი უკავშირდება ნიკეის პირველ მსოფლიო საეკლესიო კრებას (325 წ.), სადაც ერთ-ერთ მთავარ საკითხს არიოზის ერესის დაგმობა წარმოადგენდა [მსოფლიო საეკლესიო კრებები, 2009: 29-70]. წმ. ნიკოლოზის ცხოვრებაში მოთხრობილია არიოზთან მისი დაპირისპირების შესახებ, რის შედეგადაც მღვდელმთავარს საეკლესიო პატივი აეყარა და ომოფორი ჩამოერთვა. მაგრამ მალევე კრების მონაწილე რამდენიმე მამის ხილვისდა კვალად (რომლის დროსაც მაცხოვარი და დედაღმრთისა წმ. ნიკოლოზს სახარებას და ომოფორს აწვდიდნენ) წმინდანი კვლავ ეპისკოპოსის ხარისხში იქნა აღდგენილი [დაუჯდომელი ლოცვა... 1995: 11-19]. 

წმ. ნიკოლოზის დაუჯდომელსა და საკითხავებში ხაზგასმულია მისი დამსახურება როგორც არიოზის მწვალებლობის მხილებაში, ისე მისი როლი წმიდა სამების განდიდებასა და თაყვანისცემაში, საზოგადოდ − მისი ღვაწლი მწვალებლობასთან დაპირისპირებაში [დაუჯდომელი ლოცვა...995: 11-19].

როგორც მთელს საქრისტიანოში, ისე საქართველოშიც წმ. ნიკოლოზის პატივმიგების გამორჩეული ტრადიციის პირობებში [Sevcenko, 1983: 29-154; დიდებულიძე, 2006: 68-71; Лордкипанидзе, 1992: 95-108] ნიშნეული ჩანს ის გარემოება, რომ დღეისთვის ცნობილ ნიმუშთა შორის გელათის მონასტრის მთავარი ეკლესიის ჩრდილო-დასავლეთ ეკვდერში წარმოდგენილი კომპოზიციის ანალოგი არ მოიპოვება.

ქართულ კედლის მხატვრობაში წმინდა ნიკოლოზი, როგორც წესი, საკურთხეველში, ეკლესიის მამათა რიგში გამოისახება; მათ შორის გვხვდება მაგალითი, სადაც წმინდანის სახე საგანგებოდაა აქცენტირებული. ყინწვისის წმ. ნიკოლოზის ეკლესიის საკურთხეველში წმ. ნიკოლოზის ფიგურა ორჯერაა წარმოდგენილი – როგორც წმინდა მღვდელმთავართა მამათა რიგში, ისე ღმრთისმშობლის დიდების საკონქო კომპოზიციის ჩამოსწვრივ, საკურთხევლის ცენტრში (უფრო დიდი ზომის ფიგურა), წმ. სილიბისტროსთან ერთად [დიდებულიძე, 2006: 50-51].  მ. დიდებულიძის აზრით, წმ. ნიკოლოზის სახის ამგვარი წარმოჩენა ყინწვისის ეკლესიის მოხატულობაში, პირველყოვლისა, იმით უნდა ყოფილიყო განპირობებული, რომ იგი ეკლესიის პატრონი წმინდანია, მეორე მხრივ, წმ. ნიკოლოზისა და წმ. სილიბისტროს ფიგურების თანაგვარად აქცენტირება უკავშირდება სხვა წანამძღვრებს, სახელდობრ ნიკეის I მსოფლიო საეკლესიო კრებას, სადაც ორივე მღვდელმთავარმა გადამწყვეტი როლი ითამაშა არიოზის მწვალებლობის დაგმობაში. მ. დიდებულიძე ყინწვისის ეკლესიის მოხატულობის პროგრამაში გამოკვეთს ანტიარიანულ, უფრო ფართოდ კი – ანტიმწვალებლურ სულისკვეთებას, რაც საკურთხევლის ქვედა რეგისტრში გამოსახულ წმ. მამათა არჩევანშიც აისახება: წმ. პეტრე ალექსანდრიელი, წმ. ათანასე დიდი, წმ. მიტროფანე, წმ. ნიკოლოზი, წმ. გრიგოლ ნოსელი, წმ. ბასილი კესარიელი, წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველი უშუალოდ იყვნენ დაკავშირებულნი არიანელობის წინააღმდეგ ბრძოლასთან [დიდებულიძე, 2004: 116-146].

