DOI: 10.55804/jtsuSPEKALI-16-13

რა იმალება იმ სახელდება-ანთროპონიმის მიღმა, რომელსაც რუსთველმა ტარიელ’ი უწოდა − უბრალო შემთხვევითობა თუ ერთსიტყვიანი გამოცანა, რომლის ამოხსნის შემდეგ ნათელი ეფინება პოეტის ჩანაფიქრს? მსჯელობას უკვე გააზრებული მოცემულობით დავიწყებთ. „tariel შოთა რუსთაველის „ვეფხისტყაოსნის“ მთავარი გმირის სახელი, ამჟამად ფართოდ არის გავრცელებული. როგორც ფიქრობენ, მომდინარეობს ირანული დარიელ-ისაგან, რომელიც ორი ნაწილისაგან შედგება: დარ, დარა ― „მეფე“, „მეუფე“, „მფლობელი“ და იელ ― „გმირი“, „მოყმე“. ამრიგად, ტარიელ ნიშნავს „მეფე გმირს“, „მოყმე მეფეს“, − წერს ზ. ჭუმბურიძე თავის ნაშრომში [ჭუმბურიძე, 1982: 113]. ამ განმარტების ამოსავალი იუ. აბულაძის ის მსჯელობაა, რომელშიც საკუთარი სახელის, ტარიელის, ეტიმოლოგიურ კვლევას შეეხება. ავტორმა მარიამ დედოფლის „ქართლის ცხოვრების“ ნუსხაში დასახელებული ირანელი ერისთავის სახელი „დარიელ“ მიიჩნია საყრდენ ფუძედ და თქვა: „სახელი „დარიელ“ აგრეთვე ორი ნაწილისაგან შედგება, სახელდობრ, Dar ძველ ირანულ Dara-საგან, „დარა“ კი იგივეა, რაც მეუფე, მეფე, საკუთრივ Dar − ნიშნავს „მქონებელს“, მფლობელს, მაშასადამე, იგივეა, რაც Dara ან Daray − აქემენიდების ლურსმული წარწერების ირანული დინასტიის მეფეთა საერთო სახელი, მეორე ნაწილი Jal „იელ“ აგრეთვე არის ირანული სიტყვა, რომელიც აღნიშნავს გმირს, მოყმეს, და ამნაირად დარიელ, როგორც მისი ქართული ფორმა „ტარიელ“, მნიშვნელობით იგივეა, რაც მეფე გმირი, „მოყმე მეფე“ [აბულაძე, 1967: 256].

ანთროპონიმ ტარიელ’თან დაკავშირებით განსხვავებული მსჯელობაა მოცემული ზ. გამსახურდიას ნაშრომში „ვეფხისტყაოსნის სახისმეტყველება“. მკვლევრის აზრით, „ტარ-ფუძიდან გამომდინარე, ის ვარსკვლავეთის უზენაეს სფეროსთან არის დაკავშირებული. კლასიკურ სანსკრიტში tar იგივეა, რაც star ავესტასი, ამავე დროს tar − ფუძე საკრალურია როგორც სანსკრიტში, ისე ჰინდუს ენაში ... El ფუძე კი, როგორც ცნობილია, ძველ ენებში, ღვთიურობის, ღვთის აღმნიშვნელია; მაგ., ელ-ელიონ, ელიომ, ელი და ა.შ. ასე რომ,  შინაარსობრივადაც ტარი-ელ ნიშნავს ვარსკვლავეთის უფალს, სამყაროს მეფეს, პანტოკრატორს, ვარსკვლავეთისმიერ მაცხოვარს“ [გამსახურდია, 1991: 199-200]. ამავე წიგნში ზ. გამსახურდია საინტერესოდ მსჯელობს ტარჰუს, ამინდისა და ჭექა-ქუხილის აღმოსავლური ღვთაების, შესახებაც, რომელსაც ვეფხის ტყავით მოსილს გამოხატავდნენ გამოქვაბულში, ერთგან კი იტყვის: „ტარიელი, ღმერთმამაკაცი, ძალი ღვთისა, ზეციური პირველკაცი, „სახე ყოვლისა ტანისა“ არის ვეფხისტყაოსნის მთავარი გმირი“ [გამსახურდია, 1991: 202]. რა თქმა უნდა, ერთგვარი მიმართება მართლაც მოჩანს ტარჰუსს, მის ვეფხის ტყავით მოსილობასა და ტარიელს შორის, მაგრამ, ამ თვალსაზრისით, საყურადღებო უნდა იყოს თ. გამყრელიძისა და ვ. ივანოვის დასკვნებიც, რომლებიც მეცნიერებს უძველესი ინდოევროპული ენებისა და კულტურების შედარების საფუძველზე გამოაქვთ. ხეთურში „ღვთაება ცხოველების“ წყებაში კატისებრთა ოჯახის ლეოპარდს / ჯიქს, ვეფხ-ავაზას [леопард, пантера, барс] „უკავიათ პირველი ან მნიშვნელოვანი ადგილი“. თ. გამყრელიძისა და ვ. ივანოვის შეხედულებით, ეს ცხოველები, სავარაუდოდ, ქალური საწყისის სიმბოლოები არიან [გამყრელიძე... 1984: 500]. თავისი წარმოშობით მცირეაზიული „ლეოპარდის/ ჯიქისა“ და ავაზის [/ვეფხის] კულტები  ღრმა წიაღშია დაბადებული და ისინი აღმოსავლეთ ხმელთაშუა ზღვისპირეთსა და დასავლეთ აზიაში იყო გავრცელებული. მათივე აზრით, „კავკასიურ სამყაროში ამ კულტის გამოძახილია შოთა რუსთაველის პოემა „ვეფხისტყაოსანი“. არა მხოლოდ ჰომეროსის მეომარ-რაინდები, მხარზე ავაზის [/ვეფხის] ტყავით მოსილი მენელაოსი და ალექსანდრე, ამჟღავნებენ გამაოგნებელ მსგავსებას რუსთველის პოემასთან, არამედ გაცილებით ადრეული მცირეაზიული სახეები ლეოპარდის [/ჯიქის] ტყავებში გამოწყობილი ადამიანებისა, რომლებიც ამავე ცხოველების მსგავსად ცეკვავენ“[იქვე: 506-507]. გამომდინარე ნათქვამიდან, რამდენად შეიძლება ტარიელის სახე-სიმბოლო მხოლოდ ტარჰუსს მიემართებოდეს, საეჭვო ჩანს. დავძენთ, რომ ვეფხის [/ავაზის] ტყავით მოსილობის, როგორც მხატვრული სიმბოლოს, გააზრება ჩვენი ძიების მიზანი არ არის, ამიტომ ნათქვამს დავჯერდებით.

პოემის უმთავრესი გმირის ანთროპონიმთან დაკავშირებით იუ. აბულაძის ზემოთ მოყვანილ თვალსაზრისსაც შევეხებით და ვიტყვით, რომ აქ ერთი რამ არის წინააღმდეგობრივი − ეს დარიელ ფორმის წინაპოზიციური დ თანხმოვნის ტ’ში (ანუ ყრუ-მკვეთრ) თანხმოვანში გადასვლის საფუძველია. ერთი რიგის მჟერთა დაყრუების  ტენდენცია მეტად ახასიათებს დასავლურ ქართულ ენობრივ არიალს და ისიც ძირითადად უკანა პოზიციებში (მაგ., მოკვდა ―› მოკვტა; ან: გასკდა ―› გასკტა და მისთ.). ვფიქრობთ, რომ ჯერ ერთი − რუსთველის წარმომავლობის დაკავშირება მკვეთრად დასავლურ  ქართულ ენობრივ სივრცესთან ძალზე საკამათოა და მეორე − ასეთი რამ XII ს-ის დიალექტურ სიბრტყეზე რომც არსებულიყო, რა მიზეზთა გამო მოიხმარდა რუსთველი დიალექტურ ვარიანტს, როცა  ფაქტობრივ წარმოუდგენელია, რომ მან დარიოსების აქემენიდური ირანის სამეფო დინასტიის შესახებ არაფერი იცოდეს. გამომდინარე აქედან, გაურკვეველი რჩება, რა მიზეზთა გამო ჩაანაცვლებდა პოეტი აქემენიდური ლურსმული წარწერების Dara ან Daray’ს ანთროპონიმ ტარიელით (ანუ მჟღერ დ’ს ყრუ-მკვეთრი ტ თანხმოვნით). მეტიც, თუკი რუსთველი ტარიელის სახელდებისას სპარსულ ვარიანტს, დარიელს, იყენებს და მასში სიტყვის ეტიმოლოგიის გათვალისწინებით ირანულ Jal „იელ’საც“ (გმირს, მოყმეს) გულისხმობს, მაშინ რამ უბიძგა რუსთველს, რომ პოემის არაერთ ადგილას ტარიელ’ის ნაცვლად ტარია მოეხმარა და გმირისა (იუ. აბულაძე) თუ ღვთაების (ზ. გამსახურდია) აღმნიშვნელი ფუძე მოეკვეცა. ცნობილი ებრაისტი ჰ. ჰაბერი შენიშნავს: „ბიბლიური თეოფორული სახელების აგებისას... ელოჰიმ-ის შემთხვევაში სახელთა უმრავლესობა მხოლოდ ორ ასოს ითვისებს როგორც სახელის დასაწყისში (ელკანა, ელხანან, ელიეზერ, ელიაჰ, ელიაკიმ), ისე მის ბოლოს (გაბრიელ, ნეთანელ, დანიელ, რაფაელ, ისრაელ)“ [ჰაბერი, 2001]. ამგვარად, თუ ტარიელ’ში ელ (El) სემური ელოჰიმის ეკვივალენტია, ხოლო ეს ფაქტი პოეტის მიერ კარგად გააზრებული მოცემულობაა, რთულდება იმის წარმოდგენა, რომ მან საკუთარ პოემაში ელ / იელ, ანუ სახელის მეორე და უაღრესად მნიშვნელოვანი სეგმენტი, რიგ შემთხვევებში აღარ გამოიყენა.  თეოფორული სახელისა თუ მისი სიღრმისეული გააზრების შემთხვევაში, ვფიქრობთ, რომ ასეთი რამ მოსალოდნელი არ იყო, არადა „ვეფხისტყაოსნის სიმფონიის“ მიხედვით პოემაში ტარია’ს გამოყენების რაოდენობა 14 ერთეულს უტოლდება (მაგ.: „ასმათმან წყალი დაასხა, ცნობად მოვიდა ტარია“ [339, 1]; ან: დაასკვნეს იგი თათბირი, ტარიას განაზრახები“ [1394, 2]).

