DOI: 10.55804/jtsuSPEKALI-17-6

თვალსაზრისი, რომ ჰომეროსის მიერ ეტაპობრივი გაფართოების გზით „ილიადის“ შექმნას არაერთი ათწლეული დასჭირდებოდა, არ ეწინააღმდეგება ჰომეროლოგიაში უნიტარიზმად სახელდებულ თეორიას. მისი თვალსაჩინო წარმომადგენლის, რ. გორდეზიანის, აზრით, „ის, რომ „ილიადა" და „ოდისეა" არაა ერთი ამოსუნთქვით დაწერილი პოემები, სრულიად აშკარაა. უნდა ვიფიქროთ, რომ პოეტი მათ თანდათანობით, ნაწილ-ნაწილ ქმნიდა. […] ასევე დასაშვებია, რომ პოემის ნაწილები დროში იმ თანმიმდევრობით არ იქმნებოდა, რაც მათ ახლა აქვთ“ [გორდეზიანი, 2002: 125]. ახლად აღორძინებული ნეოუნიტარული თეორია (გულდი, ჰოიბექი, მიულერი, უესთი) „ილიადის“ უპრეცედენტო სიგრძეს თავად ჰომეროსის მიერ მისი მრავალწლიანი გაფართოებით ხსნის და ცდილობს ამ პროცესის ძირითადი (ზეპირი და წერილობითი) ეტაპების დადგენას [Goold, 1977; Heubeck, 1977; Mueller, 1984: 159-176; West, 2011].

XIX-XX სს.-ის თითქმის ყველა ანალიტიკური ნაშრომის [Leaf, 1886: 285-6; West, 2011: 55-8] და მ. მიულერისა და მ.ლ. უესთის ბოლოდროინდელი გამოკვლევების თანახმად, მე-9 წიგნი მიჩნეულია უკვე ფაქტობრივად დასრულებულ „ილიადაში“ განხორციელებულ ერთ-ერთ უკანასკნელ (ჰომეროსისეულ) ჩანართად [Mueller, 1984: 173-4; West, 2011: 53-4, 60]. მაგრამ თუკი მაინც დავუშვებთ, რომ მე-9 წიგნი იმთავითვე იყო წინარე „ილიადის“ ნაწილი (დაწვრ. [ხინთიბიძე, 2012]), მაშინ გაჩნდება კითხვა: როგორ სრულდებოდა თავდაპირველი ელჩობა, ისე როგორც ამჟამინდელ „ილიადაში“, ანუ წარუმატებლად, თუ, პირიქით, წარმატებით? ოდისევსის, როგორც ტრადიციულად უბადლო მომლაპარაკებლის, ფაქტორის გათვალისწინებით, ჩემი არჩევანი მეორე პასუხისკენ იხრება. ამ შემთხვევაში პოემის დასაწყისში იქნებოდა კონფლიქტი აქილევსსა და აგამემნონს შორის, მის ბოლოს კი ამავე გმირების შერიგება, ოღონდ პატროკლოსის (და ამდენად, შემდგომში ჰექტორის) სიკვდილის გარეშე. წინარე „ილიადის“ სტრუქტურული სიმეტრიის თაობაზე ჩემს ზემოგამოთქმულ ვარაუდს, ვფიქრობ, ამყარებს დ. ლომანის დაკვირვება [Lohmann, 1970: 173-4], გაზიარებული მ.ვ. ედუარდსის მიერ [Edwards, 1991: 239]: „[ლომანის] თანახმად, [მე-19 წიგნში აქილევს-აგამემნონის შესარიგებელი] შეკრება შეიცავს იმავე თემატურ ნაწილებს, რომლებსაც 1-ელ წიგნში [აქილევსისა და აგამემნონის კონფლიქტის სცენა], ოღონდ შებრუნებული თანმიმდევრობით: სინანული წარსული ქმედებების გამო, რისხვის დასრულება, მიყენებული შეურაცხყოფის გამო ძღვენის  შეთავაზება და ბრისეისის დაბრუნება. ორივე კრებას იწვევს და ხსნის აქილევსი. ამ სცენების მსგავსებას ამჩნევს [ვ.] არენდიც [Arend, 1933: 117-8]“. წინარე „ილიადის“ სტრუქტურულ სიმეტრიას, ვფიქრობ, კიდევ უფრო გამოკვეთდა მის დასაწყისსა და ბოლოს ოდისევსის მიერ წარმოთქმული ორი სიტყვა (იხ. ქვემოთ). „ილიადაში“ ესოდენ ზუსტი სიმეტრია, ალბათ, მხოლოდ 1-ელ და ბოლო, 24-ე წიგნებს შორისაა [Bowra, 1930: 15-6; Whitman, 1958: 157-83]. ამდენად, საფიქრებელია, რომ ზეპირი პოეზიისათვის დამახასიათებელი კომპოზიციური მოჩარჩოების ეს ხერხი პოეტს პოემის თავდაპირველ ვერსიაშიც გამოეყენებინა, რომელშიც მე-9 წიგნის იმ დროისათვის, სავარაუდოდ, წარმატებული ელჩობა პირდაპირ გაგრძელდებოდა მე-19 წიგნში ახლაც არსებული გმირების შერიგებით (დაწვრ. [ხინთიბიძე, 2018]).