წმ. პეტრე ალექსანდრიელის ხილვის იმ კომპოზიციათა შორის, სადაც ის სახისმეტყველებითად არის დაკავშირებული წმ. ნიკოლოზის გამოსახულებასთან, საგულისხმო ჩანს პრილეპის წმ. მთავარანგელოზთა ეკლესიის მხატვრობა. წმ. პეტრე ალექსანდრიელის ხილვის ამსახველი სცენა იქ განთავსებულია არა საკურთხეველში ან საკურთხეველთან ახლოს, არამედ დარბაზის დასავლეთ ნაწილში (სურ. IV). ამასთან დაკავშირებით ს. ცვეტკოვსკი ყურადღებას მიაქცევს იმ გარემოებას, რომ სცენის პირისპირ, სამხრეთი კედლის აღმოსავლეთ ნაწილში, გვხვდება წმ. ნიკოლოზის გამოსახულება, რომელიც ყოველთვის გამოისახება საკურთხეველში წმ. მამათა შორის. ამ შემთხვევაში გამოსახულება წარმოადგენს წმ. პეტრე ალექსანდრიელის ხილვის კომპოზიციის ანალოგს. მართალია, ავტორი ამ მოსაზრებას არ აკონკრეტებს, თუმცა აღნიშნავს, რომ ერთადერთი გზა, რომლითაც კომპოზიცია უკავშირდება საკურთხეველს არის კავშირი წმ. ნიკოლოზის გამოსახულებასთან, კომპოზიციის საპირისპირო მხარეს, ახლოს საკურთხევლის სივრცესთან (სურ. V) [Cvetkovski, 2012: 83-88]. ამდენად, ერთი მხრივ, ალოგიკური არ არის წმ. ნიკოლოზის კავშირი წმ. პეტრე ალექსანდრიელის ხილვის კომპოზიციასთან და, მეორე მხრივ, დღემდე გამოკვლეულ ნიმუშთა შორის უშუალოდ წმ. პეტრე ალექსანდრიელის ფიგურის ჩანაცვლებას წმ. ნიკოლოზის გამოსახულებით ანალოგი არ მოეპოვება. გელათის მონასტრის მთავარი ეკლესიის ჩრდილო-დასავლეთი ეკვდერის მოხატულობის იკონოგრაფიულ პროგრამაში ასახული ცალკეული სახისმეტყველებითი მინიშნებების არსებობა განპირობებული უნდა ყოფილიყო იმ პერიოდისთვის ქვეყანაში არსებული პოლიტიკური რეალიებითა და აღმსარებლობითი ვითარებით; თავის მხრივ, მოხატულობაში არსებული საქტიტორო გამოსახულება სავარაუდოს ხდის, რომ ფერწერულ ანსამბლში ასახული ცალკეული შინაარსობრივი მახვილების გაჩენა მოხატულობის დამკვეთთან, კათოლიკოს ზაქარია ქვარიანთან, იყო დაკავშირებული. 

XVII საუკუნისთვის დასავლეთ საქართველოში განვითარებული პოლიტიკური პროცესებისა და რელიგიური ვითარების პირობებში ბუნებრივად იკვეთებოდა მართლმადიდებლური სარწმუნოების უწყვეტობისა და სიმტკიცის წარმოჩენის აუცილებლობა. ამ თემის წინ წამოწევა იმხანად იმერეთის სამეფოს როგორც საერო ისე სასულიერო მესვეურთა ერთ-ერთ მთავარ საზრუნავს წარმოადგენდა; ყოველივე ამაში აქტიურად იყო ჩართული კათოლიკოსი ზაქარია ქვარიანი.

