DOI:  10.55804/jtsuSPEKALI-17-13

მხატვრული ლიტერატურა, ადამიანის შინაგანი სამყაროს გამომხატველი ერთ-ერთი უმთავრესი სფერო, ხშირად იყენებს ცრემლს, როგორც სიმბოლოს. ამ მხრივ განსაკუთრებით საინტერესოა შუა საუკუნეების ქართული მწერლობა, რომელშიც, მისი სპეციფიკიდან გამომდინარე, ხშირადაა ნახსენები ცრემლი, ტირილი და მათთან დაკავშირებულ ლექსიკური ერთეულები. ისინი ძირითადად მწუხარების, შიშის, სინანულის, სიხარულის, მადლიერებისა და ვედრების გადმოცემის ეპიზოდებშია მოხმობილი. საინტერესოა, როგორ განსახოვნდება ცრემლი საერო ლიტერატურაში, ხომ არ წარმოჩინდება რაიმე სიახლე ამ კუთხით?

ჩვენ გავეცანით XII-XIII საუკუნეების ორიგინალურ ქართულ საერო ძეგლებს, რომლებიც, ცრემლთმეტყველების თვალსაზრისით, სამ ნაწილად დავყავით: პირველ ნაწილში წარმოდგენილია „ამირანდარეჯანიანი“, რომელშიც ჭარბობს ფოლკლორულ-მითოსური და ზღაპრული ელემენტი და, გამომდინარე აქედან, ცრემლსაც განსხვავებული, ხალხურ მოტივებთან მიახლოებული დატვირთვა აქვს. მეორე ნაწილში გაერთიანებულია „აბდულმესიანი“ და „თამარიანი“, რომლებიც სახოტბო ჟანრის ნაწარმოებებია და, ჟანრული სპეციფიკიდან გამომდინარე, ცრემლთა ღვრას საქები ობიექტის სიტყვით ვერწვდომა იწვევს. მესამე ნაწილი კი ეთმობა „ვეფხისტყაოსანს“, რომელშიც შუა საუკუნეების რაინდობის ინსტიტუტი, გმირის ახალი იდეალია წარმოდგენილი და რენესანსული სულისკვეთების კვალობაზე იხსნება ადამიანის შინაგან სამყაროში მიმდინარე ძვრები, გრძნობა-განცდათა მრავალფეროვანი სპექტრი, რომელსაც მეტწილად ცრემლი და ცრემლის ღვრა ახლავს.

როგორც აღინიშნა, კვლევის პირველ ნაწილში განხილულია მოსე ხონელის „ამირანდარეჯანიანი“, რომელიც საერო ლიტერატურის პირველი  ძეგლია მრავალსაუკუნოვანი სასულიერო მწერლობის შემდეგ. შესაძლებელია, სწორედ ამით აიხსნას ის ფაქტი, რომ მასში უხვადაა აღბეჭდილი საუკუნეების განმავლობაში ზეპირსიტყვიერებაში დაგროვილი საგმირო-სათავგადასავლო ფანტასტიკური პერსონაჟები და ამბები: დევები და ვეშაპები, როგორც ბოროტების სიმბოლო და მათ წინააღმდეგ მებრძოლი სამი ძმადნაფიცი მეგობარი, სამთავიანი არსებებისგან შევიწროვებული მოსახლეობის ხსნა, მზეჭაბუკის მიერ მზეთუნახავის მოსაპოვებლად ჩადენილი გმირობები და სხვ. ერთი სიტყვით, „ამირანდარეჯანიანი“ თითქოს სასულიერო მწერლობის კლიშეებიდან ერთბაშად თავისუფლდება და ხალხის მეხსიერების ბავშვობის ასაკის ზღაპრული მოგონებების გაცოცხლებას იწყებს.

„ამირანდარეჯანიანის“ მითოსთან და ზეპირსიტყვიერებასთან მიმართების კვალობაზე (რაც სამეცნიერო ლიტერატურაში არაერთგზისაა შესწავლილი) მნიშვნელოვანია ცრემლის ფენომენის გააზრება ფოლკლორში.

ქართულ ფოლკლორში „ცრემლისა“ და „ტირილის“ ლექსიკური ერთეულები უმეტესწილად გვხვდება, როგორც მხატვრული მეტაფორები სატრფიალო პოეზიაში. სამგლოვიარო პოეზიასა და სამონადირეო მითოსში კი, რომელბშიც დატირებათა და ხმით ნატირალთა მთელი ჟანრი გამოიყოფა, ცრემლი თითქმის არ ფიგურირებს, რადგან ქართველი ხალხი გლოვისას ოდითგანვე დიდ თავშეკავებასა და მორიდებას იჩენდა. თუმცა ტირილისთვის მინიჭებული ეს ტაბუ ლიტერატურაში, როგორც ჩანს, ირღვევა.