ს.ჰ. უითმენის აზრით, „აქილევსის მიერ კომპრომისული პირობების მიღება მას არშემდგარ გმირად გადააქცევდა“ [Whitman, 1958: 191-2]. გ. ნეგის აზრით, „‘ილიადის’ ტრიუმფი ისაა, რომ ტროის დაულაშქრავად ‘აქაველთაგან უდავოდ საუკეთესო’ აქილევსია. ‘ილიადისეულმა’ ტრადიციამ ოდისევსის დიდება ტროასთან აქილევსის დიდებით ჩაანაცვლა. ელჩობისას ოდისევსის წარმატება გამოიწვევდა აქილევსის წარუმატებლობას მისსავე ეპოპეაში“ (Nagy, 1979: 41, 52). მ.ლ. უესთის აზრით, „როგორმე აქილევსი ბრძოლას უნდა დაბრუნებოდა. ეს შეიძლება მარტივადაც მომხდარიყო: აქაველთა გართულებული მდგომარეობით იძულებული აგამემნონი ბოდიშს მოუხდიდა აქილევსს და სოლიდურ კომპენსაციას გადაუხდიდა, რის შემდეგ კიდევ უფრო დიდი სახელის მოსახვეჭად გმირი ტროელებს განდევნიდა და განგმირავდა ჰექტორს. ეს არის ინდოევროპული მოტივი, როცა ხანგრძლივ ცხოვრებას გმირი დიდებას ამჯობინებს; ეს ტაეპებიც [9.410-5, თეტისის წინასწარმეტყველება] სწორედ იმაზე მიუთითებს, რომ აქილევსი თავდაპირველად ასეც იქცეოდა. მაგრამ პოეტმა ეს პასაჟი ახლებურად გამოიყენა; აქილევსი იმედგაცრუებულია და საგმირო ყოფას სიმშვიდესა და კომფორტს ამჯობინებს“  [West, 2011: 46, 224]. ჯ. გრიფინის თანახმად, „ჩვენი მოლოდინით, აქილევსს უნდა მიეღო აგამემნონის ძღვენი; პოემის პერსონაჟები სწორედ ამგვარად იქცევიან. აქილევსის უარმა გმირის ბრძოლიდან განდგომისა და ბოლოს ტრიუმფით დაბრუნების ტრადიციული სიუჟეტი ‘ილიადად’ გადააქცია. სწორედ აქედან მოყოლებული ‘ილიადის’ სიუჟეტი გარდაიქმნება და სხვაგვარად ვითარდება. ტრადიციული ამბის განრისხებული გმირი აიძულებს მეფეს ღირსება დაუბრუნოს მას, მაგრამ აქილევსის შეუვალი უარი მოვლენების წინასწარ განჭვრეტას შეუძლებელს ხდის და უკვე არც აგამემნონმა იცის და აღარც თავად გმირმა, რა მოიმოქმედოს. კომპრომისი მიიღწევა პატროკლოსით [აქილევსის] ჩანაცვლებით, რასაც აქილევსი პიროვნულ ტრაგედიამდე მიჰყავს; ამდენად, აქ მისი უარი უმნიშვნელოვანესია მთელი სიუჟეტისათვის. შესაბამისად, აუცილებელია, რომ ის შთამბეჭდავი და დამარწმუნებელი იყოს“ [Griffin, 1995: 25-6, 109]. ზემოდამოწმებულ მკვლევართა დაკვირვებები უდავოდ ყურადსაღებია, თუმცა, არასაკმარისი; „ილიადის“ ფორმირების პროცესის სრულად გააზრებისათვის, ვფიქრობ, უნდა დადგინდეს, ხომ არ იძებნება ამჟამინდელ პოემაში იმის კვალი, რომ წინარე „ილიადაში“ აქილევსი თანხმდებოდა მისი მეგობარი ოდისევსის შეთავაზებას, შერიგებოდა აგამემნონს და ... მსმენელთა მოლოდინისამებრ ელჩობა წარმატებულად სრულდებოდა? ამგვარი „ილიადის“ ავტორი, ვფიქრობ, იქნებოდა ახალგაზრდა ზეპირი პოეტი ჰომეროსი, ჯერაც გამოუცდელი, თავისი შემოქმედებითი გზის დასაწყისში მყოფი ხელოვანი, ხოლო მის სიმღერაში გადმოცემული ერთადერთი ამბის (აგამემნონისგან აქილევსის განრისხებისა და ოდისევსის მიერ მათი შერიგების) პროტაგონისტი კი - სწორედ ოდისევსი, ან მასთან ერთად აქილევსიც. ასე რომ, ხელმეორედ ვსვამ კითხვას: მოიპოვება ჩემი ვარაუდის მხარდასაჭერი რაიმენაირი კვალი ამჟამინდელ „ილიადაში“? პასუხი დადებითია: XIX-XX სს.-ის ანალიტიკურმა თეორიამ პოემის სიუჟეტში არაერთი  ბუნდოვანი ადგილი გამოავლინა.