ამასთან, თავს იჩენს „ვეფხისტყაოსნის“ სიუჟეტით წარმოქმნილი წინააღმდეგობაც. ფაქტობრივ უდავოა, რომ „საქებრად“  ნათქვამი ლექსის უმთავრესი სათქმელი „მხეც-ქმნილი“ ტარიელის ტრაგედიის ფონზე იშლება [„აქა მხეც-ქმნილი ტარიელ ტირს, ჭირი ეათასების“: 490, 1].^[1] ისიც ცხადია, რომ პოემაში ტარიელის სამეფო ტახტიდან ჩამოშორების მცდელობა თუ მისი ტირილი [„ყმა მტირალი“] საფუძვლად ედება ამბავთა განვითარებას. ასეთ შემთხვევაში, რამდენად მართებულია, რომ ის „სამყაროს მეფედ“ გავიაზროთ. თვით ფინალურ თავშიც კი, რომელიც მიჯნურთა ქორწილზე მოგვითხრობს (ისიც საკამათოა, რამდენად არის პოემის ეს ნაწილი რუსთველისა),  ტარიელსა და მის ცოლს სამეფო ტახტზე ერთად მსხდომთ ვხედავთ („თვით ორნივე ერთად მსხდომნი ნახნეთ, მზეცა ვერა სჯობდეს“: 1566, 1), სახელმწიფოს შვიდი ტახტის მფლობელებად („ტარიელს და ცოლსა მისსა მიხვდა მათი საწადელი, / შვიდი ტახტი სახელმწიფო, საშვებელი გაუცდელი“: 1565, 1-2).  ჩვენი აზრით, მეფე-ქმრობის გატოლება სამეფო ტახტის ერთპიროვნულ მმართველობასთან არასწორი გაგება იქნება პოემაში დახატული მხატვრული მოვლენისა. ამასთანავე, ეჭვს ბადებს ისიც, თუ რამდენადა აქვს სამყაროს გაგება პოემის ბოლოს დასახელებულ „შვიდ ტახტს“, როცა დადასტურებული ისტორიული ფაქტია, რომ თამარის ეპოქის საქართველო შვიდ სამთავროდაა დაყოფილი (იხ. „ისტორიანი და აზმანი“ 1959: 30).

კითხვას ასე დავსვამთ − ნუთუ „და-ვარ’ის“ ან ჭაშნაგირის, როგორც მოჭაშნიკე „ტან-ნაკვთიანი“, რაინდობისაგან შორს მდგომი ვაჭართა სამეფოს ერთ-ერთი მოხელის, სახელდებანი რუსთველთან გამონაკლისი შემთხვევებია? სხვაგან არაფერი მოიმოქმედა რუსთველმა, რომელსაც გულისნადების „ვერმალაობა“ არასაკადრის საქმედ მიაჩნდა? მით უმეტეს იმ ჟამს, როცა სამეფო ტახტისათვის ბრძოლას გააფთრებული სახე ჰქონდა, მართალი სიტყვის პირდაპირობა კი ერთპიროვნული მმართველის მრისხანების სულ მცირე ისეთ ფორმად შეიძლება დასჯდომოდა მთქმელს, როგორსაც როსტევან არაბთა მეფესა და შუამავლად მისულ ოსტასრა ვაზირს შორის დიალოგისას ვხედავთ („თავმან ჩემმან, თავსა მოგკვეთ, არად უნდა ამას ცილი!“  [750, 2]). პარალელიზმი თუ სათქმელის სხვადასხვა ამბავში გადათამაშება, ჩვენი აზრით, რუსთველის ხელმარჯვეობაა, ამ თვალსაზრისით კი საინტერესო მინიშნებანი მოჩანს იმ კონტექსტებშიც, როცა საქმე მონარქთა მრისხანების ეპიზოდებს ეხება. ასეთ ჟამს ხომ ერთნაირი სიზუსტით იფიცებენ საკუთარ თავს ინდოთ და არაბთ მეფენი („თავმან ჩემმან“).^[2]

ცხადია, რომ ისეთ პოლიტიკურ სიტუაციაში, როცა ტახტი უზურპირებული იყო და ერთმმართველობას სასათბურე პირობები ჰქონდა შექმნილი, დაფარულ სიტყვას მეტი ძალა და მნიშვნელობა ენიჭებოდა. რუსთველი ხვაშიადის ფარვაშიც დიდოსტატურად იქცეოდა, ენიგმურ მხატვრულ ტილოსა თუ სიტყვა-გამოცანებს ქმნიდა. ვფიქრობთ, რომ ანთროპონიმი ტარიელი ერთ-ერთი მათგანი უნდა იყოს.

„ცარიელ-ტარიელი“ (<*ცალიერ-ტარიერ) − ეს არის რთული შედგენილობის ის სიტყვა, რომელიც, ჩვენი აზრით, იდეურად რამდენადმე ებმის პოემის სათქმელს იმ შემთხვევაში, თუკი ტარიელის წინარე სახედ დემნა უფლისწულს წარმოვიდგენთ.  ამ თვალსაზრისით, ლოგიკურია, რომ  „ტარიელ’ის“ სახელდებასა და პოემის მსოფლხატებთან იდეური მაკავშირებლების დადგენის გარეშე   ფონი არ მოიძებნება (იხ. ქვემოთ). როგორც უდიდესი ანტიკოსი მოაზროვნე „პოეტიკაში“ წერს: „ის..., რაც თავისი არსებობით ან არარსებობით არაფერს არ ხსნის, არ წარმოადგენს მთლიანის არავითარ ნაწილს“ [არისტოტელე, 2013: 61]. გამომდინარე აქედან, ჯერ არცთუ ისე რთულ ლინგვისტურ ამოცანას ვუპასუხებთ.

ცარიელ-ტარიელ’ი  რომ კომპოზიციურად შეკრული ქართული წარმოშობის სიტყვაა, ეს ენობრივი მოცემულობაა, მისი სეგმენტაცია კი ამავე რთული სიტყვის პირველ ფუძეში ცარიელ ფორმას  გამოაცალკევებს, რომელიც ძველი ქართულიდან დღემდე ფონეტიკური პროცესის გამოა სახეცვლილი. ძველი ქართული ენა დასახელებულ ლექსიკურ ერთეულს კარგად იცნობს. ის სახარება ოთხთავის ათონელთა ნათარგმნ რედაქციებშიც დასტურდება და ფაქტობრივ იმასვე ნიშნავს, რასაც − დღეს. „ქართული ოთხთავის სიმფონია-ლექსიკონში“ ვკითხულობთ: „1. ცალიერ [ცარიელი, ხელცარიელი]; მათ შეიპყრეს და გუემეს იგი და წარავლინეს იგი ცალიერი, მრ. 12,3“; ან იქვე: „2. ცალიერ [მოცლილი, უსაქმო]; მოვიდის და პოვის იგი ცალიერი, მომართებული და განშუენებული და შემკული, მ. 12, 44 C“ [იმნაიშვილი, 1986: 715]. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ამ სახელურ ფორმას (კერძოდ, ზედსართავ სახელს) არაფრის მქონის სემანტიკა და მისგან გამომდინარე მეორე, ანუ გადატანითი, მნიშვნელობა არაფრის გამკეთებლისა  ცალ ძირეულ ფუძეზე -იერ  დერივანტის, ე.წ. ქონების აფიქსის, დართვის შედეგად ჩამოუყალიბდა ისევე, როგორც საკმაოდ დიდ წყებას ქართული ზედსართავებისას, მაგალითად,  ისეთებს, როგორებიცაა: ძალ’ი / ძალა ―› ძლ-იერ’ი,  ხან-ი / ხანა ―› ხ[ა]ნ-იერ’ი, წუთ’ი ―› წუთ-იერ’ი და მისთ. (დაწვრილებით იხ. შანიძე, 1980: 123). აქ საკამათოც არაფერია, რადგან საქმე ენობრივ აქსიომასთან გვაქვს. ცალი, როგორც ერთის, მხოლოობის,  აღმნიშვნელი ფორმა საფუძვლად ედება ყველა იმ დამატებით მნიშვნელობას, რომლებსაც ახალი ქართული ენის დონეზე „ქართული ენის განმარტებით ლექსიკონში“ ვხედავთ. მაგალითად, „საუბ. რაიმე თვისების ჭარბად მქონე“ [ქეგლ 1964: სვ. 581] მხოლოობის შინაარსზე დაყრდნობით უნდა მიღებულიყო ამავე ლექსიკონში მოხმობილი საილუსტრაციო კონტექსტებშიც. მართლაც, „ცარიელი ჭკუაა“ თუ „ცარიელი ცხვირია“  სხვას არაფერს ნიშნავს, თუ არა „მხოლოდ ჭკუაა“ ან „მხოლოდ ცხვირია“.