მოსე ხონელის გმირები ტირიან დიდი მწუხარებისა და განსაცდელის დროს. ისინი ცრემლს ღვრიან ან შიშის, ან დარდის გამო. თუმცა საგულისხმოა, რომ სიხარულის ცრემლი, რომელიც შემდეგდროინდელ მწერლობაში საკმაოდ ხშირია და მანამდე ჰაგიოგრაფიაშიც ჩანს, „ამირანდარეჯანიანში“ ერთხელაც არ გვხვდება.

თხზულებაში ხშირადაა აღწერილი სავარსამისძის ტირილი. „ბერი კაცი“, როგორც მას მოიხსენიებს მოსე ხონელი, ცრემლის გარეშე ვერ იხსენებს თავის პატრონს. ყოველ ჯერზე, როდესაც ის სუფრას მიუჯდება მონებთან ერთად, ჯერ ღმერთს ადიდებს ფეხზე წამომდგარი, შემდეგ კი „მოიქცის და ამირან დარეჯანისძესა შეხედნის, ატირდის და ეგრე თქვის: -აჰა კაცი, რომლისა მსგავსი არა ყოფილ არს ქვეყანასა ზედა“ [ქართული... 1987:285]. როგორც მოყვანილი ციტატიდან ჩანს, იმდენად დიდია სიყვარული გარდაცვლილისადმი, რომ მისი გახსენება უცრემლოდ არ ხდება. იმ პასაჟში, როცა დიდებულებს უკვირთ, ასეთი კაცი არ გვინახავს და მისი პატრონი რაღა იქნებოდაო?! კვლავ „ატირდა სავარსამისძე და თქვა: – თუმცა გენახა პატრონი ჩემი, რაღამცა უბრძანა მეფობასა თქვენსა, სადა მე საწყალი ესე ბერიკაცი მოგეწონეო?!“ [ქართული... 1987: 287]. როგორც ვხედავთ, პატრონის სიყვარულის, პატივისცემისა და მისი აღმატებულობის ფონზე სავარსამისძე საკუთარ თავს უღირსად და დიდი სიმდაბლით წარმოაჩენს. ამირან დარეჯანისძე მისთვის ჭეშმარიტი გმირია, რომლის სადარიც ქვეყნად არავინ დაბადებულა. სავარსამისძის ცრემლი სწორედ ამ უზომო სიყვარულის, გამორჩეული ვაჟკაცის დაკარგვისა და პატრონის უსაზღვრო მონატრების გამომხატველია.

ცრემლსა და ტირილს „ამირანდარეჯანიანის“ თითქმის ყველა კარში ვხვდებით. მაგალითად, ტირის ბადრი იამანისძის მესაწოლე შავტაიჭოსანი კაციც. როდესაც ამირანი მას ეკითხება, თუ რატომაა შემოსული შავით, „ატირდა კაცი იგი და თქვა: –პატრონისთვისაო“ [ქართული... 1987:289]. ტირის ასევე მთელი ქალაქი, როდესაც ბადრი იამანისძე უნდა შეებრძოლოს აზარმანიკს: „და წამოდგა ყოველი ქალაქი ხედვად, სცემდეს ბუკსა და დაბდაბსა. და ტიროდეს ყოველნი, მით რომელ ეგონა ყოველსა ჯობნა აზარმანიკისა“ [ქართული... 1987: 303]. მოხმობილ ციტატებში ნახსენები „ტირილი“ ცხადყოფს, რომ ბადრი ყველა ყმისა და მთელი ქალაქისათვის საყვარელი პატორნია, მისი განსაცდელი ხალხს საკუთარ დარდად გაუხდია და იამანისძის შესაძლო დამარცხებას უდიდესი გლოვითა და ტირილით ხვდებიან. ასეთივე საყვარელი, პატივსაცემი და ძვირფასია ბადრი ზღვათა მეფისთვისაც. როდესაც ჭაბუკს დევი წაიყვანს და დედოფალს ზღვათა მეფეს მიუყვანენ, მთხრობელი აღნიშნავს: „შექნა ტირილი და თქვა ზღვათა მეფემან: – ნეტარ არა არს ღონე, რომელმცა ვიხსენით?“ [ქართული... 1987: 306] მეფეები, როგორც წესი, არც ზღაპრებში ტირიან და არც ლიტერატურულ ძეგლებში. თუმცა ეს ის შემთხვევაა, როცა მეფეც ცრემლს ღვრის. აშკარაა, ეს ფაქტი ყმისადმი მის უდიდეს სიყვარულზე მიუთითებს. თანაც, გამორჩეულ რაინდობასა და ხალხისთვის თავგანწირვას ემატება ისიც, რომ ბადრი მეფის სიძეა, რაც გვაფიქრებინებს, რომ, შესაძლოა, ხელმწიფე ქალიშვილის დაქვრივებასაც გლოვობდეს. ნებისმიერ შემთხვევაში, ცრემლი განხილულ მონაკვეთებში მაინც დარდისა და წუხილის გამომხატველი ფენომენია.