ამგვარად, სტატიაში მოხმობილ ფაქტობრივ მონაცემთა უმეტესობას მკვლევარები დიდი ხანია იყენებენ, თუმცა „ილიადის“ დასაყოფად და ამდენად, პოემის ერთავტორობის უარსაყოფად. მაგრამ ნეოუნიტარული თეორია მათ განსხვავებულად გაიაზრებს: „ილიადის“ ტექსტში რეალურად არსებულ შეუსაბამობათა უარყოფა საჭირო აღარაა, რადგან პოემის ცალკეულ ნაწილთა შორის წინააღმდეგობები ავლენს ერთი (და არა მრავალი) პოეტის, კერძოდ, ჰომეროსის მიერ „ილიადის“ ეტაპობრივი გაფართოების კვალს. კერძოდ, მიულერის თანახმად, ჰომეროსი ქმნის „ვრცელ ნაშრომს ორგვარი ტექსტური მოდალობის [ზეპირისა და წერილობითის] ზღვარზე. რაკი ჰომეროსი არ იყო თავისი ტექსტის, თანამედროვე სტანდარტებით, უნაკლოდ გამომცემელი, ‘ილიადის’ ფორმირების პროცესში შესაძლებელია გამოიყოს რამდენიმე სავარაუდო ეტაპი" [Mueller, 1984: 172]. ჯ.ფ. გულდის აზრით, „მტკიცებულებები მიუთითებენ: თავის ტექსტს ჰომეროსი წერდა და თანაც იმდენი დაბრკოლების გადალახვით, რომ [უკვე დაწერილის] წაშლა-გადაკეთებას მის განვრცობა-განმარტებას ამჯობინებდა“ ([Goold, 1977: 17]; შდრ. [West, 2011: 11, ტ. 14]). დაბოლოს, უესთის თანახმად, „პოეტი თანდათანობით აფართოებდა თავის ნაშრომს, მაგრამ არა, უპირატესად, უბრალოდ ბოლოდან მიმატებით, არამედ უკვე შექმნილ ნაწილებში ჩანართების ჩასმით; ზეპირი პოეზიის თეორიის მომხრეები თვალს უხუჭავენ პოემაში არსებულ მრავალრიცხოვან სტრუქტურულ პრობლემებს. მათი უმეტესობა საკმაოდ მარტივად იხსნება ავტორისეულ გაფართოებათა ჰიპოთეზით“ [West, 2011: V, 13]. ფორმატის გამო სტატიაში „ილიადის“ მხოლოდ მე-9 და მე-19 წიგნების რამდენიმე სიუჟეტურ შეუსაბამობას განვიხილავ. თუმცა, მათ გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვთ ჩემი თვალსაზრისის დასაბუთებისათვის. დავიწყებ აქილევსთან ელჩობის შედეგის ოდისევსის მიერ არასრულად გადმოცემით (9.677-92), რაც აგამემნონსა და დანარჩენ აქაველებს აფიქრებინებს, რომ აქილევსი დილით სამშობლოში მიემგზავრება (690-5). სინამდვილეში, ფოინიქსთან საუბრის შემდეგ (434-619) მან შეიცვალა აზრი და დარჩენა გადაწყვიტა (618-9), მოგვიანებით, აიასთან დიალოგის შემდეგ (624-55) კი ბრძოლის ველზე დასაბრუნებელი პირობებიც წამოაყენა (649-55). ვფიქრობ, ნათელია, რომ ეს ბუნდოვანი ადგილი ვერ აიხსნება ანალიტიკური მიდგომით, ანუ ორი [Mühll, 1952: 180-2, ბიბლ.-ით] ან მეტი [Page, 1959: 297..., ბიბლ.-ით] ავტორის არსებობის დაშვებით, რადგან წარმოუდგენელია, რომელიმე ინტერპოლატორს, ზეპირს თუ წერილობითს, ესოდენ უხეში შეცდომა დაეშვა. უნიტარები, პირიქით, ამ ბუნდოვან შემთხვევას ხსნიან ჰომეროსის სურვილით, თავიდან აეცილებინა შემდგომი კომპოზიციური სირთულეები (ვ. შადევალდტის, ლომანის და სხვათა მოსაზრებათათვის [Griffin, 1995: 145-6]). ვფიქრობ, მათგან ყველაზე დამაჯერებელია რ. სქოუდელი [Scodel, 1989]; მას ეთანხმება გრიფინიც: „მომდევნო წიგნებში აქაველებმა უნდა იბრძოლონ აქილევსის დაბრუნების იმედის გარეშე, დამარცხების და განადგურების შიშით; მხატვრული თვალსაზრისით, დამღუპველი იქნებოდა, თუ ეცოდინებოდათ, რომ უკანასკნელ წამს ის დაბრუნდებოდა. ამას ოსტატურად აფერმკრთალებს დიომედესის სიტყვა (702-3): თითქოს, იცის, რომ აქილევსი მაინც დარჩა ტროადაში“ ([Griffin, 1995: 146], შდრ. [West, 2011: 231, ტ. 683]).