ახლა მცირეოდენი დაფიქრება იმ ნაწილშიც არის საჭირო, თუ რა არის გამოყენებული სიტყვის საწარმოებლად − ცალ სახელური თუ ზმნური ფუძე, რადგან ვიცით, რომ -იერ აფიქსიანი სახელების მიღება ზმნურ ფუძეებზე დაყრდნობითაც ხდება. ამის ნიმუშებად ა. შანიძე ასახელებს ისეთ წარმოებებს, როგორებიცაა, მაგალითად: მშიერი (< მშევა), კადნიერი (< კადრება) და სხვ.   უდავოა, რომ სახელური წარმოშობის ცალ’ს ორი ( წყვილი) ან მეტი საგნიდან ერთის მნიშვნელობა აქვს, მაგრამ საქმე ის არის, რომ არც  ზმნურ ძირსა აქვს მნიშვნელოვნად განსხვავებული შინაარსი. ახალი ქართული ენის სტატიკური ვარიანტი [ს]-ცალ-ია ან შედარებით ძველი ს-ცალ-ს ფორმა იმ ერთის, მარტოდმყოფის მდგომარეობაა, რომელიც სხვა ადამიანებთან ურთიერთობით ან რაიმე საქმიანობით არ არის დაკავებული. ამრიგად, სახელსა და ზმნაში ერთი და იგივე ფუძეა გამოყენებული და ეს ორი მეტყველების ნაწილი (ზედსართავი და ზმნა) მნიშვნელობებითაც არსებითად ფარავს ერთმანეთს, უფრო ნათლად რომ ვთქვათ, საერთო ფუძე აქვს.  ცალ ფუძე იკითხება აგრეთვე რუსთველის პროლოგში დაფიქსირებულ ფორმაში „მოცალეობა“. ეს უკანასკნელი იდეალური მიჯნურის შემადგენელ თვისებათა („ენა, გონება, დათმობა“ და სხვ.) შორის  ერთ-ერთია.  ვფიქრობთ, რომ გ. იმედაშვილი სავსებით სამართლიანად არ იზიარებს ადრეულ მოსაზრებებსა თუ „ვეფხისტყაოსნის“ თარგმანებში გამოყენებულ ვარიანტებს, რომელთა მიხედვითაც „მოცალეობა“ მოცლილობად არის გააზრებული. მეცნიერი წერს: „ის „ნიშნავს არა მოცლას, მოცლილობას, არამედ ცალს, ტოლს, სწორს, სწორობას, იმის მოთხოვნას, რომ მიჯნური თავისი შეყვარებულის ღირსეული ტოლი უნდა იყოს, თანასწორი, მის ცალად ვარგოდეს“ [იმედაშვილი, 1989: 110]. ამრიგად, როგორც ზემოთაც აღვნიშნეთ, ცალ ფუძის საყრდენი შინაარსი ერთ ძირითად საფუძვლამდე დაიყვანება − ის წყვილის ან მეტი საგნის ერთ მდგენელს, ანუ მხოლოდ ერთ ცალს აღნიშნავს. დანარჩენი, ანუ გადატანითი მნიშვნელობები, მათ შორის წარმოქმნილი სახელისა „ცალ-იერ-ი“, მეორეულია.

საყურადღებოა ისიც, რომ აფიქსთა შორის ერთ-ერთი უძველესი -იერ’ი (რომელიც, თავის მხრივ, ორშემადგენლიანი უნდა ყოფილიყო ― *-ივ-ერ > -ი-ერ (*მადლ-ივ-ერ-ი > მადლ-ი-ერ-ი) ორცნებიანი კომპოზიტის როგორც წინამავალ, ისე მეორე ფუძეში დისიმილირებულია^[3] და -იელ ბოლოსართს გვაძლევს, არადა დისიმილატორი რ ძველი ქართულის დერივაციულ ცალ-იერ ფუძეში არ მოჩანს, თითქოსდა დარღვეულია რ-ს, როგორც განმამსგავსებელი თანხმოვნის, ფუნქცია. რ-ს დისიმილატორული ფონეტიკური ძალა ქართულ ენაში იმდენად ცხადი, საყოველთაოდ გაზიარებული და ფაქტობრივი მასალით დადასტურებული ენობრივი მოვლენაა, რომ ამ კუთხით მსჯელობა ნამდვილად არ არის საჭირო. უბრალოდ, ჩვენ კითხვას ასე დავსვამთ − როგორ მოხდებოდა მხოლოდ ცალ-იერ ფუძეში ბგერათა განმსგავსება, თუკი ამავე ფუძის შემადგენლობაში რ თანხმოვანი არ იყო? შესადარებელ მაგალითებად  ისეთი ზედსართავი სახელების მოყვანაც საკმარისია, როგორებიცაა: გან-იერ-ი ან სახ-იერ-ი  (ე.ი. დისიმილაცია არც დაიშვება მაშინ, როცა ფუძეში რ არ არის). თვით რუსთველიც ჯერ კიდევ არადისიმილირებულ ცალიერ ფუძეს მოიხმარს. ეს ფორმა  „ვეფხისტყაოსანში“ ერთადერთხელაა დადასტურებული − „არ დაარჩენს ცალიერსა არ ყმასა და არცა ქალსა“ [55, 4].

ჩვენი აზრით, -იერ აფიქსით წარმოქმნილ  ცალ-იერ ფუძეში განმსგავსების (-იერ > - იელ) წინაპირობა სხვა რამ უნდა ყოფილიყო, ამ სხვაში კი, ჩვენი აზრით, უცილობლად ორმნიშვნელობიანი კომპოზიტის მეორე არანაკლებ საინტერესო ფუძე ტარ-იელ იგულისხმება. ის, რომ ტარიელ დამოუკიდებელ ფუძედაა გააზრებული „ქართული ენის განმარტებითი ლექსიკონის“ შემდგენელთა მიერ, ამაზე სალექსიკონო ერთეულის დეფისით დაწერილობაც მიუთითებს − „ცარიელ-ტარიელ-ი (ცარიელ-ტარიელისა) საუბ. იგივეა, რაც ცარიელი“ [ქართული... 1964: 582], თუმცა ამავე განმარტებითი ლექსიკონის ლექსიკურ ბაზაში დამოუკიდებელი ფორმა-მნიშვნელობის მქონე ტარიელ’ს ვერ ვხედავთ, არადა ორმნიშვნელობიან სახელთა თხზვა სხვაგვარად არ ხდება. დამოუკიდებელი ფუძეები სხვადასხვა მიზეზის გამო ხდებიან თხზულნი. ასეთი რამ ყველაზე ხშირად ორ საფუძველზე ხდება: შინაარსობრივი მსგავსების, ანუ სინონიმურობის, ან ფუძეთა ანტონიმურობის საფუძველზე. მაგალითად, სინონიმურ ფუძეთა შეერთებებს ვხედავთ თხზულ სახელთა შემდეგ ნიმუშებში: „ძალ-ღონე, ბედ-იღბალი და მისთ., ხოლო ანტონიმური მნიშვნელობის   მქონე ფუძეთა შეერთების მაგალითებად მიწა-წყალი, შავ-თეთრი და მრავალი სხვა შეიძლება დასახელდეს“ [თანამედროვე... 1986: 151]. ცარიელ-ტარიელ ფუძეში სინონიმური შეწყვილება ფიქსირდება, ამაზე კი დასახელებული თხზული სახელის მნიშვნელობა  მიგვანიშნებს. შეიძლება გვეფიქრა, რომ საქმე ისეთ რედუპლიკაციურ ფუძესთან გვაქვს, რომელიც წინა მარცვლის ჩანაცვლებით აწარმოებს რთულ (ორსეგმენტიან) ერთეულს, მაგრამ ამ კუთხით ქართულ ენაში სხვა სისტემური მიდგომა იკვეთება. კერძოდ, მეორე სეგმენტში მარტივ ფუძეთა ჩანაცვლება არსებითად მა- მარცვლით ხდება. ასეთებია, მაგალითად: „ქოხ-მახი, გიჟ-მაჟი, კუჭ-მაჭი, არე-მარე“ და მისთ. [იხ. იქვე, 1986: 150]. გამომდინარე აქედან, „ქართული ენის განმარტებითი ლექსიკონის“ შემდგენლებმა მართებულად არ მიიჩნიეს ცარიელ-ტარიელი  დუბლეტურ ფუძედ, ამაზე კი კომპოზიტის დეფისით დაწერილობაც მიუთითებს.  თუ „ცარიელ-ტარიელი იგივეა, რაც ცარიელი“ [ქართული... 1964: სვ. 581], მაშინ საქმის ვითარებაში უკეთ გასარკვევად დამოუკიდებელი ერთეულის, ტარიელ’ის, ახსნის საჭიროება დგება.