ბადრის გამო ტირიან იამანი ჭაბუკიც, მთხრობელიც, ერთი დიაციცა და თავად ამირან დარეჯანისძეც. იამან ჭაბუკზე მთხრობელი აღნიშნავს, „შეეტყობოდა, რომე ყოფილიყო ლომი ჭაბუკიო“. საინტერესოა, რომ ქართულ ტრადიციაში დამკვიდრებული წარმოდგენა, რომ ცრემლი მამაკაცის ღირსების შემლახავია, ამ ნაწარმოებში ირღვევა. მოხმობილი ნიმუშის მიხედვით, ტირილი შვენის გამორჩეულ ჭაბუკს, ცრემლი მისი განცდების სიძლიერეს, დაუტევნელობას გამოხატავს, შინაგანი გარეგნულად გადმოიღვრება.

იამან ჭაბუკი „ატირდა ძნელად და თქვა: – მეტსა ვერას მოგახსენებ, რაღა გინდა, ქენ, შენ ხარ ღონე ჩვენიო“ [ქართული... 1987:311]. „ძნელი“ და მწარეა ბერი კაცის ტირილი, ვინაიდან იგი გამოწვეულია საყვარელი პატრონის, მფარველისა და შემწის თავს დატრიალებული უბედურებით. მიუხედავად იმისა, რომ ამირანი პირადად არ შესწრებია ბადრი იამანისძის გატაცებას, მისი შეპყრობის ადგილას რომ მივიდა, „გარდახდა ამირან დარეჯანისძე და ატირდა“ [ქართული... 1987:312]. ეს ტირილი, ვფიქრობთ, გამოხატულებაა რაინდული თანაგრძნობისა და ღირსეული ჭაბუკის უბედურებით გამოწვეული ტკივილისა.

მიუხედავად უცხოობისა, მასში ერთგვარ სინანულს იწვევს უცნობი ჭაბუკის რაინდული ღირსების შელახვა. დანანების მიზეზი, ალბათ, ისიცაა, რომ თავად ამირანი ვერ შეესწრო ამ ფაქტს, თორემ ამბავი სხვაგვარად დამთავრდებოდა. გმირ ვაჟკაცთა ამგვარი განცდის შემდეგ მკითხველს უკვე აღარ უკვირს ბადრიზე მოფიქრალი მტირალი ქალის გამოჩენა („დიაცი ვინმე ჯდა და ტიროდა“ [ქართული... 1987:315]). მისი ტირილი აღარაა მოულოდნელი. პირიქით, ლოგიკური გაგრძელებაც კია ბადრის ირგვლივ განვითარებული მოვლენებისა.

უდიდესი შიშითაა გამოწვეული ტირილი „ტილისმათა ამბავში“. ამ კარში მოქარავნეები ხვდებიან, რომ, მართალია, დაამარცხეს ასტარაბისძე, მაგრამ წინ წითლოსანი ჭაბუკი მოელით. მისი სახელის ხსენებაც კი შიშის ზარს სცემს მოქარავნეებს, რადგან იგი, როგორც ჩანს, არნახული ფიზიკური ძალის მქონე ვაჟკაცია. მოქარავნეთა წუხილი და მოსალოდნელი განსაცდელის შიში ჰიპერბოლიზებულადაა აღწერილი „ამირანდარეჯანიანში“: „შეიქმნა მას ქარავანსა შიგან ტირილი ეგზომი, რომე რისხვა ღმრთისა იქმნებოდა მათ მოქარავნეთა კაცთა ზედა“ [ქართული... 1987:376].

ვფიქრობთ, ტირილის ასეთი გამძაფრებით ჩვენება ქარავნის წევრთა ფიზიკური სიძაბუნისა და ომის ხელოვნების უმეცრების, მათი შიშისა და სიმხდალის გამოხატველია. განხილული ეპიზოდი მკითხველს აუცილებლად მოაგონებს მოქარავნეთა და ავთანდილის შეხვედრის ეპიზოდს „ვეფხისტყაოსნიდან“, როდესაც მეკობრეების შიშით შუა გზაში გაჩერებული ქარავანი სპასპეტს სთხოვს დახმარებას. „ამირანდარეჯანიანში“ კი მომტირალთა მხსნელად ამირანი გვევლინება; თუმცა კი მისი საომრად გაშვება ყველას ეძნელება და ისეთივე ტკივილითა და ცრემლით აცილებენ, როგორითაც ბადრი იამანისძეს. აქვე ჩანს როგორც დედოფლის, ასევე – ხვარაშან ქალისა და მოსახლეობის გულმხურვალე ტირილიც, რომელიც საყვარელი რაინდის შესაძლო სიკვდილის შიშითაა გამოწვეული.