XVII საუკუნეში გელათის მონასტერში ზაქარია ქვარიანის საქტიტორო მოღვაწეობის შედეგად შექმნილ მოხატულობებში, სხვა ასპექტებთან ერთად, მართლმადიდებლური გეზის უწყვეტობისა და შეურყევლობის თემა მიზანმიმართულად – ამასთან სხვადასხვა კუთხით – ცხადდება. ამის თაობაზე ლ. ტყეშელაშვილი აღნიშნავს: ,,აფხაზეთის კათალიკოსები თვლიდნენ, რომ ისინი წმინდა ანდრია პირველწოდებულის მიერ დაფუძნებულ ეკლესიას მართავდნენ, რაც ცხადდებოდა გელათის მოხატულობათა იკონოგრაფიულ პროგრამაში და ამ დროისათვის საქართველოში მრავლად ჩამოსული სხვადასხვა ქვეყნის წარმომადგენლებისთვის (პატრიარქები, მღვდელმთავრები, კათოლიკე მისიონერები, ელჩები და სხვები), რომლებიც სტუმრობდნენ გელათის მონასტერს, წარმოადგენდა ერთგვარ დასტურს,  რომ საქართველო ყოველთვის მოციქულთა მიერ განათლებული ქვეყანა იყო და მას სარწმუნოებრივი გეზი არასდროს შეუცვლია“ [ტყეშელაშვილი, 2017: 68]. ნარკვევში ამ მოსაზრების მტკიცებულებად მოყვანილია გელათის მონასტრის მთავარი ტაძრის დასავლეთი კარის სამხრეთ წირთხლზე არსებული წმ. მოციქულ ანდრია პირველწოდებულის ფრესკა აწყურის ღმრთისმშობლის ხატით ხელში (სურ. VI) [ტყეშელაშვილი, 2017: 67]. ეკვდერის საკურთხევლის მოხატულობა, სახელდობრ წმიდა მსხვერპლის თაყვანისცემის სცენის ამგვარი იკონოგრაფიული სახესხვაობის შექმნა, სავარაუდოდ, ჭეშმარიტი სარწმუნოებისადმი უცვლელი ერთგულების გარკვეულ ხატოვან მტკიცებულებად უნდა ყოფილიყო გააზრებული.

გარკვეული წანამძღვრების არსებობას გულისხმობს სცენაში წმ. პეტრე ალექსანდრიელის ჩანაცვლება წმ. ნიკოლოზის ფიგურით. ამასთან დაკაშირებით, პირველყოვლისა, ისაა საგულისხმო, რომ წმ. ნიკოლოზის სახე ისტორიული თუ სარწმუნოებრივი თვალსაზრისით ლოგიკურ კავშირს პოვებს წმ. პეტრე ალექსანდრიელის ხილვის თემასთან.

არანაკლებ მნიშვნელოვანია ის გარემოებაც, რომ წმ. ნიკოლოზი გამორჩეულად თაყვანცემული წმინდანია საქართველოში.