რა წარმოშობის ფუძე შეიძლება იყოს ტარ-იელ’ი? რას ვხედავთ ძირეულ ელემენტად მაშინ, როცა მას -იელ < -იერ დერივანტს ჩამოვაშორებთ? ეს ტარი’ა, ძირითადი მნიშვნელობით ― „ხელში სახმარი რაიმე იარაღის (თოხის, ხმლისა და მისთ., აგრეთვე დროშის...) სახელური, − ბუნი“ [ქართული... 1960: სვ. 1253]; ფაქტია, რომ სწორედ ტარის მოხმარება უწევდა ადამიანს ძველ სამყაროში სამუშაო თუ საბრძოლო იარაღების (ხმლის, შუბისა და სხვათა) მოქნევამდე. ის შემადგენელი ნაწილი იყო საჭურვლის იმ მრავალსახეობისა, რომლებიც ხელთ ეპყრათ. საყურადღებოა, რომ ტარ ძირეული ფუძიდან წარმოქმნილი ფუძეები ზმნებშიც იჩენს თავს. ესენია: ა-ტარ-ებ-ს / უ-ტარ-ებ-ს; ან თუნდაც: ა-ტრ-ი’ალ-ებ-ს > ტრ-ი’ალ-ი. ეს უკანასკნელი ლითონისა თუ ხის მასალისაგან დამზადებული სამხედრო აღჭურვილობის ტართა  ბრუნვას, მისი მოხმარების სიმამაცესა და კონკრეტულ მარჯვე მხედრულ ილეთებს უკავშირდება.  მართალია, ტარი საყრდენი ნაწილია და მის გარეშე იარაღი არ მოიხმარება, მაგრამ ცალკე აღებული ეს ნაწილი ფუნქციას კარგავს.  აქედან გამომდინარე, ცხადია, რატომ არ არის არსებითი სხვაობა ტარ-იელ’ისა და ცარ-იელ’ის შინაარსებს შორის. სინონიმურ ცალებად გააზრებული ეს ორი ლექსიკური ერთეული ორმნიშვნელობიან კომპოზიტში ურთიერთდამხმარე სეგმენტებად თავსდება ზუსტად ისევე, როგორც ძალა და ღონე (> ძალ-ღონე) იყრის თავს ერთ-ერთ თხზულ სახელში. მიუხედავად იმისა, რომ კომპოზიტი ცარიელ-ტარიელი შედარებით გვიანდელ ტექსტებში დასტურდება (იხ. „ქართული ენის განმარტებითი ლექსიკონი“ ან ქართული ენის ეროვნული კორპუსი), ეს ვერ იქნება საფუძველი იმისა, რომ დასახელებული ზედსართავი სახელი XIX ს-ის ან უფრო გვიანდელ ქართულ ენაშია გაჩენილი. ტარ- ფუძიანი სახელის (ტარ-ის) განმარტებისას სულხან-საბა ორბელიანიც მიუთითებს, რომ „ტარად უწოდებენ შუბთა, ცელთა და მისთანათა ბუნსა“ [ორბელიანი, 1993: 133]. საბრძოლო (ისევე, როგორც სამუშაო) იარაღების ტრიალის (სულხანის მიხედვით: „ტრიალი - ტარაბუასავით შემობრუნება“), ანუ ქართული საბრძოლო ხელოვნებისა თუ ხელმარჯვეობის დაკავშირება კი მხოლოდ XVIII ან, მეტადრე, XIX ს.ს.-ის ქართულ სინამდვილესთან, ვფიქრობთ, რომ უსაფუძვლოა. ზედსართავი სახელი ტარ-იელ-ი ქართულ ენაში ვერ გაჩნდებოდა მაშინ, როცა რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში მყოფ ქვეყანას ფართო თუ ვიწრომასშტაბიანი ბრძოლები უკვე შეწყვეტილი ჰქონდა.

როგორც ჩანს, ქართული ენის ისტორიულმა განვითარებამ, ძველი სასაუბრო ენის დაუფიქსირებლობამ, მისმა არასამწერლობო ხასიათმა  ცოცხალი მეტყველებისათვის დამახასიათებელი არაერთი ფუძე დაკარგა, მათ შორის  ჩვენ მიერ ფოკუსირებული ტარ-იელ’იც უნდა იყოს.  ის, რომ რუსთველი ცოცხალი მეტყველებითაც სარგებლობს, ამას შემდეგი კონტექსტიც დაადასტურებს − „ჰკადრე, თუ: „სპარსთა ვერა ვიქმ ინდოეთისა ჭამასა“ [110, 537]. შესიტყვებას − „ინდოეთისა ჭამასა“ − ზეპირმეტყველების კვალი ეტყობა; შდრ. მაგ., ისეთი გამოთქმები, როგორებიც თანამედროვე სასაუბრო ქართულშიც გამოიყენება: „რას [/რატომ] შემჭამე?“, „გადაჭამა ქვეყანა“ და მისთ. „ქართული ენის განმარტებით ლექსიკონში“ გადატანით მნიშვნელობათა განსასაზღვრად სალექსიკონო ერთეულთან „შეჭამს“ ცალკე შესიტყვებადაა გამოტანილი „სოფელს შეჭამს“. ეს უკანასკნელი სამართლიანადაა კვალიფიცირებული, როგორც სასაუბრო მეტყველებისათვის დამახასიათებელი სიტყვათა წყვილი  − „საუბ. სოფლის ქონებას დახარჯავს, გაანადგურებს, მიითვისებს“ [ქართული... 1962: სვ. 1336]. ერთი სიტყვით, XII ს-ის პოეტურ ენაში ზეპირმეტყველებითი თუ ცოცხალი ენის ფორმათა გააქტიურება რუსთველის ენის ერთ-ერთი ღირებული მახასიათებელია.

ამგვარად, ენობრივი ფაქტია, რომ ტარიელ’ი დამოუკიდებელი ფუძეა და იდენტურია „ვეფხისტყაოსნის“ უძირითადესი გმირის საკუთარი სახელისა. არ უნდა გამოირიცხოს, რომ ტარისა და იარაღის ტრიალის სემანტიკა იმავდროულად მიემართებოდეს პერსონაჟის მხედრულ ღირსებასაც, თუმცა, ვფიქრობთ, რომ ტარიელის, ანუ მხოლოდ ტარის ანაბარა დატოვებულის შინაარსი, ასეთ გააზრებას ეწინააღმდეგება.  რაც შეეხება იმ საკითხს, თუ რამდენად არის დასაშვები რუსთველის ენაში საზოგადო სახელის ანთროპონიმად გადაქცევა, რუსთველის ამ ენობრივ ხერხს ჩვენ ჭაშნიკ’ი ―› ჭაშნაგირ’ის შემთხვევაშიც ვხედავთ.

-იერ > -იელ მაწარმოებლის სიძველე და ახალი ქართული ენის დონეზე მისი ნაკლებპროდუქტიულობაც (სადერივაციო ძალის შესუსტება), ტარიელ ფუძის გაჩენის ისტორიულობაზე, მის არქაულობაზე მიგვანიშნებს. მეტიც, სწორედ ამ ძირეულ ფუძეში (ტარ-იელ’ში) ვხვდებით ზემოთ ნახსენებ დისიმილატორ რ-ს, რომელსაც, ქართული ენის ბუნებრივი მიდრეკილებებიდან გამომდინარე, გადაუქცევია -იერ’ი -იელ’ად (ტარ-იერ > ტარ-იელ); ხოლო მოგვიანებით, სავარაუდოდ, რეგრესული წესით ისე უმოქმედია კომპოზიტის პირველ სეგმენტზე, ანუ ცალ-იერ ფუძეზე, რომ ისიც თავისდაგვარად შეუცვლია (ცარ-იელ < ტარ-იელ); ეს კი ის ფონეტიკური პროცესია, რომელსაც ლინგვისტიკა ბგერითი  ანალოგიის სახელით იცნობს. ის რამდენიმე სახისაა, მათ შორის ერთს გ. ახვლედიანი ნეიტრალური ბუნებისას უწოდებს და წერს: „ბგერითს ანალოგიას, რომლის მოქმედება ან მის მიერ გამოწვეული ცვლილება არ ახდენს გავლენას სიტყვის მნიშვნელობაზე, შეგვიძლია დავარქვათ ნეიტრალური ბგერითი ანალოგია“ [ახვლედიანი, 1999: 234]. ამ შემთხვევაშიც ნეიტრალური ბუნების მქონე ბგერითმა ანალოგიამ, მართლაც, ვერ მოახდინა გავლენა დამოუკიდებელი მნიშვნელობის იმ სიტყვებზე (ცარიელ’სა და ტარიელ’ზე), რომლებსაც თავდაპირველად, როგორც ჩანს, სასაუბრო ქართულში სხვა თხზულ სახელთა მსგავსად მოუყარა თავი, რთული, ორცნებიანი კომპოზიტი შექმნა და ორივე ფუძე არსებითად ერთ მნიშვნელობამდე დაიყვანა.