აქვე გვინდა განვიხილოთ გლოვა და ტირილი მზეჭაბუკის გარდაცვალების შემდეგ: „ჯერეთ ატირდა კაცი იგი, პირსა ხელნი იკრნა. ატირდა ამირან დარეჯანისძეცა. და ჩვენ ყველანი ავტირდით, ძნელად დაგვიმძიმდა. და დიდი ხანი ვიტირეთ“ [ქართული... 1987: 487]. მართალია, დატრიალდა უდიდესი ტრაგედია, დაიღუპა მზეჭაბუკი, ზღაპრული ფიზიკური ძალისა და გამორჩეული სიმამაცის მქონე გმირი, მაგრამ მთხრობელი, მკითხველის მოლოდინის საპირისპიროდ, მასთან გამოთხოვებას არ აღწერს ვრცლად და გულისშემძვრელად. იგი მოკლედ და ლაკონიურად აღნიშნავს, რომ ტიროდა ყველა და დიდად არ ცდილობს, გამოიწვიოს მკითხველში მძაფრი ემოცია. ვფიქრობთ, ეს ფაქტი უნდა აიხსნას ჟანრის სპეციფიკით. საგმირო-სათავგადასავლო ლიტერატურული ძეგლის მიზანი არ არის ტრაგედიის ჩვენება და მასზე დიდი ყურადღების გამახვილება. მისი მიზანი გამორჩეულ რაინდთა სიმამაცისა და გმირობის, მათი საარაკო საქმეების აღწერა, ბრძოლების სიმძაფრის გადმოცემა და ძლევამოსილი გამარჯვების წარმოჩენაა. ასეთ ჭაბუკთა დაღუპვის სცენები ან მათი გარდაცვალების გამო გლოვა ვრცლად რომ იყოს აღწერილი, ეს გამოიწვევდა მთავარი ამბის დინამიკის შენელებას და, აქედან გამომდინარე, მკითხველის ყურადღების გადატანასა და მასში აღძრული ამაღლებული ემოციის გაფერმკრთალებას. ვფიქრობთ, ამიტომაა, რომ არა მხოლოდ მზეჭაბუკის გარდაცვალების სცენაში, არამედ მთელი ნაწარმოების მსვლელობისას „ცრემლისა“ და „ტირილის“ ხსენებაც ისეთივე მშრალი და მცირესიტყვიანია, როგორიც – გმირების მიერ ჩადენილ საარაკო ამბავთა თხრობა. არც თავად რაინდთა და არც გარშემომყოფთა ემოციებზე არ არის გამახვილებული იმხელა ყურადღება, რომ შენელდეს ნაწარმოებში გამეფებული სწრაფი საბრძოლო დინამიკა.

როგორც ირკვევა, „ამირანდარეჯანში“ ცრემლისა და ტირილის მნიშვნელობა განსხვავდება ჰაგიოგრაფიული მწერლობის პრინციპებისაგან. სასულიერო ლიტერატურაში დაღვრილი ცრემლი (გლოვის, ტანჯვისა თუ სიხარულის) ყოველთვის უფალს მიემართება, ხოლო მოსე ხონელის ნაწარმოებში ცრემლი ადამიანური ურთიერთობების თანმხლები გრძნობა-განცდების გამო იღვრება. აქ წინა პლანზე პიროვნებაა წამოწეული და მისი როგორც სულიერი, ასევე ფიზიკური ტკივილი ცრემლის ღვრის ღირსადაა ჩათვლილი.

რაც შეეხება XIII საუკუნის პირველი ათწლეულის ძეგლებს, „აბდულმესიანსა“ და „თამარიანს“, თუკი გავითვალისწინებთ, რომ სახოტბო ნაწარმოები თავისი არსით ქების ობიექტის განდიდებას ემსახურება და, აქედან გამომდინარე, მხოლოდ ამაღლებული ემოციებითაა გაჯერებული, ალბათ, გასაკვირი აღარ იქნება, თუკი ვიტყვით, რომ ცრემლი და ტირილი აღნიშნულ პოემებში ერთეული ნიმუშებითაა წარმოდგენილი. როგორც ჩანს, მეხოტბე ქებაში ადგილს არ უთმობს არა მარტო უარყოფით გრძნობა-განცდებს, სიხარულის გამომხატავ ცრემლსაც კი.

იოანე შავთელის „აბდულმესიანში“ ლექსიკური ერთეული „ცრემლი“ ერთადერთხელაა მოხმობილი. მეხოტბე წერს, რომ მას მთელი არსებით, მთელი სულითა და გულით სურს საქებარი ობიექტისთვის შესაფერისი ხოტბის შესხმა, მაგრამ ეს იმდენად რთული და საპასუხისმგებლო საქმეა, რომ ცრემლს აღვრევინებს და გამუდმებული ტირილი გულს უდაგავს:

„არ მექნა გული ესრეთ დაგული,

ცრემლთა ნაკადთა მიწყივ დადენით,

სიბრძნის არდაგი, სახმილთ არ დაგი,

წელთა მომერტყა სწავლის ბადენით“ [ქართული... 1988:101].