როგორც ჩანს, საგანგებო უნდა ყოფილიყო წმ. ნიკოლოზისადმი ზაქარია ქვარიანის მიმართებაც. არც ის მოსაზრებაა უგულველსაყოფი, რომ მწყემსთავარი განგებ ირჩევდეს წმ. ნიკოლოზის გამოსახულებას. ეს შესაძლოა, იყოს მინიშნება, არა მარტო იმ პერიოდის სახელმწიფოსა და სამღვდელოების ჭეშმარიტ სარწმუნოებასა და იმ პერიოდში განვითარებულ მოვლენებზე, არამედ საკუთარი მოღვაწეობის გზაზე წარმოქმნილ პერიპეტიებზეც. საკუთარი ცხოვრებისეული გამოცდილების გამო ზაქარია ქვარიანისთვის განსაკუთრებით ახლობელი უნდა ყოფილიყო  წმ. ნიკოლოზის ცხოვრების ის ცნობილი ეპიზოდი, რომელიც წმინდანის პიროვნებას –  ჭეშმარიტი სარწმუნოების დამცველს – წარმოაჩენს. გამორიცხული არ არის, რომ აღნიშნულ კომპოზიციაში წმ. ნიკოლოზის სახის ჩართვით  დასავლეთ საქართველოს მწყემსმთავარს სურდა, პასუხი გაეცა მისი რეპუტაციის შელახვისა და დაკნინების მცდელობებისთვის. გელათის მთავარი ტაძრის ჩრდილო-დასავლეთი ეკვდერის მოხატულობა, სადაც წმ. ნიკოლოზის და ზაქარია ქვარიანის გამოსახულებების სიახლოვე ვლინდება, ერთადერთი შემთხვევა არაა. დერჩის წმ. იოანე ნათლისმცემლის ეკლესიაში, რომლის ერთ-ერთი მთავარი ქტიტორი ზაქარია ქვარიანია, მისი გამოსახულების სიახლოვეს – სამხრეთ-აღმოსავლეთ ბურჯზე – გვხვდება წმ. ნიკოლოზის ფრონტალური გამოსახულებაც (სურ. VII) [ჯიქია... 2017: 114-123].

გელათის მონასტრის მთავარი ეკლესიის ჩრდილო-დასავლეთი ეკვდერის მოხატულობის პროგრამა, ერთი შეხედვით, იმეორებს საუკუნეების განმავლობაში აღმოსავლურ-ქრისტიანულ კედლის მხატვრობაში დამკვიდრებული კომპოზიციების იკონოგრაფიას, თუმცა, მეორე მხრივ, ვხვდებით ტრადიციად ქცეულ კომპოზიციათა ახლებურ გადააზრებას, სადაც ყველაზე საყურადღებო სწორედ ეკვდერის საკურთხევლის ქვედა რეგისტრის მოხატულობაა. ეკვდერის მოხატულობაში წარმოდგენილი მსხვერპლის თაყვანისცემის კომპოზიციის ამგვარი სახესხვაობა ხაზს უსვამს იმ პერიოდში ქვეყანაში არსებულ სახელმწიფოებრივ გეზს, აღმსარებლობით ვითარებას და კომპოზიციის საღვთისმეტყველო საზრისის თვითმყოფად გამოვლინებას.