ჩვენი აზრით, რუსთველი ლექსიკურ ერთეულს − ტარიელს − კარგად იცნობს და ის საერთო სახალხო თუ ცოცხალი ენის წიაღიდან ამოაქვს, ენიგმად გარდაქმნის და ტარიელობის მსოფლხატის აგებას იწყებს. სამწუხაროდ, არაფერი ვიცით იმის შესახებ, რა ენობრივი ვითარება გვაქვს XII საუკუნემდელ საერო ლიტერატურაში, რათა ენის ფაქტებს დავეყრდნოთ. ასევე, სამწუხაროდ, ვერც XII საუკუნემდელ ან მისი შემდგომი პერიოდის სასაუბრო მეტყველებაზე შეგვიძლია დაკვირვება. რუსთველის ეპოქა ქართული ენის განვითარების ახალ ეტაპს იწყებს, ხოლო „ახალ სალიტერატურო ქართულს აღმოსავლეთ საქართველოს ბარის ცოცხალი მეტყველება − ქართლური და კახური − ასაზრდოებს“ [ჩიქობავა 1950: 018]. ჩვენი აზრით, სწორედ ეს ცოცხალი მეტყველებაა ის ენობრივი ფენა, რომელშიც დამოუკიდებელი ფუძე ტარიელ’ი უნდა გაჩენილიყო. ჩვენ მიერ ზემოთ გამოთქმული ვარაუდის დამაჯერებლობისათვის ჯერ ისტორიული წყაროებისა და საისტორიო მეცნიერების გათვალისწინება მიგვაჩნია მიზანშეწონილად.

ვფიქრობთ, რომ ტარიელის ცენტრალური ნატურა დემეტრე-დემნა უფლისწულია [იხ. ერისთავი, 1995],^[4] დავით V-ის პირმშოს პოლიტიკურ ნაბიჯებსა და პიროვნულ ქცევებზე კი მხოლოდ მიკერძოებულ თხრობას ვისმენთ მემატიანეთა მხრიდან. შევეცდებით, რომ ჩვენამდე შემონახულ მწირ ცნობებზე დაყრდნობით მეტ-ნაკლებად ობიექტური სურათი აღდგეს.  მსჯელობას თამარის მეხოტბე უცნობი მთხრობელის, „ისტორიანი და აზმანის“ ავტორის, ერთი დეტალით დავიწყებთ. საისტორიო თხზულებაში დემეტრე უფლისწულის შესახებ ვკითხულობთ: „ამას ესევითარსა და სრულყოფასა სოფლისასა და საწუთროთა გემოთა საწადელთა მოიწიფა ძმისწული მისი [საუბარია გიორგი III-ზე ― ი.ს.], შვილი დავით ძმისა მისისა უხუცესისა, სახელით დემეტრე, სახე-კეთილი და ყოვლითა ჴელითა მარჯუე, ნასწავლი, მსგავსი სახლი-შვილობისა მათისა“ [ისტორიანი... 1959: 18]. ჩანს, რომ თვით გიორგი III-ის დინასტიური ხაზის მგალობელსაც უჭირს, ისტორიას გადაუმალოს უფლისწულ დემნას „სახეკეთილობა“, მარჯვე მხედრობა-მეომრობის უნარი, განსწავლულობა ან ბაგრატოვანთა სამეფო სახლის შვილთა ბუნებისადმი მიმსგავსებულობა. მის თხრობაში ამგვარი „გადაცდომა“  შემთხვევითი არ უნდა იყოს, ეს ობიექტური შეფასება ჩანს. ძნელად თუ წარმოიდგენს კაცი იმას, რომ თხზულების ავტორს დადებით მახასიათებელთა ტექსტში განთავსება დემნა უფლისწულისადმი სიმპათიის გამოხატვამ უბიძგა, რადგან ტექსტის იმავე ადგილას მას ღვთისმოშიშობის არქონაში, ქრისტეს მცნებათა გარდასვლაში, სიკეთისა და სწავლულების უკეთურ საქმეთა გამოყენებაში სდებს ბრალს − „რომელი ცუდ იქმს ყოველთა სიკეთეთა და სწავლულებათა, სახე-უკლებობათა და ჭაბუკებათა, იგი ექმნა მკვლელ და შემმწარებელ ჟამთა ცხოვრებისა მისისათა“ [ისტორიანი... 1959: 18]. დემნას მამისდაგვარად ჩაუსახლდაო ეშმაკი  − „შევიდა ეშმაკი გულსა და გონებასა მისა“ [იქვე: 18], არ ცხრება „ისტორიანისა და აზმანის“ ავტორი და სრულიად ავიწყდება ის, რითიც მასზე ამბის გადმოცემას შეუდგა. გიორგი III-ის მძლეთამძლეობის წინაშე („მისცა გიორგივე ძლევა, მძლეთა მძლესა“ [იქვე: 18]) რა ფასი აქვს  დემეტრეს გვარიშვილობას, ბაგრატიონთა დინასტიური ხაზის წარმომადგენლობას, მის პირმშოობას  ან  მეომრულ სიმარჯვე-სწავლულებას? „ისტორიანისა და აზმანის“ ტექსტში ხომ ერთხელაც არ არის ნახსენები, რომ დემეტრესაც ჰქონდა თავისი წილი, როგორც ჩანს, სამართლიანი პრეტენზიები სამეფო ტახტის დაკავებისა და რომ სულ მცირე ამ პრეტენზიების გამო დაისაჯა ასე უმოწყალოდ („თუალნი დასწუნეს და მოკუდა და მცხეთას დამარხეს“ [ლაშა გიორგის... 1955: 367]).  აშკარაა, რომ ეს უცნობი მემატიანეც გიორგი III-ის დინასტიური ხაზისადმი აშკარა მიკერძოებას იჩენს.  „მთესვარის“ იგავისა არ იყოს, კარგად იცის, რომ  ეკალბარდებში თესლი ვერ გაიხარებს − „[თესლი] იგი დავარდა ეკალთა შორის, და აღმოცენდეს ეკალნი და შეაშთვეს იგი“ [ქართული... 1979: მ. 13, 7].^[5] ნაყოფთა დამბადებელი მარცვალი მჯიღშია შეკუმშული, რათა სამუდამოდ გადაიკეტოს გზა აღმოცენებისა, სიცარიელემ დაისადგუროს...  და ეს ყველაფერი დავით აღმაშენებლის იმ შვილთაშვილის თავს ხდება, რომელიც, შესაძლებელია, თავისი დიდი პაპის არაერთ თვისებასა თუ გენეტიკურ მიდრეკილებას ატარებდა. „სახეკეთილიც“ ყოფილა, მარჯვეც და განსწავლულიც. დემეტრე-დემნას გამეფებას მომხრენიც ჰყოლია. მისი სამეფო ტახტზე ასვლის მოსურნეთაგან მხოლოდ არმია მოჩანს 30.000 ქართველ კაცზე მეტი. სტეფანოზ ორბელი იუწყება: „სპანი იყვნეს რიცხვით უფროს ოცდაათი ათასისა“ [ორბელიანი, 1978: A, 46]. ფაქტია, რომ ეს საერთო საფუძველზე, ერთ იდეაზე მდგარი ოცდაათათასიანი ჯარია, დემნა-ორბელთა მომხრე საზოგადოებისგან შეკრებილი. მათი ოჯახის წევრებს ან საფეოდალო მამულებში მცხოვრებ მოსახლეობას თუ დავამატებთ,  მაღალი ალბათობით ჩვენ წინაშე საქართველოს მოსახლეობის ნახევარზე მეტი დგას. ალბათ, ძნელია, ასეთი შფოთი თუ  სპად შეკვრა მხოლოდ მოწინავე და მაღალი სოციალური კლასის ფეოდალთა თავგასულობას დააბრალო. პოლიტიკური ეროზიის საფუძველში სხვა მნიშვნელოვანი რამ უნდა იდოს. ვფიქრობთ, რომ გიორგი III-ის წინააღმდეგ მიმართული უკმაყოფილების ერთ-ერთ მნიშვნელოვან და ლოგიკურ მიზეზად უსამართლობის განცდა უნდა დასახელდეს, რომელსაც არა მხოლოდ მაღალი სოციალური კლასი გრძნობდა, არამედ დაბალი სოციალური წრეებიც კარგად აცნობიერებდნენ გამრუდებულ ფეოდალურ სამართალს, რომლის მიხედვითაც სამეფო ტახტი პირმშოობის პრინციპით გადადიოდა მამიდან შვილზე.