ცხადია, ცრემლი აქ მხურვალე და წრფელი განცდის გამომხატველი მეტაფორაა და მთქმელის შემოქმედებითი წვის პროცესში დაბადებულ ემოციებს იტევს.

„თამარიანში“ „ცრემლისა“ და „ტირილის“ ლექსიკური ერთეულების შემცველი მხოლოდ ოთხი პასაჟი იძებნება. განვიხილოთ თითოეული მათგანი.

„მე თუ ვსტირ ოდე, ვისღა ვსტიროდე,

თუ არ შენ გჭვრეტდე დადუმებულად?“ [ქართული... 1988:8] – წერს მეხოტბე. ჩანს, ერთადერთი მიზეზი, ვის ან რის გამოც შეიძლება იგი ატირდეს, თამარია. მხოლოდ ის იმსახურებს ცრემლის ღვრას, რაც წმინდა სიყვარულისა და ჭეშმარიტი ერთგულების სიმბოლოა.

„ესრე ატირო გულსა მოკრვითა,

ხრმალი მოფხვრისა ნასურმა ისო“ [ქართული... 1988:37] – წერს ავტორი სხვაგან. მოყვანილი სტროფის ნაწყვეტში იგი საუბრობს თამარის მტრებზე და აღნიშნავს, რომ ისინი სიმწრით დალახვრული გულით ატირდებიან. აქ ტირილი მათი დამარცხებისა და, აქედან გამომდინარე, თამარის გამარჯვების, მისი ძლევამოსილების კიდევ ერთხელ დამტკიცებაა.

ერთ პასაჟში, როცა ავტორი თამარის სიყვარულის სიმძაფრეს აღწერს, მასზე შეყვარებული ადამიანის განცდას ძმის მკვლელობის მტვირთელი კაენის ტირილით გამოხატავს:

„და სტირს კაენის - ეს, ვით კაენის

ძმის მკვლელობისა დანაბრალევად“ [ქართული... 1988:44]. ალბათ, მეხოტბეს სურს, მკითხველს დაანახოს, რომ თამარის სიყვარული ისეთივე მძიმე ტვირთია, როგორიც ძმის მკვლელის თვალთაგან დაღვრილი ცრემლი. ამ მართლაც საუცხოო შედარებაში ცრემლი გრძნობის სიღრმის, სიმძიმისა და სიმძაფრის გამოხუტელებაა.

„ასრე მეწყალი, რომელ თვალთაგან

ცრემლთა ნაკადი ღვარულად მოდის,

ვითა მოვკვდები, რომლის ჭირითა

მაგალითები აღარ ითქმოდის,

შენთა მოყმეთა რა ჰქმნან, რომელთა

დედა და მამა აღარა სმოდის?“ [ქართული... 1988:52] – ამ სტრიქონებში კი ავტორი გადმოგვცემს, რაოდენ რთული და წარმოუდგენელია მისთვისა და თამარის მოყმეებისთვის თამარის გარეშე ცხოვრება. ის ხომ მათთვის დედისა და მამის მაგივრობასაც სწევს! „ცრემლთა ნაკადი“ აქ იმ გლოვისა და უდიდესი ტკივილის გამომხატველია, რომელსაც თამარის დაკარგვის წარმოდგენა აყენებს ავტორს.

მართალია, სახოტბო პოეზიაში „ცრემლისა“ და „ტირილის“ ლექსიკურ ეთეულთა გამოყენების კონტექსტი სხვადასხვაგვარია, მაგრამ საერთოა ის, რომ ყოველ მათგანში ცრემლი, როგორც მეტაფორა, გამოხატულებაა საქები ობიექტისადმი არსებული მძაფრი და ძლიერი განცდისა. მათი გამოყენების ასეთი სიმცირე კი გამოწვეულია ჟანრული სპეციფიკით, კერძოდ, იმით, რომ მეხოტბეთა მიზანი ქების ობიექტის განდიდებაა გრძნობათა ჰიპერბოლიზაციით. ამგვარ ტექსტებში კი ცრემლის ადგილი არ არის, რადგან იგი უმეტესწილად ტრაგედიის თანმხლებ ფენომენთან ასოცირდება.

ცრემლთმეტყველების მხრივ ერთობ საინტერესო სურათს გვიხატავს „ვეფხისტყაოსანი“, ქართული პოეზიის უპირობო გვირგვინი. „ცრემლისა“ და „ტირილის“ ლექსიკური ერთეულები პოემაში 274-ჯერაა გამოყენებული, რაც საკმაოდ დიდი რიცხვია. ტირიან რუსთაველის მეფე-დედოფალნი, მოყმე-რაინდები, მონა-ყმანი, ვაჭარნი და, უპირველეს ყოვლისა, მიჯნურნი. ცრემლის ღვრის მიზეზი ზოგჯერ საკუთარი ტკივილი თუ სიხარულია, ზოგჯერ კი – სხვისი დარდისა თუ ბედნიერების თანაგანცდა.