ლიტერატურა

ბოჭორიძე გ.
1923-1926		 ლეჩხუმი, საქართველოს ეროვნული არქივი, ფონდი №1, საქმე №124.
დაუჯდომელი ლოცვა
1995 		დაუჯდომელი ლოცვა წმინდისა ნიკოლოზისა, თბილისი.
დევდარიანი ფ.
2001 		გელათის ღვთისმშობლის ტაძრის XVII საუკუნის მოხატულობა (მაცხოვრის ვნებათა ციკლი), თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის შრომები, № 2.
დიდებულიძე მ.
1990		 ზენობანის მაცხოვრის ეკლესიის მოხატულობა, დისერტაცია, თბილისი.
დიდებულიძე მ.
1990		 საღვთისმეტყველო პოლემიკის ასახვისათვის ყინცვისის წმ. ნიკოლოზის ტაძრის მოხატულობაში, საქართველოს სიძველენი, №6.
დიდებულიძე მ.
2006		 ყინცვისის წმ. ნიკოლოზის ტაძრის ფერწერული ანსამბლის მხატვრული სახე, დისერტაცია, თბილისი.
იველაშვილი თ.
2009		 კათოლიკობა საქართველოში, თბილისი.
კასტელი, კრისტოფორო დე,
1976		 ცნობები და ალბომი საქართველოს შესახებ, ტექსტი გაშიფრა, თარგმნა, გამოკვლევა და კომენტარები დაურთო ბ. გიორგაძემ, თბილისი.
ლომინაძე ბ.
1966		 ქართული ფეოდალური ურთიერთობების ისტორიიდან, I, თბილისი.
ლომინაძე ბ.
2014		 გელათი, თბილისი.
ლორთქიფანიძე ო.
1972		 წალენჯიხის ტაძრის მოხატულობა, საბჭოთა ხელოვნება, №12.
მეფისაშვილი რ., ვირსალაძე თ.
1982		 გელათი, მოზაიკა, ფრესკები, თბილისი.
მენაბდე ლ.
1962		 ძველი ქართული მწერლობის კერები, I, ნაკვ. II, თბილისი.
მსოფლიო საეკლესიო კრებები,
2009		 რედ. მღვდელი თეიმურაზ თათარაშვილი, მთარგმნელი ა. ხაჩიძე, თბილისი.
პავლიაშვილი ქ.
1994		 კათოლიკური ეკლესია და საქართველო (XVII საუკუნის I ნახევარი), თბილისი.
რეხვიაშვილი მ.
1989		 იმერეთის სამეფო, თბილისი.
სხირტლაძე ზ.
1981		 საკურთხევლის მოხატულობის სქემის ზოგი თავისებურება XIII საუკუნის ქართულ კედლის მხატვრობაში, საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის მაცნე, №4.
საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქები,
2000		 რ. მეტრეველის რედაქციით, თბილისი.
ტყეშელაშვილი ლ.
2017		 აფხაზეთის (დასავლეთ საქართველოს) კათალიკოსი ზაქარია ქვარიანი, ქუთაისი.
ტოლოჩანოვის იმერეთში ელჩობის მუხლობრივი აღწერილობა,
1970		 ტოლოჩანოვის იმერეთში ელჩობის მუხლობრივი აღწერილობა, (1650-1652 წწ.), 1970 გამოსაცემად მოამზადა ი. ცინცაძემ.
ჯიქია ა., სხირტლაძე ზ.
2017		 მასალები დერჩის წმინდა იოანე ნათლისმცემლის ეკლესიის მოხატულობის შესწავლისთვის, ძველი ხელოვნება დღეს.
ჯიქია ა.
2016		 დასავლეთ საქართველოს კათოლიკოსის ზაქარია ქვარიანის საქტიტორო გამოსახულება დერჩის წმ. იოანე ნათლისმცემლის ეკლესიაში. მაცნე.
Archimandrite Silas Koukiaris.
2011		 The depiction of the Vision of saint Peter of Alexandria in the sanctuary of Bizantine churches, Zograf 35.
Bogdanovic J.
2013		 The Rhetoric and Performativity of light in the Sacred Space: A Case Study of the Vision of St. Peter of Alexandria, in: Hierotopy of Light and Fire in the Culture of the Byzantine world, ed. A. Lidov.
Cvetkovski S.
2012		 The Vision of Saint Peter of Alexandria from the church of St. Archangels in Prilep, Zograf 36.
Millet G.
1930		 La Vision de Pierre d’Alexandrie, in: Melanges Ch. Deihl.
Nodic B.
2008		 The Symbolical Investiture of the Archbishop Basil of Bulgaria at Melnik, Zograf, 32.
Sevcenko N.
1983		 The life of Saint Nicholas in Byzantine art, Brookline.
Vivian T.
1988		 St. Peter of Alexandria, Bishop and Martyr, Philadelphia.
Лордкипанидзе И.
1992		 Роспись в Цаленджиха, Тбилиси.
Церетели Г.
1891		 Полное собрание надписей на стенах и камнях и приписок к рукописям Гелатскаго монастыря, Древности восточные, Т. I, вип. 2, Тбилиси.