„რას ვიტყვით, რა არის თვით ეს სამართლიანობა: მხოლოდ და მხოლოდ სიმართლე და უკანვე დაბრუნება იმისა, რაც მიგიღია, თუ ერთი და იგივე მოქმედება ზოგჯერ სამართლიანია, ზოგჯერ კი უსამართლო?“- წერს პლატონი [პლატონი, 2003: 7]. რუსთველის ეპოქაში დატრიალებული მოვლენების შესაფასებლად ურთიერთდაპირისპირებული აზრების გათვალისწინება ერთგვარი აუცილებლობაა. ერთ მხარეს სტეფანოზ ორბელი და დემეტრე დგანან (პოემის მიხედვით − ტარიელი) − „და იყვნეს ერთობით ყოველნი თავადნი და აზნაურნი იოვანეს თანა, ყოველნივე იგი ერთ გუნდ მისრულ და მიწევნულ მისსა აგარაკსა დარბაზისასა: ქართლისა ერისთავნი ყორყორელნი, ჯავახნი, კახნი და შვილნი მათნი, კარმაგელი დიდი და ჯაყელ მემნა და ტაშირელნი...“ [ორბელიანი, 1978: A, 45] და სხვანი. ამგვარად, აჯანყებაში მონაწილეთა არც საფეოდალო ტიტულებია უმნიშვნელო და არც მათი საერთო რაოდენობა. როგორც ზემოთ ვთქვით, სულ მცირე ნახევარი საქართველო დემნას გამეფების მოსურნეა.  მაღალი სოციალური კლასისა თუ არისტოკრატიის უკმაყოფილება და გიორგი III-ის საწინააღმდეგოდ ამხედრება მნიშვნელოვანწილად სამართლიან საფუძველზე უნდა მდგარიყო. ისინი ხედავდნენ, რომ ერთმმართველობისა და ხელისუფლების სრული განმგებლობისათვის დავით V-ს რაღაც [?] ვითარებაში უღებენ ბოლოს,^[6] ამ სავარაუდო მკვლელობის ეპოქაში კი, რა თქმა უნდა, გაცილებით მეტი უნდა სცოდნოდათ იმის შესახებ, რაც მოხდა. ჩანს, კულუარული ამბები თუ ჩვენთვის უცნობი მტკიცებულებები გაუმჟღავნებელი არ დარჩენილა. იჭვნეულ საქმეს − „არა არს დაფარულ, რომელ არა განცხადნეს“ [ქართული... 1986: მ. 10,26]  − მთლიანად თუ არა, ნაწილობრივ მაინც ექნებოდა ახდილი ფარდა. სამეფო ტახტს ჩაბღაუჭებული გიორგი III, როგორც ჩანს,  არ სჯერდებოდა  მხოლოდ საკუთარი ძმის მკვლელობას (შდრ. „და ვარ“). ერთგზის კაენობა მცირედი იყო, ამიტომ ყველაფერს აკეთებდა, რომ დავითის მემკვიდრეს სამეფო ტახტი არ დაეკავებინა (წინასწარვე გამოიტანა განაჩენი დემეტრე უფლისწულის სამეფო ტახტიდან ჩამოსაშორებლად, როცა ცოლად  იოანე ორბელის ქალი შეართვევინა); არისტოკრატიას კი აგრძნობინებდა, რომ სამეფო ტახტზე დემნას დასმა მთელი რიგი მიზეზების გამო არ გამოვიდოდა. ქვეყნის შიდა პოლიტიკური ვითარება უმძიმესია, სწორედ ამიტომაც უნდა ვხედავდეთ გიორგი III-ის წინააღმდეგ ამხედრებულ და 30 000-იან სპად გაერთიანებულ ქართველ მხედრობას. ეჭვს არ უნდა იწვევდეს ის, რომ აჯანყებას ობიექტური მიზეზები ედებოდა საფუძვლად და მხოლოდ ურჩი და გათამამებული ფეოდალების პირადი სურვილები ვერ იქნებოდა წინაპირობა გაღვივებული დაძაბულობისა.

ისტორიის მეცნიერებას თუ გადავხედავთ, ორსახოვანი სამართლის მეორე მხარეს დემეტრე I და რაღაც მიზეზთა გამო დაწინაურებული უმცროსი ვაჟი გიორგი III დგანან. ამ უკანასკნელს გაურჩებული ფეოდალების დამორჩილება ქვეყნის ძლიერებისა და ერთიანობისათვის სჭირდებოდა, ამიტომ „გიორგი დაპყრობილ-შემოერთებულ ქვეყნებში დიდებულებს პოლიტიკურ ხელისუფლებას არ აძლევდა. მეფის კარზე დიდ უფლებებს არ ანიჭებდა“ [ლორთქიფანიძე, 1979: 291], ხოლო უკმაყოფილო ფეოდალებმა დემნა თავიანთ სასარგებლოდ გამოიყენეს და  1178 წ. აჯანყებაც მოაწყვეს [დაწვრილებით იხ. ლორთქიფანიძე, 1979].

ლოგიკურია, რომ დემეტრე I-ის ვაჟს, გიორგის, თავის მხრივ, სამეფო ტახტის დაკავების პრეტენზია ჰქონდა, რადგან ის ბერობის შემდგომ  ტახტზე დაბრუნებულმა მამამ თანამოსაყდრე მონარქად დასვა. აქედან გამომდინარე, შეიძლება მართლაც ასე გვეფიქრა − „დემეტრეს გარდაცვალების შემდეგ უკვე ტახტის კანონიერი მემკვიდრე მისი შვილი გიორგი იყო და არა შვილიშვილი დემნა“ [ლორთქიფანიძე, 1979: 288]. ეს აშკარად გიორგი III-ის მხარის სასარგებლო არგუმენტია. მის წისქვილზე წყალს ისიც ასხამს, რომ უკვე აღსაყდრებულმა უმცროსმა ვაჟმა მტკიცე ნებისყოფა გამოიჩინა ქვეყნის ცენტრალიზაციის საქმეში და დემნა უფლისწულს ამოფარებული ბევრი თავგასული ფეოდალი გონივრული ნაბიჯებით დაამარცხა. რა თქმა უნდა, სხვა საფუძვლით (ჩვენი აზრით, დემნას უგულებელყოფით) წამოწყებული აჯანყების მოთავეთა შორის პირადი ინტერესების დამცველნიცა და მათი მიმბაძველნიც უხვად იქნებოდნენ, მაგრამ აუცილებლად შევცდებით, თუ ამ შეხედულებას 30 000 ქართველზე გავავრცელებთ. ერთაზროვნება, ანუ ერთი პირი, აჯანყებაში მონაწილეთა შორის რომ არ იყო, ამაზე ორბელთა აჯანყების ჩახშობაც მიგვითითებს.

ფაქტია, რომ მემატიანენი საგულდაგულოდ მალავენ დემეტრე I-ის მიერ ფეოდალური სამართლის უმნიშვნელოვანესი მუხლის შეცვლის ნამდვილ მიზეზს.   არასაკმარისია წყაროებში დამოწმებული მტკიცებულებანი (მაგ., „ისტორიანი და აზმანის“ ავტორი დემეტრე I-ს უფროსი ვაჟის „მკიცხველსაც“ უწოდებს), როცა საქმე სამეფო ტახტის დაკავებას ეხება. სავარაუდოდ, ეპოქის თანამედროვე ისტორიკოსთათვისაც დამაჯერებელი არგუმენტების არქონამ განაპირობა მათი მხრიდან სიტყვიერი მასალის შეზღუდვა. როგორც ჩანს, გიორგი III-ის ჯერ თანამოსაყდრეობა და შემდეგ დემნას ტახტიდან ჩამოშორების მცდელობა აძლიერებდა მისდამი სიძულვილს ქართველ საზოგადოებაში. გიორგი III-მ საქართველოს ცენტრალიზაციას შეუწყო ხელი, თუმცა არა გვგონია, უფლისწულის ტრაგედიის ჩვენთვის ნაცნობი თუ უცნობი დეტალები XII საუკუნის ქართველი საზოგადოებისათვის  მტკივნეული არ იყო.