სამეცნიერო ლიტერატურაში არაერთგზისაა აღნიშნული, რომ ცრემლი და ტირილი შუა საუკუნეების ეპოქის კულტურისათვის ერთობ ნიშნეულია. საზოგადოების ერთ-ერთი უმაღლესი სოციალური ფენის წარმომადგენლები, რაინდები, ხშირად ღვრიან ცრემლს და ეს მათი სულიერი მდგომარეობითაა გამოწვეული. სატრფოს სიყვარულით დაგვა, ველად გაჭრა, საგმირო საქმეების ჩადენის მოთხოვნილება-სურვილი და რაინდული კოდექსის სხვა ნორმები ჭაბუკთაგან დიდ სულიერ თუ ფიზიკურ ძალისხმევასა და მზაობას მოითხოვდა. ამ მაღალ იდეალებს შეჭიდებულთ ხშირად უწევდათ საკუთარ თავთან და გრძნობებთან პირისპირ დარჩენა, რასაც, ბუნებრივია, თან სდევდა ცრემლი, რომელიც არა სისუსტის, არამედ მასთან ბრძოლისა და მასზე გამარჯვების სიმბოლოა. ფიზიკურად ასეთი ძლიერი გმირის ტირილი მისი გულის სინედლის, „ჩვილი გულის“ გამოხატულებაა. სოციალური დამკვიდრებისა და პიროვნული მიზნების მიღწევის ამ გზაზე ტირილს ხშირად მოყვასის გასაჭირის თანაგანცდა და მისი ვარამისა თუ სიხარულის შეგრძნებაც იწვევდა.

„ვეფხისტყაოსნის“ გმირები შუასაუკუნეების რაინდულ კოდექსს ზედმიწევნით იცავენ, ამიტომ არაა გასაკვირი, რომ პოემაში ესოდენ მძაფრად ჩანს ცრემლთაღვრა. საგულისხმოა, რომ ტირიან მხოლოდ მთავარი გმირები და  მათ მიმართ თანაგრძნობით განმსჭვალული პირები. ცრემლს ღვრიან ტარიელი, ავთანდილი, თინათინი, ნესტანი, როსტევანი, ფარსადანი, ასმათი, ფატმანი... თუმცა არიან პერსონაჟები, რომლებიც საერთოდ არ ტირიან: რამაზ მეფე, დავარი, უსენი, ჭაშნაგირი... ეს ფაქტი მეტყველებს იმაზე, რომ პოემის ავტორი ტირილს სიმბოლურ დატვირთვას ანიჭებს და ცრემლს მხოლოდ ღირსეული საქმის კეთების სურვილით აღვსილთ აღვრევინებს, შურისძიებითა და ბოროტი განზრახვით შეპყრობილთ კი ტირილი არ შეუძლიათ, რადგან ცრემლი, როგორც ჩანს, სუფთა გულისა და სინდისის მქონე ადამიანების მახასიათებელია.

ცრემლს არა მხოლოდ „ვეფხისტყაოსნის“ პერსონაჟები ღვრიან, არამედ – მისი ავტორიც. მეტიც, იგი მკითხველსაც მოუწოდებს მასთან ერთად ტირილისაკენ: „თამარს ვაქებდეთ მეფესა სისხლისა ცრემლ-დათხეული“ [შოთა რუსთაველი, 1988:4]; „მო, დავსხდეთ ტარიელისთვის ცრემლი გვდის შეუშრობელი“ [შოთა რუსთაველი, 1988:7]. ცხადია, ამ ტაეპებში ავტორი გულისხმობს არა ფიზიკურ ცრემლთაღვრას, არამედ მორალურ მზაობას  პერსონაჟთა თავგადასავლის თანაგანცდისა და პოემის ადრესატის, თამარის, თავგანწირული სიყვარულისა და ქებისათვის. ცრემლი და ტირილი აქ იმ გულწრფელი და მხურვალე ემოციის გამოხატულებაა, რომელიც ესოდენ ამაღელვებელი ამბის მოსმენას სდევს თან.

პოემის პირველივე ამბავს, თინათინის გამეფებას, თან ახლავს ცრემლი. ტირის თინათინი, რომელსაც მეფე-მამა საკუთარ ტახტს გადაულოცავს. „მამისა ტახტსა დაჯდომად თავი არ ეღირსებოდა, ამათ ტირს, ბაღი ვარდისა ცრემლითა აივსებოდა“ [შოთა რუსთაველი, 1988:47], – გვიყვება ავტორი და ქალის „ყორნისა ბოლოფრთათაგან“ „დაფრქვეული“ ცრემლი თითქოს კიდევ უფრო მეტ სიდიადეს სძენს ამ თვალისმომჭრელ ცერემონიალს, რადგან ეს ცრემლი სამეფო ტახტის მემკვიდრის თავმდაბლობასა და სიბრძნეზე, მამისადმი მის უზომო სიყვარულზე, მეტყველებს.