პრობლემის ამგვარად გადაწყვეტა, ვფიქრობ, მხოლოდ ახალ პასუხგაუცემელ კითხვებს ბადებს: თუ, პოეტის ჩანაფიქრით, აგამემნონისადმი ოდისევსის არასრული ანგარიშის მიზანია, აქაველებმა აქილევსის გარეშე გააგრძელონ ბრძოლა და (ამიტომ) არ იცოდნენ, რომ ის ბოლო წამს დაბრუნდება, მაშინ, მართალია, ბუნდოვნად, მაგრამ რატომღა ამხნევებს დიომედესი აქაველებს (701-3); და თუკი ეს აუცილებელია, რატომ დიომედესი და არა თავად ოდისევსი? და კიდევ: თავისი ტყუილებით ტრადიციულად ოდისევსია ცნობილი, მაგრამ არა აიასი, რომელსაც, აქილევსის დავალებით, აქაველთათვის უნდა ეცნობებინა, რა შემთხვევაში დაუბრუნდებოდა გმირი ბრძოლას (649); მაშ, რატომღა დუმს აიასი, როდესაც ოდისევსს შეცდომაში შეჰყავს აქაველები და თანაც მას იმოწმებს (688-9)? უფრო მეტიც: ჩვენ ვხედავთ, რომ დიომედესმა იცის ელჩობის რეალური შედეგი, მიუხედავად იმისა, რომ იქ არ ყოფილა (701-3)! ამდენად, უფრო დამაჯერებელი ხომ არ იქნებოდა, რომ დიომედესის ეს გამამხნევებელი სიტყვები პოეტს ოდისევსისთვის ეთქმევინებინა, ან აიასისთვის მაინც?! მაგრამ, ვფიქრობ, ეს შეუძლებელი იყო, რადგან, როცა ოდისევსი აგამემნონს ანგარიშს აბარებდა (677-92), აქილევსს წარმოთქმული ჰქონდა მხოლოდ ერთი, ოდისევსის საპასუხო, სიტყვა (308-429)! ამდენად, ისევ ძალაშია კითხვა: რატომ ცრუობს ასე აშკარად ოდისევსი? ეს აიხსნება რომელიმე ზეპირი პოეტის, მართლაც, შემოქმედებითი ჩავარდნით, თუ ჰომეროსის მიერ პოემის მრავალგზის გაფართოებით და ამ შემთხვევაში იქნებოდა კი ოდისევსის მონათხრობი აგამემნონისთვის თავიდანვე არასრული, როგორც ეს ამჟამადაა?! ასე რომ, აუცილებელია ჰომეროსის მიერ ელჩობის სცენის გაფართოების პროცესის აღდგენა. ჩემი დაკვირვებით, განსახილველ პასაჟს (677-92) შემოუნახავს პოემის ადრეული ვერსიების კვალი. მათგან ერთ-ერთში, როგორც ამჟამინდელ „ილიადაშიც“, აქილევსს სამი ელჩი, ოდისევსი, აიასი და ფოინიქსი, სწვევია. თუმცა (ოდისევსის - როგორც ირკვევა, მართებული - მონათხრობის მიხედვით), მასპინძელთან უსაუბრია არა სამივეს, როგორც ახლაა პოემაში, არამედ მხოლოდ ოდისევსს: აშკარაა, რომ გმირმა იცის აქილევსის პასუხი მხოლოდ მის მიმართვაზე. ამდენად, როცა ეს პასაჟი ამჟამინდელი ფორმით შეიქმნა, როგორც ჩანს, მყარადაც დაფიქსირდა, ანუ ჩაიწერა და შემდეგ აღარასდროს შეცვლილა. მოვლენების შემდგომი განვითარება, სავარაუდოდ, ამგვარად შეიძლება წარმოვიდგინოთ: პოემის გაფართოების მომდევნო ფაზაში ოდისევსისა და აქილევსის დიალოგს ფოინიქს-აქილევსის და აიას-აქილევსის საუბრებიც დაემატა (იხ. ქვემოთ); შედეგად, ოდისევსის ანგარიში არა უბრალოდ მოსაუბრეთა რაოდენობის, არამედ ელჩობის საბოლოო შედეგის მხრივაც არასრული გახდა (იხ. ზემოთ). მაგრამ პოემაში ეს მოძველებული პასაჟი ახლაც დასტურდება, რაც განმიმტკიცებს ვარაუდს, რომ პოეტს ის აღარასდროს შეუცვლია და მხოლოდ შეავსო დიომედესის გამამხნევებელი მიმართვით (701-3). ოდისევსის ანგარიშისგან განსხვავებით, მასში ასახულია აქილევსის პასუხი ფოინიქსისა და აიასისადმი: „არა, წავა თუ დარჩება, ეს თავად აქილევსს მივანდოთ. ის მაშინ იბრძოლებს, როცა გული მკერდში ძალუმად აუძგერდება და ღმერთიც ამასვე მოუწოდებს“ [Hammond, 1987: 181).

ახლა კი შევეხები სტატიაში განხილულ საკითხთა შორის ერთ-ერთ ყველაზე მნიშ­ვნელოვანს: იმ მიზეზს, რის გამოც, საფიქრებელია რომ, ჰომეროსმა ელჩობის სცე­ნა ფოინიქს/აქილევსის და აიას/აქილევსის საუბრებით განავრცო. როგორც უკვე აღი­ნიშ­ნა, გ. ნეგის თანახმად, „ილი­ა­დაში’’ ოდისევსი, ფაქტობრივად, აქილევსის მი­ე­რაა ჩა­ნაცვლებული. მაგრამ მისი ცხოვ­რე­ბა იმდენად ხან­მოკ­ლე იყო, რომ ტრო­ის აღე­ბას ვერ მოესწრო. ამდენად, ნეგის მცდელობა, რომ ამგვარი ჩანაცვლება ახ­სნას არა ჰო­მე­რო­სის ნოვატორობით, არამედ ზეპირი პოეზიის თეორიაზე დაყ­რდნო­­ბით, კერ­ძოდ, ე.