იმისათვის, რომ „ვეფხისტყაოსნის“ უძირითადესი გმირის, ტარიელის, მსოფლხატში დემეტრე-დემნა უფლისწულის მხატვრული  ინტერპტრეტაცია გამოვკვეთოთ, ჩვენი აზრით, დაკვირვების ფოკუსი ინდო-ხატაელთა ომისკენაც უნდა მივაქციოთ. შეუძლებელია, შეუმჩნეველი დარჩეს ის, რომ ინდო-ხატაელთა  ომი დიდგორის ბრძოლის (1121 წ.) რუსთველური ტილოა. თ. ჭილაძე შენიშნავს: „სწორედ დავით აღმაშენებლის იდეებისა და სახელმწიფოებრივი ქმედების ფონზე ხდება აშკარა რუსთაველის კავშირი მშობლიურ ნიადაგთან“ [ჭილაძე, 1914: 83].  ამ შემთხვევაში ჩვენ პოეტის ერთი იდეისა და დიდგორის გამარჯვების კავშირი გვაინტერესებს. შევნიშნავთ, რომ ინდო-ხატაელთა ომი თავისი ობიექტური მდგომარეობითა და  ტაქტიკური ნაბიჯებით მნიშვნელოვანწილად ჰგავს დიდგორის ბრძოლას, ობიექტურ მდგომარეობაში კი უპირველესად მცირერიცხოვნობის მრავალრიცხოვნებასთან დაპირისპირებასა და 200 კაცის^[7] მოწინააღმდეგეთა ლაშქარში შეშვებას  ვგულისხმობთ. რაოდენობრივი ვითარება ასეთია − 300.000 თურქ-სელჩუკი დავით აღმაშენებლის დაახლოებით 56.000-იანი ჯარის წინააღმდეგ დგას. საქართველოს მხრიდან ერთ მეომარზე დაახლოებით 5-6 მაჰმადიანი მტერი მოდის, რაც რაოდენობრივი თვალსაზრისით ბრძოლის მოგების ალბათობას მნიშვნელოვნად ამცირებს. „შეკრბეს ესე ყოველნი, შეითქუნეს, შეიმტკიცნეს სიმრავლითა ვითარცა ქვიშა ზღჳსა, რომლითა აღივსო ქვეყანა“ [დავითის... 1955: 340-341], – წერს დავითის მემატიანე. ამგვარად, ხატაელი მტრებისგან შემდგარი სპა მარტო ერთ ადგილას „ასჯერ ათასობს“ („ერთგან შენთვის დამალულნი სპანი ასჯერ ათასობენ“ [427, 2]), თორემ „სხვაგან გითქს სამი ბევრი“-ო,- ეუბნება სარიდანის გაზრდილი მოციქული ტარიელს. ქარავანივით აკინძული „მრავალ-კეცი“ მხედრობისა თუ ურიცხვი რაზმის („მათ ურიცხვი რაზმი ეწყო“) დამარცხება მხოლოდ გამართულ სამხედრო სვლებს შეეძლო.  შიშის ნატამალიც არ იგრძნობა რუსთველის თხრობაში. ყველაფერი გათვლილია − შორ მანძილზე გრძელტარა შუბია საჭირო წინა ფლანგების შესალეწად. ელვისებური დარტყმა იგეგმება, თურქ-სელჩუკ-ხატაელი კი თავისი სიმრავლის გამო ამას ვერ წარმოიდგენს. დაპირდაპირებულ ჯარებს ერთი უტევანი (მხედრის 120 ნაბიჯი, ანუ დაახლოებით 100 მეტრი) აშორებს, ეს კი, როგორცა ჩანს, მოწინააღმდეგეთა განლაგების რუსთველური სტანდარტია. მხედართმთავრის მოქმედებები დინამიზმით ვითარდება. ბატალურ ტილოზე მუზარადის ჩამომხობის  ხმაც ისმის („ხელი ჩავყავ მუზარადის დასარქმელად“) და ეს ადგილიდან მოწყვეტის გამაოგნებელი სცენა, ცხენზე წაწოლა-წაგრძელება ერთი უტევანის მანძილზე („ერთსა წავსწყდი უტევანსა, წავგრძელდი და წავე გრძელად“: [438, 3]).  ხატაელ-სელჩუკთა ბედი გადაწყვეტილია − „და ვითარ ყოველი საქმე შუენიერად და ღონიერად ყო [დავითმა- ი.ს]... უშფოთველად და გამოცდილებით და ყოვლად ბრძნად განაგო, და თუ ვითარ თჳსნი სპანი დაიცვნა უვნებელად“ [დავითის... 1955: 341]. ვფიქრობთ, რომ ჭარბსიტყვაობა საჭირო არ არის იმისათვის, რომ რუსთველის მიერ ვირტუალური სიცხადით დახატული ინდო-ხატაელთა ომის გმირად დავით-ტარიელი დავასახელოთ.  მაგრამ რა არის პოეტის მიზანი − წარსული გმირობის უბადლო მაგალითის ჩვენება, უპრეცენდენტო ძლევის შეხსენება თუ წარმატებული მცდელობა ტარიელის გადავითებისა? ვფიქრობთ, რომ მეორე თეზა − ტარიელის დავითიანობა − არის რუსთველის მსოფლმხედველობის ის ძირითადი საფუძველი, რომლის გამოც მან საკუთარი „ხელოვანება“ ინდო-ხატაელთა ბრძოლის აღწერისას უშურველად დახარჯა.

საქმე ის არის, რომ ქართული ფეოდალური სამართლის მყარი მუხლი, რომელიც მემკვიდრეობის უფროს ვაჟზე გადაცემას ითვალისწინებდა, დემეტრე-დემნა უფლისწულის შემთხვევაში დაირღვა. ამავე სამართლის მიხედვით, არავის ჰქონდა უფლება, არაპირმშო შვილისთვის ქვეყნის სადავეები გადაეცა და საკუთარი ნებით გადაეწყვიტა საქართველოს მომავალი. ბაგრატიონთა დინასტიურ ხაზს დავით აღმაშენებლიდან გამოვყვებით, მას პირმშოობის სამართლებრივ-ტრადიციული პრინციპით განვალაგებთ და  კიდევ ერთხელ დავინახავთ მის სიმრუდეს: დავით IV აღმაშენებელი ―› დემეტრე  I ―› დავით V ―› დემეტრე-დემნა. ცხადია, რომ გიორგი III ამ დინასტიურ ხაზში არ მოიაზრება.  ქართველი საზოგადოების შფოთი და 1178 წლის აჯანყების  უძირითადესი მოტივი, როგორც აღვნიშნეთ, ეს უნდა იყოს. ყოველ შემთხვევაში, საზოგადოების პროგრესული და სახელმწიფოებრივად მოაზროვნე ნაწილი ასე უნდა ფიქრობდეს. აჯანყების სათავისოდ გამოყენების მოსურნე ფეოდალთა ჯგუფმა, ცხადია, ამბოხება ჩიხში შეიყვანა, ამიტომ დემნა უფლისწულიც გაიწირა და მისი მომავალი თესლ-მოდგმაც, რუსთველი კი სამართლებრივი მუხლის დარღვევის გამო უნდა ჩიოდეს.

ვფიქრობთ, რომ  ტარიელის დავით აღმაშენებლის მხატვრულ-კომპოზიციურ ხატში სიმბოლიზება ორი სხვადასხვა რეალობის − ისტორიულისა და მხატვრულის −  გამთლიანებაა. ინდო-ხატაელთა ომში დემნა-ტარიელი დავითიანია (დავით IV აღმაშენებლის ხატ-სახე), მისი მემკვიდრეობის პირდაპირი და ურყევი ხაზი, მასსავით მარჯვე ჭკუა-გონებითა თუ მხედრობით, სამხედრო ტაქტიკითა თუ გამარჯვების მოპოვების უნარით. სავარაუდოდ, მას სულ რაღაც ოცდახუთი წლის ასაკამდე შეუწყვიტეს სიცოცხლე, რადგან აჯანყების წელს ის დაახლოებით 22 წლისა უნდა იყოს.

ლორეს ციხის ზღუდიდან დაშვებული დემნა საკუთარ ბიძასთან მხოლოდ სიცოცხლის შენარჩუნების მიზნით მიდის. სტეფანოზ ორბელიანმა უფლისწულის ამ ქმედებას შიშით გამოწვეული უგუნურება უწოდა, მაგრამ სინამდვილეში რამ აიძულა იგი მტრადმოკიდებული ბიძის ფერხთით დაცემულიყო, არავინ იცის. მეისტორიე სტ. ორბელიც მოვლენის შეფასებაში მიკერძოებულია, რადგან მას ორბელთა ბედი უფრო ადარდებს, ვიდრე − დემნასი. ძირითადად დავით V-ის ვაჟის  უგუნურებას მიაწერს იმას, რაც შემდგომ მოხდა (ორბელთა ამოწყვეტას ვგულისხმობთ). ჩანს, მართებული ინფორმაციის არქონამ თუ დემეტრე უფლისწულის შინაგანმა სისუფთავემ ის გამოუვალ მდგომარეობაში ჩააგდო. მიხვდა, რომ თავგასულ ფეოდალთა სათამაშოდ იქცა (განსაკუთრებით აჯანყების ბოლო პერიოდში) და მისმა გადაწყვეტილებამაც არ დააყოვნა, საბელით დაეშვა ციხის ზღუდიდან. ის ფარულად ჩამოვიდა, რაც იმაზე მეტყველებს, რომ იოანე ორბელი დემნას გადაწყვეტილების შესახებ ინფორმაციას არ ფლობდა. გიორგი III-მ დასაჭურისებით ენით უთქმელი სისასტიკით გამოუტანა განაჩენი საკუთარ ძმისშვილსა და საქართველოს სამეფო ტახტის პრედენდენტს − მემკვიდრეობის ძირითადი, მამრობითი ხაზი ძირ-ფესვიანად ამოგლიჯა და მოდგმა დააცარიელა.

ტარიელის სასჯელი და მისი სატანჯველი პოემაში მხატვრული საპირწონე მოჩანს რეალურად მომხდარი ამბების სისხლიანი კონტურებისა. ვფიქრობთ, რომ ამ თვალსაზრისით საყურადღებოა ასმათისეული შეფასება:

„ჯერთ მისი მსგავსი სასჯელი არცა ვის ამბად სმენია:

არა თუ კაცთა, სასჯელი ქვათაცა შესაძრწენია,

დიჯლადცა კმარის, მას რომე თვალთაგან ცრემლი სდენია“ [840, 1-2-3].