თინათინის გულწრფელი და უმწიკვლო ცრემლის შემდეგ პოემაში ჩნდება ვეფხისტყაოსანი მოყმის ცრემლი, რომელიც უშრობია მთელი ნაწარმოების განმავლობაში. გარდა საუცხოო გარეგნობისა, უცხო რაინდი სწორედ განუწყვეტელი ტირილით იპყრობს ყველას ყურადღებას, რადგან მის ამ ცრემლთაღვრაში ჩატეულა მთელი ტრაგედია, სიცოცხლის ძალის წამრთმევი და ღაწვ-ბალახშთა ფერის დამკარგავი, რომელიც ასე აშკარაა უცხო თვალისთვისაც კი, თუმცა ამოუცნობი და ინტერესის აღმძვრელი რჩება გარეშე პირთათვის. ატირებული ტარიელის გამოჩენა, შეიძლება ითქვას, პოემის ის წერტილია, რომელზეც იგება დანარჩენ გმირთა თავგადასავლები. მისი ცრემლი ყოველთვის ნესტანისგან შორს ყოფნითა და მისი ამბის არცოდნითაა გამოწვეული. იგი უბედურების, დაუსრულებელი მონატრების, განუწყვეტელი ტანჯვისა და გლოვის სიმბოლოა.

„ვეფხისტყაოსანში“ ხშირად ვხვდებით ავთანდილის ცრემლსაც. თუმცა მისი ტირილი ყოველთვის ერთ მიზეზს არ უკავშირდება. პოემის დასაწყისში სპასპეტი თინათინის სიყვარულის ვერდატევნით ტირის, შემდეგ მისი ცრემლთაღვრის მიზეზი გულისსწორისგან  შორს ყოფნა, მისი მონატრება და დავალების ვერშესრულების გამო ტანჯვაა მანამ, სანამ არ შეხვდება ტარიელს. ამ მომენტიდან ავთანდილს უკვე ორი მზე და ორი სადარდებელი ჰყავს.

სპასპეტი ავლენს შეუდარებელ, თავგანწირულ მეგობრობას. იგი ტირის უებრო რაინდის ამ სავალალო დღეში ყოფნას; თანაგრძობა-თანალმობის ცრემლით ტირის, რადგან მეგობრის ამბავს საკუთარივით განიცდის: „ავთანდილცა მისთანავე ტიროდა და ცრემლსა ღვრიდა“ [შოთა რუსთაველი, 1988: 906].

ორ ცეცხლს შუა მოქცეული ავთანდილის წუხილი უსაზღვროა. რუსთაველი ამბობს: „მაგრა სდის ცრემლი თვალთაგან მსგავსად დიჯლისა დენისად“ [შოთა რუსთაველი, 1988:826]; „მათ წყაროსაებრ თვალთაგან ცრემლი სდის გაფიცხებული“ [შოთა რუსთაველი, 1988:862]. იმდენად დიდია მისი დარდი და ვაება, ისეთი გულმხურვალე და წრფელია მისი მოყვასთათვის დაღვრილი ცრემლი,  რომ თითქოს მთელი სამყარო, ხმელით ცამდე, ჰარმონიულად ერთიანდება მის გარშემო და თანაუგრძნობს. „ავთანდილის ლოცვაში“ ავტორი გადმოგვცემს: „მიმავალი ცასა შესტირს, ეუბნების, ეტყვის მზესა“ [შოთა რუსთაველი, 1988:949]; „მიიმღერის ხმასა ტკბილსა, არ დასწყვედდის ცრემლთა რუსა“ [შოთა რუსთაველი, 1988:958]. ამგვარი ტირილით შესთხოვს იგი ვარსკვლავებს, თანაუგრძნონ, დაეხმარონ და გააძლიერონ, თანაც მისი ამბავი აღწერონ: „დაჯე წერად ჭირთა ჩემთა, მელნად მოგცემ ცრემლთა ტბასა“ [შოთა რუსთაველი, 1988:954]. პოემის ამ ეპიზოდში ავთანდილის მიერ დაღვრილი გულმდუღარე ცრემლი გვევლინება იმ ძალად, რომელიც სამყაროს ყველა ელემენტს აერთიანებს და მისკენ სასიკეთოდ მიმართავს. მხეცნიც კი, როდესაც მის ტირილს „ისმენდიან, გაჰკვირდიან, რა ატირდეს, ატირდიან“ [შოთა რუსთაველი, 1988:959]. ჩანს, ცრემლი, რომელიც იღვრება მოყვასის სიყვარულისა და თანაგრძნობის გამო, სამყაროში კეთილგანწყობას იწვევს, რადგან იგი დადებითი ენერგიით, ღვთიური სიწმინდითაა გაჟღენთილი.