წ. „ილიადისეული“ ტრადიციით, სრულიად არადამაჯერებე­ლია: ოდი­სევ­სის ტრა­დი­ციულ ავტორიტეტს, ვფიქრობ, გა­მო­უს­წო­რე­ბე­ლი ზიანი მიადგა მაშინ, რო­ცა წინა ვერსია­ში მდუმარე ფოინიქსმა და აიასმა, ჰომეროსის ინოვაციური ჩა­ნა­ფიქრისამებრ, საუბარი და­იწ­ყეს და მე­ტიც, აქი­ლევ­სთან მოლაპარაკების პრო­ცეს­ში საგ­რძნობ წარ­მა­ტებებს მი­აღ­წი­ეს. თუმ­ცა, მე-9 წიგნის კი­დევ ერთი ბუნ­დო­ვა­ნე­ბის, ფო­ი­ნიქ­სთან და­კავშირებული პა­სა­ჟების (იხ. ქვემოთ), ანა­ლი­ზი ნათ­ლად აჩ­ვე­ნებს, რომ ოდი­სევ­სის სახის შესუსტების პრო­ცე­სი და­იწ­ყო მანამდე, ელ­ჩო­ბის სცე­ნის უფრო ად­რე­ულ და ამ­დენად, სავარაუდოდ, ზე­პი­რად შექ­მნილ, მაგრამ წე­რილობით მალევე და­ფიქ­სი­რე­ბულ, ვერ­სი­ა­ში. ვფიქრობ, ელ­ჩო­ბის ამ­სახველი სწორედ ეს ზე­პი­რი ჰო­მე­როსული ვერ­სია, მხოლოდ ოდისევსითა და ორი თან­მხლე­ბი მაცნით (იხ. ქვემოთ), იყო უძვე­ლესი და ამ­დე­ნად, შექმნილიც ზე­მო­აღ­დგე­ნილ ვერსიამდე. ეს უკანასკნელი კი, თა­ვის მხრივ, დროში უსწრებდა იმ ვერსიას, რო­მე­ლიც შემონა­ხუ­ლია ამ­ჟა­მინ­დელ „ილია­და­ში“. მკვლე­ვარ­თა უმრავლესობა პოემის ცნო­ბილ ტექ­სტო­ლო­გი­ურ პრობ­ლე­მას (ორო­ბი­თი რიცხვის ფორმათა ‘არასწორ’ გა­მო­ყენებას მე-9 წიგნში [ხინ­თი­ბი­ძე, 2016, ბიბ­ლ.-­ით]) ხსნის ელჩობაში აქი­ლევ­სის მო­ხუ­ცი ძიძის, ფო­ი­ნიქ­სის, ­გვი­ა­ნი ჩარ­თუ­ლობით. ვფიქრობ, სავ­სე­ბით შესაძლებელია, რომ პო­ე­მის მო­ნუ­მენ­ტა­ლი­ზე­ბის ად­რე­ულ ეტა­პებზე სხვა­და­სხვაგვარი (და განსაკუთრებით ფო­ინიქსის შემ­ცვე­ლი) ჩა­ნარ­თი პა­სა­ჟე­ბით ტექსტის გა­ფარ­თო­ე­ბა ჰომეროსს გა­ნე­ხორ­ცი­ე­ლე­ბი­ნა მის მიერვე მანამდე წერი­ლო­ბით უკვე და­ფიქ­სი­რე­ბულ ზეპირ ვერსიაში. „ილიადაში“ ზო­გი­ერ­თი მსგა­ვ­სი ჩა­ნართის კვა­ლი დღემდეა შე­მორ­ჩე­ნი­ლი. თუმ­ცა, მა­თი შემჩნევა საკმაოდ რთუ­ლია, რადგან ბუნ­დო­ვა­ნი არც სა­კუთ­რივ ჩა­ნარ­თი პა­სა­ჟე­ბია და არც მათი წი­ნა­რე ან უშუ­ა­ლოდ მომდევნო ტაეპები. მაგ­რამ ამ ჩა­ნარ­თე­ბის და­ფიქ­სი­რე­ბა მა­ინც შე­საძ­ლე­ბე­ლია უფრო გვიანდელი ჰომეროსული ჩა­ნარ­თე­ბით და­ტო­ვე­ბულ კვა­ლზე დაკვირვებით. თავიანთი მხრივ, ეს უფრო გვი­ან­დე­ლი, ახა­ლი ჩა­ნარ­თე­ბი საჭირო იყო ად­რე­უ­ლი ჩანართების ადაპ­ტი­რე­ბი­სთ­ვის მათგან უფ­რო დაშორებულ პა­სა­ჟებ­თან/სცე­ნებ­თან, რომლებიც ჰო­მეროსს თავ­და­პირ­ველ, უძ­ვე­ლეს ვერ­სი­ა­ში ჰქონდა შექ­მნი­ლი (ად­რე­უ­ლი ჩა­ნარ­თე­ბი, ძი­რი­თად­ად, მათ­გან საკ­მაოდ დაშორებულ თავდაპირველ პა­სა­ჟებ­სა თუ სცე­ნებ­თან მი­მარ­თე­ბითაა სტრუქ­ტუ­რუ­ლად შე­უ­თავ­სე­ბე­ლი). სწო­რედ ამ­გვარ წი­ნააღმდეგობათა შე­სარბილებლად ჰო­მე­რო­სის მი­ერ გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბუ­ლი უფ­რო გვიან­დელი, ახა­ლი ჩა­ნარ­თების კვალია დღემ­დე ხი­ლუ­ლი, სა­ი­და­ნაც შეიძლება დავას­კვნათ, რომ მომხდარა პო­ემის ზეპირი, მაგ­რამ უკვე მყა­რად და­ფიქ­სირებული, ანუ ჩა­წერილი, ვერსიის გა­ფარ­თო­ე­ბა. ეს კი, თა­ვის მხრივ, ნიშ­ნავს, რომ გა­ფარ­თო­ე­ბა მომ­ხდარა „ილიადის“ შექ­მნის უკ­ვე ერთ-ერთ ე.წ. წე­რი­ლო­ბით ეტაპ­ზე; და რომ, შე­სა­ბა­მისად, ზე­მო­გან­ხი­ლუ­ლი შემ­თხვე­ვე­ბიც შეიძლება მი­ე­კუთ­ვნოს ‘წე­რი­ლო­ბი­თ’ ჩა­ნარ­თთა რიცხვს: რჩება შთა­ბეჭ­დი­ლე­ბა, რომ ჰომეროსი ხვეწ­და მის (ან თა­ნა­შემ­წე­თა) მი­ერ უკვე წე­რი­ლო­ბით და­ფიქ­სი­რე­ბულ ­ამბავს, რადგან ხი­ლუ­ლი კვა­ლის და­უ­ტო­ვებ­ლად მასში ცვლი­ლებ(ებ)ის შე­ტა­ნა შე­უძ­ლე­ბე­ლი აღ­მოჩ­ნდა (შდრ. [West, 2011: 3]: „არ­სებითი ისაა, რომ პო­ეტ­მა ჩა­ნარ­თე­ბი შეიტანა პო­ე­მის იმ ად­გი­ლებ­ში, რომლებიც უკ­ვე და­ფიქ­სირებული იყო; და და­ფიქ­სი­რე­ბუ­ლი ნიშნავს და­წე­რილს, რად­გან, თუ ისინი [პო­ე­მის ნა­წი­ლები] მხო­ლოდ მის გო­ნე­ბა­ში იქ­ნე­ბოდ­ა და­ფიქ­სი­რე­ბუ­ლი, მა­შინ, ბუნებრივია, ჩა­ნარ­თე­ბის გარშემო იმაზე უფრო მოქ­ნი­ლად იქნებოდნენ გან­ლა­გე­ბუ­ლი, ვიდრე ახლა არიან“).