მდინარე ტიგროსის წყალუხვ დინებას გათანაბრებული ცრემლი გმირისა თუ ქვათა მაძრწუნებელი სასჯელი  ამბადაც არავის სმენიაო, – ამბობს პოეტი. პოემაში სისხლი თითქმის ყველა მოქმედებაში იღვრება. ის ხან ტარიელისა და ასმათის თვალთაგან მოედინება („ქალი შებნდა, მოეხვია, ერთმანეთსა სისხლი სწმიდეს“ [219, 4]), ხან სამართლიანობისათვის მებრძოლი ფრიდონის ხმლიდან ჟონავს („ხმლისა ნატეხი დასვრილი აქვს, სისხლი ჩამოსდიოდა“ [585, 3]). მოკლედ რომ ვთქვათ, მისი ექსპრესია ყველგან იგრძნობა, რადგან ქვეყანა „უბრალო სისხლის“ ღვარებმა მოიცვა. გიორგი III არც აჯანყების მოთავე ორბელთა სისხლს დაკმაყოფილდა და  არც თვალდამწვარი დემნას დაშრეტილ-დაშანთული ბუდეებიდან გადმოდენილ სისხლშეპარულ ცრემლს, ორბელთა უდანაშაულო ბავშვებსა   და ქალებს დაერია მთელი სისასტიკით, ჰეროდეს მაგალითი გაიმეორა. როგორც ჩანს, მოწინააღმდეგეთა თესლში მოსპობის არაადამიანური „სასჯელის“ აღსრულება გიორგის საქმეთა განუყრელი ნაწილი იყო. გამომდინარე აქედან, სისხლზე მდგარი დემეტრე I-ის მიერ მეფედ დასმული მეორე ვაჟი დამნაშავეთა თუ უდანაშაულოთა სისხლის გუბეში იდგა. „თანაგრძნობა ხომ წარმოიშვება იმის მიმართ, ვინც იტანჯება უდანაშაულოდ“, – იტყვის არისტოტელე [არისტოტელე, 2013: 67]. შესაძლებელია, რომ სწორედ ამგვარი ლოგიკური ჯაჭვით მიედინება რუსთველის აზრი, როდესაც იგი პოემის ცენტრალურ ფიგურად „მტირალ“ ყმას მოიაზრებს, ხოლო ანთროპონიმ ტარიელ’ში ცარიელ-ტარიელობის, ანუ ბაგრატიონ მეფეთა ძირითადი ხაზის განადგურების მხატვრულ სურათს ხატავს. ამ თვალსაზრისით კიდევ ბევრი რამის თქმა შეიძლება, თუმცა, სამწუხაროდ, ერთი ნაშრომის ფარგლებში მეტის თქმა ვერ მოხერხდა.

დაბოლოს, პოემის ცენტრალურ ფიგურად დემნა უფლისწულის  არა ნატურალისტური, არამედ მხატვრული ინტერპრეტაცია, ხოლო ანთროპონიმ ტარიელ’ში ბაგრატიონ მეფეთა მამრობითი ხაზის დაცარიელების სურათის წარმოდგენა, ვფიქრობთ, რომ XII ს-ის ისტორიულ მოვლენებს უკავშირდება. და რამდენად საკამათოც არ უნდა იყოს ჩვენ მიერ გამოთქმული თვალსაზრისი, ის მაინც ფაქტია, რომ ზედსართავი სახელი ტარ-იელ’ი ქართული წარმოშობის დამოუკიდებელი ფუძეა, ხოლო ამ წარმოქმნილი ერთეულის არქაულობაზე -იერ ―› -იელ  უძველესი აფიქსიც მეტყველებს. ტარ-იელ’ი ქართულ ენაში დაახლოებით იმ ქრონოლოგიურ სიბრტყეზე უნდა გაჩენილიყო, რომელზეც ცალ’ი ―› ცალ-იერ’ი, გონ’ი ―›  გონ-იერ’ი, სახე ―› სახ-იერ’ი; ფას’ი ―› ფას-იერ’ი, ძალა /ძალ’ი ―› ძლ-იერ’ი, ს-წად-ი-ს ―› წად-იერ / წად-იერ-ად^[8] და სხვა -იერ მარკერიანი ფუძეები დაიწყებდნენ ფუნქციონირებას.

[1]შენიშვნა: საილუსტრაციო მაგალითები ამოკრებილია „ვეფხისტყაოსნის“ 1966 წლის საიუბილეო გამოცემიდან. მითითებულია სტროფის ნომერი და სტრიქონი [„ვეფხისტყაოსანი“, 1966].

[2]შდრ. ფარსადანის მუქარის შემცველი სტრიქონები საკუთარი დის, დავარის, მიმართ: „აწ, თავმან ჩემმან, მას მოვჰკლავ, ჩემად დად ვინცა მადესა“ [567,1]; ან: „თავი ფიცა ძმამან შენმან, არ დაგარჩენს, იცის ერმან“ [569,2].

[3]ივ. იმნაიშვილის მიერ ცალ-იერ > ცარ-იელ ფუძეში მომხდარი ფონეტიკური მოვლენა საურთიერთო მეტათეზისადაა გააზრებული, თუმცა, ვფიქრობთ, რომ დასახელებულ დერივაციულ ფუძეზე გავლენა გარე ფაქტორს, კერძოდ, მასზე ტარიელ ფუძის დართვას უნდა გამოეწვია. ჩვენი აზრით, ნაკლებ სავარაუდებელია, რომ სუფიქსის შემადგენელ რ-ს ლატერალი ლ ბგერისათვის ადგილი გაეცვალა. საურთიერთო მეტათეზისის სხვა მაგალითის დაძებნა, როცა საქმე -იერ ან -ურ აფიქსებს ეხება, გაჭირდება, ეს კი თავისთავად ბადებს ეჭვს იმის თაობაზე, რომ ცალ-იერ ფუძეში საურთიერთო მეტათეზისი ვივარაუდოთ. სამაგიეროდ, ქართული ენის ბუნებიდან გამომდინარე, უეჭველია ბგერათა განმსგავსების მძლავრი ტენდენცია  ორი რ-ს შემთხვევაში. ცალკე აღნიშვნის ღირსია „ცალ“ ფუძის არქაულობა. კერძოდ,  ქართულ ლინგვისტიკაში კარგადაა ცნობილი ის ფაქტი, რომ ქართველურ ენათა შეპირისპირების შედეგად აღდგენილია „*ცალ- არქეტიპი“, რომლის გაჩენა ჯერ კიდევ „ქართულ-ზანური ერთიანობის“ ხანას  მიეწერება  [ჰ. ფენრიხი... 2000: 590].

[4]მიუხედავად იმისა, რომ თ. ერისთავი თავის ნაშრომში დემნას ტრაგედიას მეფე თამარისადმი „შმაგი მიჯნურობის“ კონტექსტში განიხილავს, ვფიქრობთ, რომ აქ ტარიელის ხატ-სახეში დემნას დანახვაა  გაცილებით მნიშვნელოვანი, რადგან არ ვეთანხმებით თამარ-დემნას მიჯნურობის ლეგენდას. მეცნიერი წერს: „რახან ინდოეთის პროექციის ალეგორიულ პლანში ნესტანი თამარის გაუცნობიერებული სიყვარულის ალეგორიაა, ხოლო ტარიელი − დემნას მთლიან არსად ქცეული აღზევებული გრძნობისა, როგორც ჩანს, ამ სიყვარულის შეგრძნებით ფრთაშესხმული, ამ სიყვარულის იდუმალი კარნახით სჩადის დემნა საგმირო საქმეებს, მსგავსად ტარიელისა“ [ერისთავი, 1995: 71].

[5]დამოწმებული მაგალითი ამოღებულია ივ. იმნაიშვილის მიერ გამოცემული „ქართული ოთხთავის ორი ბოლო რედაქციიდან“ [იმნაიშვილი, 1979].

[6]შევადაროთ პოემაში სარიდან მეფის უცაბედი სიკვდილი, გადმოცემული  ორსიტყვიანი კონტექსტით − „მამა მომიკვდა“.

[7]მ. ლორთქიფანიძე შენიშნავს: „დავითმა ტაქტიკურ ხერხს მიმართა, ბრძოლის დაწყების წინ ქართველთა მხრიდან 200 მხედარი მტრის ბანაკისაკენ გაემართა; მაჰმადიანებს ისინი მოღალატენი ეგონათ და თავის ბანაკში შეუშვეს, სადაც მათ ერთბაშად ბრძოლის ყიჟინა დასცეს“ [ლორთქიფანიძე, 1979: 240] (შდრ. ხატაელთა დაბნევა და შეძახილი − „შმაგი!“).

[8]ნიმუშები ამოკრებილია „ქართული ოთხთავის სიმფონია ლექსიკონიდან“; მაგ., „მათ შეიპყრეს და გუემეს იგი და წარავლინეს იგი ცალიერი“: მრ. 12, 3; „ვინმე უკუეთუ არს სარწმუნოჲ იგი მონაჲ და გონიერი“: მ. 24, 48 C; „არავინ არს სახიერ, გარნა მხოლოჲ ღმერთი“: მრ. 10, 18; „ვითარ ძნელ არს ფასიერთაჲ შესულაჲ სასუფეველსა ღმრთისასა“: მრ. 10, 23 C; „რომელ იყი... ძლიერ საქმითა და სიტყჳთა“: ლ. 24, 19 D; „მრავალი ერი ისმენდა მისა წადიერად“: მრ. 12, 37 C [ოთხთავის სიმფონია 1986].