ორ მთავარ გმირთან ერთად ტირიან პოემაში რჩეულ რაინდთა ბედნიერების წყურვილით ანთებული ერთგული მეგობრებიც – ასმათი და ფატმანი. ასმათის შესახებ რუსთაველი გვიყვება: „ქალი ტირს და მკერდსა იცემს, თმისა ტევრსა გაიგლეჯდა“ [შოთა რუსთაველი, 1988:223]. იგი იმდენად იტანჯება მისთვის საყვარელი ნესტანისა და ტარიელის თავს დამტყდარი უბედურების გამო, რომ ავთანდილს ეუბნება: „ვითა სიცილი ტირილსა, ვაგლახი მიჯობს მღერასა“ [შოთა რუსთაველი, 1988:232]. აი, ასეთი მგლოვიარე და ცრემლმდინარეა ასმათი („კვლა იქით ქალი ატირდა, მისთვის გულ-ნალმობარია“ [შოთა რუსთაველი, 1988:241]) და ეს ტირილი, რომელიც გრძელდება უწყვეტად წლების განმავლობაში, უსაზღვრო ერთგულებისა და თავდადების სიმბოლოდ გვევლინება. სწორედ ასეთივე ერთგულება და სიყვარული აკავშირებს ფატმანსაც ნესტან-დარეჯანთან. მაშინაც კი, როცა მის ამბავს ჰყვება, უჭირს ცრემლის შეკავება: „კვლა იტყვის ფატმან ტირილით, კვლა თვალთა ცრემლი სდენოდეს“ [შოთა რუსთაველი, 1988:1203]. იგი ნესტანის გარეშე ყოფნას ცხოვრებისეულ ტრაგედიად აღიქვამს, მის გარეშე ყველაფერს ფასი დაუკარგავს და ავთანდილს უყვება: „ვერ გავახმე წყარო ცრემლთა, თვალთა ჩემთა გადმომღვრელთა“ [შოთა რუსთაველი, 1988:1205]. აქვე უნდა ვახსენოთ უსამიც. მართალია, ის ნესტანის თავს დატრიალებული მორიგი უბედურების მიზეზი გახდა, მაგრამ მას ეს გაუაზრებლად შეემთხვა, სიმთვრალეში დაუფიქრებლობით ჩაიდინა ქალისთვის საზიანო რამ. შემდეგში კი ისიც ტირის და გლოვობს ნესტანს, რადგან მისი გრძნობებიც წრფელი და მამაშვილურია („ფატმან, უსამ და მონანი ტირან ცრემლითა ცხელითა“ [შოთა რუსთაველი, 1988:1316]).

როგორც განხილვიდან ირკვევა, პოემის მთავარი წყვილის – ნესტანისა და ტარიელის – „უბედო ბედის“ გამო „ვეფხისტყაოსანში“ ბევრი პერსონაჟი ტირის. ეს ტირილი მოყვასის დარდსა და მწუხარებაში თანაგრძობისა და თანადგომის გამომხატველია. მაგრამ ადამიანში ზოგჯერ ერთსა და იმავე ემოციას ამბივალენტური გრძნობები იწვევს ხოლმე. პოემის გმირები ტირიან არა მხოლოდ უბედურების, არამედ უსაზღვრო ბედნიერების ვერდატევნის გამოც. ნესტანის ქაჯთა ციხიდან გათავისუფლების შემდეგ გულმდუღარედ ტირიან ტარიელი, ავთანდილი, ფატმანი, ინდოთ მეფე, მთელი ლაშქარი და ყველა, ვინც ამ ღვთით კურთხეულ წყვილს შეჰყურებს. მართალია, ავთანდილი განაცხადებს, „აწ რადღა გვმართებს ტირილი? ხამს დავსხდეთ ქმნად ღიმილისადო“ [შოთა რუსთაველი, 1988:1340], თუმცა ცრემლი და ტირილი მაინც ბოლო სტროფებამდე მიჰყვება პოემას, ოღონდ ეს უკვე უსაზღვრო ბედნიერებისა და დაუტევნელი სიხარულისგან გადმოღვრილი გულწრფელი ცრემლებია: „ერთმანერთსა ეხვეოდეს, სიხარული ატირებდა“ [შოთა რუსთაველი, 1988: 1352].

ამდენად, ცრემლი „ვეფხისტყაოსნის“ სამყაროს უცილობელი ნაწილია და იგი ადამიანურ ჰარმონიას ქმნის, როგორც გულწრფელობისა და მოყვასის სიყვარულის სიმბოლო.

ცრემლის ამგვარი გაგება სრულიად განსხვავდება ჰაგიოგრაფიის, „ამირანდარეჯანიანისა“ და მეხოტბეთა ტენდენციებისაგან. ტირილის ასეთი ხშირი ხსენება ნაწარმოებში უნდა აიხსნას იმით, რომ რუსთაველი პირველია, ვინც პერსონაჟებსა და მათს ხასიათს ესოდენი რუდუნებით ძერწავს, ცრემლი კი ადამიანის ხასიათისა და მისი შინაგანი სამყაროს განუყოფელი ნაწილია.