ამგვარად, ზემოაღნიშნულის გათვალისწინებით, ვფიქრობ, შესაძლებელია ელ­ჩო­ბის სცენის გაფართოების სამი ძირითადი ჰიპოთეტური ეტაპის აღდგენა. ჩემი ვარაუ­დით, ზეპირად შესრულებისთვის განკუთვნილი, მოკ­ლე, ტრადიციული სიმ­ღერა, ანუ წი­ნარე „ილიადა“, რომელიც შექმნიდან მალევე კარ­ნა­ხის პროცესში, ან პო­ეტის მიერვე, ჩაიწერა და ამგვარად, წერილობით და­ფიქ­სირ­და, არის ჰომერო­სის „ილია­დის“ თავ­დაპირველი ვერსია. მასში აქილევსთან ელ­ჩო­ბა წარმატებული იყო და შედ­გებოდა მხოლოდ ოდი­სევ­სი­სა და ორი მაცნისაგან (იხ. ქვე­მოთ). მსმენელთა წი­ნა­შე შემდგომი გამოსვლებისას ჰომეროსი შექმნიდა ახალ პა­სა­ჟებს. ასე გაფართოვ­და ელ­ჩობა ორი დამატებითი - თუმცა, თავიდან მდუმარე - ელჩით, აია­სი­თა და მისიის ახა­ლი თავკაცი ფოინიქ­სით. მოგვიანებით თავად ჰომეროსი (ან მისი თანაშემწე/ები) ამ პასაჟებს ჩას­ვამდა მანამდე უკვე ჩაწერილ წინარე „ილიადაში“, რის გამოც წარმოქ­მნილ ბუნდოვან ადგილთა განმარტებისა თუ და­ნარ­ჩენ ტექსტთან მისადაგე­ბისთვის საჭირო გახდე­ბოდა დამატებითი ჩანართები (შდრ.: მ. ფე­რი­სა და ა.ბ. ლორდის მი­ერ აღწერილ თანა­მედროვე ზეპირი პოეტე­ბის პრეზენტაციებს [Parry, 1971; Lord, 1960]; აგრ. [West, 2011]). ჩემი წარ­მოდ­გე­ნით, ეს არის ელჩობის სცენის შექმნის მომ­დევ­ნო ეტაპი, მისი მეორე ვერ­სია, რომელშიც ოდისევსის მისია, ვფიქრობ, ისევ წარმატებუ­ლი იყო და „ილია­დაც“ – არსებითად გაუფართოებელი. პოემის იმ­გვარი გა­ფართოება, რომელსაც უესთი „ტექტო­ნიკურსა და ეპი­ზო­დურს“ უწოდებს, ჩემი აზ­რით, მიმდინა­რეობდა პო­ემის გამონუ­მენტალურების მესამე, დამას­რულებელ ეტაპ­ზე. ის გრძელ­დებო­და ათ­წლეულების მანძილზე და შედგებოდა მრა­ვალი ფაზი­საგან (შდრ. [West, 2011: 58]: ”[...] ტექ­ტო­ნიკუ­რი გაფართოებები მნიშ­ვნელოვნად ცვლიან ნა­წარ­მოების არქიტექ­ტონიკას, სტრუქტურულ ლოგიკასა და პრო­პორციებს. შემდეგ დონეზე ხდება ეპიზოდური გაფართოებები, ანუ რამდე­ნიმე ასეულ ტაეპზე მეტი სიგრძის ერთი თვით­დას­რუ­ლე­ბუ­ლი ეპიზოდის პოემაში ჩართვა. ასეთებია აქა­ველთა და ტრო­ელთა კა­ტა­ლო­გები [და სხვ.]“). ჩემი აზრით, ეს პრო­ცე­სე­ბი და­იწყო მაშინ, როცა პოემის ფორმირების მე­სა­მე ეტაპის/ვერსი­ის პირველ­ ფაზაშივე ოდი­სევ­სის წარმატებული მისია ჰომეროსის ნოვატორობის გა­მო წარუ­მატებლით ჩა­ნაცვლდა. მომდევნო ფაზაში მანამდე მდუმარე ფოინიქსი და აიასი ალა­პარაკდნენ და ოდისევსზე უკეთეს შედეგებს მიაღწიეს. მე­სა­მე ვერსიის ფორმირე­ბისას მსმე­ნელთა წინაშე პოეტის ყოველი გამოსვლისას წინა ზეპირი ვერსია ფართოვდებო­და ახა­ლი პასაჟებით/სცენა-ეპიზოდებით; მოგვიანებით ისინი ჩანარ­თებად ემა­ტებოდა მანამდე ჩაწერილ წინა ზეპირ ვერსიას, წარმოქმნილ ბუნდოვანე­ბათა განმარ­ტება/ადაპ­ტა­ცია კი ხდებოდა უკვე შემდგომი ახალი ჩანართებით და ა.შ. 

სტატიის ფორმატში ამ ყოველივეს დე­ტა­ლუ­რად ილუს­ტრი­რე­ბა შეუძლებე­ლია. ამიტომ დაწვრილებით გან­ვი­ხი­ლავ მხო­ლოდ ერთ ცნობილ პა­საჟს (9.168-70), რომელ­შიც ნესტორი ურჩევს აგამემნონს, აქილევსთან შესარიგებელ მი­სი­ას ფოინიქ­სმა უთავ­კაცოს. ამ პასაჟით, რო­გორც ჩანს, ჩანაცვლდა წერილობით დაფიქსი­რებული წინა ზე­პირი ვერსიის ტაე­პე­ბი, რომ­ლებ­შიც აგამემნონს ურ­ჩევ­დნენ, აქილევ­სთან ოდისევსი და ორი მაცნე გაეგ­ზავ­ნა. თუმ­ცა, 168-70 ტაეპებს მა­ინც ატყვიათ ინ­ტერპოლაციის კვა­ლი, მიუხედა­ვად იმი­სა, რომ არც წინამდებარე და არც უშუალოდ მომდევნო პასაჟებ­თან შედარებისას რაიმე სახის შეუსაბამობას არ ავ­ლენ­ენ. შეუსაბა­მობა მთლიანად ელჩობის სცე­ნას­თან მი­მარ­თე­ბითაა, რო­მელ­შიც მისიის ფაქტობრივი ლიდერი ოდი­სევ­სია (შდრ.: ელ­ჩო­ბას წინ უძ­ღვის ოდისევსი, 192; ისვე ზის ნადიმზე აქი­ლევსის წინ, 218, და­ბოლოს, არა ფოინიქსი, არა­მედ ოდისევსი გადასცემს აქი­ლევსს აგამემნონის შეტყობინებას, 224...). რაკი უკვე ჩა­წე­რი­ლი და ოდისევსის ლიდე­რობით წარმართუ­ლი ელჩობის სცენის მთლი­ანად შეცვლა შეუძლე­ბელი იყო, შე­უ­სა­ბამობა, რო­გორც ჩანს, მოგ­ვარ­და გაფართოების მეორე ეტაპზევე გაკეთე­ბუ­ლი ახა­ლი ჩანართე­ბით (შდრ.: ნესტორი თვა­ლის ჩაკ­ვრით ამხნე­ვებს აქილევსთან მიმავალი ელჩობის თითო­ეულ წევრს, მაგრამ განსაკუთრებით ოდისევ­სს, 179-81: 192-ის ადაპტირებისთვის; ოდისევსი ხვდება ფოი­ნიქსისადმი აიასის მინიშნებას და მის ნაცვლად იწყებს აქი­ლევსთან მო­ლაპარაკებას, 223: 218, 224...-ის ადაპტირებისთვის). გაფარ­თოე­ბის მესამე ეტაპის/ვერსიის ერთ-ერთ ად­რე­ულ ფაზაში, როცა აქილევ­სთან ელჩობამ წარუმატებ­­ლობა გა­ნი­ცა­და (ტექტონიკური გაფართოება), საჭირო გახ­და მი­სიის წარუმატებლო­ბის შესახებ ოდი­სევსის ან­გა­რი­ში აგა­მემ­ნო­ნი­სადმი (677-92). მას­ში, ბუ­ნებ­რი­ვია, ნახ­სენები იქნებოდ­ნენ მოლაპარაკებისას ჯერაც მდუმარე ფო­ი­ნიქსი და აიასი (689-92). მომდევნო ფა­ზა­ში ელ­ჩობის სცე­ნა­ განივრცობა ფოინიქს-ა­ქი­ლევ­სი­ს (434-619) და აიას-აქი­ლევ­სის (624-55) წარმატებული მოლაპარაკებებით (ეპიზოდური გაფართოება). სა­ჭირო გახდა ახა­ლი ჩა­ნარ­თით, დიომედესის გამამხნევებელი სიტყ­ვით (697-709), ტექ­სტის შემდგომი ადაპ­ტა­ცია. ოდისევსის არასრული ან­გა­რი­შის მიუ­ხედავად აი­ა­სის დუმილით გამოწ­ვეული მო­უგვარებელი შეუსაბამობა, ფაქტობრივად, აღარ იგრძნო­ბა, რადგან აქა­ველთა შეკრე­ბა დი­ო­მე­დე­სის სიტ­ყვის დამ­თავ­რე­ბის­თა­ნა­ვე იშლება. ამ­დენად, ვფიქ­რობ, ტექსტში ვლინდება როგორც გა­მაფართოებელი ჩანარ­თებით გა­მოწვეული შეუსაბამობები, ისე შემდგომი (მათი მაკორექტირებელი) ჩანართები. 

ამგვარად, აიასისა და ფოინიქსის ჩასმამ დელეგაციაში და თანაც, ამ უკა­ნას­კნე­ლის არჩევამ ელჩობის თავკაცად გამოიწვია ოდისევსის გა­ფერმკრთალება და აქილევსის გა­დაქ­ცე­ვა ამჟამინდელი „ილიადის“ ერ­თად­ერთ პროტაგონისტად. სხვა ჰომეროლოგ­თაგან გან­სხვა­ვე­ბით, ცნო­ბი­ლი მკვლევარის, ბ. ლაუ­დენის აზრით, ელჩობაში ჩამატე­ბულია აი­ა­სი და არა ფო­ი­ნიქ­სი [Louden, 2002: 75]. მაგრამ, ჩე­მი ანალიზით, ორივე ერთდრო­უ­ლა­დაა ჩასმული ფოინიქ­სის თავკაცად არჩე­ვი­სას, რაც, ვფიქ­რობ, ყვე­ლაზე კარგად 9.192-3 ტაეპებში ჩანს ([ხინთიბიძე, 2016; დაწვრ. 2023: 74-6]) და არა­ნაკ­ლებ ცნობილ 218-შიც: ნადიმზე აქილევსი ოდი­სევ­სის წინ ჯდება, მაგრამ არაფერია თქმუ­ლი აიასსა და ფოი­ნიქსზე, თით­ქოს, იქ არც ყო­ფი­ლიყ­ვნენ. ამ ბუნდოვანების აღ­მო­საფ­ხვრელად ჰომერო­სი, სავარა­უ­დოდ, ამა­ტებს ან ცვლის 223-ე ტაეპს (იხ. აგრ. ზე­მოთ; შდრ. [M. West, 2011: 218-9, ტ. 168; 220, ტ. 223; 224, ტ. 421-4, ბიბ­ლ.-­ით], მაგრამ შდრ. [Griffin, 1995: 101-2, ტაეპები 223-4, ბიბლ.-ით], რომელიც ტრა­დი­ცი­უ­ლი უნიტარული გააზრებით უარ­ყოფს აქ რაიმენაირ შე­უ­სა­ბა­მო­ბას); ამის კვა­ლი, ვფიქრობ, პოემის მე-19 წიგნშიც ჩანს: აქილევსთან შერიგებისას აგამემნონი ახ­სე­ნებს მხოლოდ ოდისევსს, როგორც წინღა­მით მის წარგზავნილს, რომელიმე სხვა გმი­რის დაუსახელებლად (140-1). ამდე­ნად, წინარე „ილი­ა­და­ში“ სხვა ელ­ჩე­ბი, სავარაუდოდ, არც ყოფილან: მისია მხოლოდ ოდისევსისგან შედგებოდა (ორ მდუ­მა­რე მაცნესთან ერთად; დაწვრ. [ხინ­თიბიძე, 2018]) და წარმატებით სრულდე­ბო­და. თუმ­ცა, აქი­ლევ­სის ტრაგიკულმა შეც­დომამ მისი უახლოესი მე­გობა­რი პატროკლოსის სიკ­ვდი­ლი გამოიწვია, რამაც შესაძ­ლებელი გახადა, ფაქტობრი­ვად, მთე­ლი ტროის ომის ასახვა. ამდენად, წარმატე­ბული ელჩობა ნიშნავდა აქი­ლევ­სისა და აგა­მემნონის შერიგებას პატროკლოსის სიკ­ვდილის გარეშე და იმასაც, რომ აქილევსს არ ექნებოდა ჰექტორის მოკვლის მიზეზი. ამგვარად, როგორც ირკვევა, ამჟამინდელი „ილი­ა­დის“ 10-18 და 20-24 წიგნები ჰომე­როსს, სავა­რაუდოდ, მოგვიანებით უნდა და­ე­მა­ტე­ბი­ნა წი­ნარე „ილი­ა­დი­სათ­ვის“! რაც შეეხება ახ­ლანდელი „ილიადის“ 1-9 წიგნებს, მკვლე­ვა­რე­ბი თანხმდებიან, რომ 2-9 წიგნებიც გვიანდელი ჩანართია ([Muel­ler, 1984: 172-4]; შდრ. [West, 2011: 51-8]). მაგრამ, ჩემი აზ­რით, მე-9 წიგნი იმ­თავითვე იყო წინარე „ილიადის“ ნაწი­ლი, რადგან მას ატყვია ჰო­მე­როსისეულ გაფართოებათა, სულ მცირე, სამი ეტაპის კვალი და პირველსა და უად­რეს­ში პროტა­გო­ნისტი, სავარაუდოდ, ოდისევსია, ან მასთან ერ­თად აქი­ლევ­სიც. ამას­თან, მე-9 წიგ­ნისაგან განუყოფელი მე-8 წიგნის (შდრ. [Mueller, 1984: 173-4; West, 2011: 56, 60]) სტრუქტურულად ძირითადი ნაწილიც ასევე იქნებოდა წინარე „ილიადაში“. დაბოლოს, სხვა მკვლევართაგან განსხვავებით, ვიზიარებ უესთის რე­კონ­სტრუქ­ცი­ას, რომ მე-2 წიგ­ნიც, ე.წ. კა­ტალოგებისა და ზოგი სხვა ნაწილის გა­რე­შე, მი­ე­კუთ­ვნე­ბო­და წინარე „ილია­დას“ ([West, 2011: 52, შენ. 6]), რომლითაც საწყისი და ბოლო ნა­წი­ლე­ბის სიმეტრია - კონფლიქტი/შერიგება (რაც ახა­სი­ა­თებს ამ­ჟა­მინ­დე­ლ მონუმენტურ „ილია­დასაც“ - სიმეტრია 1-ელ/24-ე წიგნებს შორის), ვფიქრობ, დამატე­ბით გამყარდებოდა ოდი­სევსის ორი სიტყვით: პირველით, როგორც ეს ამ­ჟა­მა­დაცაა (2.284-332), ის დაარწმუ­ნებდა აქა­ვე­ლებს წინარე „ილიადის“ დასაწყისში, ხო­ლო მე­ო­რით კი აქი­ლევსს მის ბო­ლოს (9.225-306), რომ აგამემ­ნო­ნის შეცდომის გამო არ შე­ეწ­ყვი­ტათ ომი.