ეჭვგარეშეა,  რომ  აქ ერთსა და იმავე ხელნაწერთან გვაქვს საქმე: ალ. ხახანაშვილის  მიერ მუჟალის პირველ ოთხთავად წოდებული ხელნაწერი არის ოთხთავის ის კოდექსი, რომელიც დღეს თბილისში, ყოფილი საისტორიო-საეთნოგრაფიო საზოგადოების კოლექციაში (H ფონდი) ინახება 1791-ე ნომრით.

მიუხედავად  იმისა, რომ დღეს H-1791 ხელნაწერში არა 151, არამედ 153 ფურცელია [H ფონდის...1950:218] და  მისი ზომაც (21X15სმ.) მცირედ, მაგრამ  განსხვავდება ალ. ხახანაშვილის მიერ მითითებული ზომებისაგან (20X15სმ), სხვა მრავალი მახასიათებელი აშკარად მიგვანიშნებს, რომ H-1791 ხელნაწერი ის ოთხთავია, რომელსაც ალ. ხახანაშვილი მუჟალის  პირველ ოთხთავად აღწერს:

1. H-1791 ხელნაწერიც ნაწერია ეტრატზე ნუსხურად, ორ სვეტად და სვეტში 22 სტრიქონია;

2. მისი გადამწერიც გიორგი ბერია („გიორგი ბერსა, გლახ მწარედ ცოდვილსა, ულოცე მკითხველო, ღმრთისათჳს“ (H-1791, 153r);

3. გადაწერის ადგილი  და დრო იგივეა, რაც დასტურდება ანდერძით, რომელიც დ. ბაქრაძეს, ა. ბაქრაძეს და ალ. ხახანაშვილსაც (დ. ბაქარაძეზე დაყრდნობით)  მოჰყავთ და H-1791-ში 151v-ზეა წარმოდგენილი:  „დაიწერა მას ჟამსა ოდეს ანტიოქია სომეხთა აიღეს“; ამ ანდერძის მიხედვით ხელნაწერის თარიღად 1213-1216 წლები განისაზღვრება;

4. იდენტურია ხელნაწერი წიგნის შედგენილობა და მდგომარეობა: შეიცავს  მათეს, მარკოზის, ლუკას და იოანეს სახარებებს ნაკლულად; ხელნაწერი უყდოა და დაფურცვლილი;

5. იდენტურია H-1791-ის და ალ. ხახანაშვილის მიერ  გამოქვეყნებული სახარებათა კოლოფონები (გიორგი მთაწმიდელის რედაქციისა);

6. და, როგორც ვნახეთ,  იდენტურია  H-1791-ში დაცული სახარების პარატექსტი,  ე.წ. „შესხმაჲ ოთხთავისაჲ“ და მუჟალის პირველ ოთხთავის აღწერისას ალ. ხახანაშვილის მიერ ანდერძის  გაგრძელებად მოყვანილი ტექსტი. ისინი ერთსა და იმავე ადგილზე წყდება (H-1791,153r).

ყველაფერი ეს გვაძლევს საფუძველს, რომ  ალექსანდრე  ხახანაშვილის მიერ აღწერილი და მუჟალის პირველ ოთხთავად წოდებული ხელნაწერი დღეს  H ფონდში 1791-ე ნომრად დაცულ ხელნაწერად მივიჩნიოთ.

უცნობია, როდის და ვინ  ჩამოიტანა ეს ხელნაწერი თბილისში (ხელნაწერის აღწერილობაში მისი წარმომავლობის შესახებ არაფერია  მითითებული),  მაგრამ  ფაქტია, რომ XX საუკუნის დასაწყისში ის ჯერ კიდევ მუჟალის თემის სოფელ ჩვაბიანის მაცხოვრის ეკლესიის საკუთრება ყოფილა [თაყაიშვილი, 1937:249].¹⁹

H-1791 ხელნაწერი ნაკლულია. უყდო და დაშლილ კოდექსში ამოვარდნილია ფურცლები. რადგან მანუსკრიპტის  სვანეთთან,  კერძოდ კი, მუჟალის თემთან  კავშირი დადგინდა, მისი დაკარგული ფურცლების ძებნა სვანეთის ამ სოფელთან დაკავშირებული ფრაგმენტებით უნდა დავიწყოთ. აქ კი, პირველ რიგში, ყურადღებას იქცევს მესტიის მუზეუმში დაცული ჩვაბიანის ოთხთავად სახელდებული  ოთხფურცლიანი ფრაგმენტი (სიემ N 491 (კ-8), რომელიც მუზეუმში მუჟალის თემის სოფელ ჩვაბიანის  მაცხოვრის  ეკლესიდან მოხვედრილა. ეს ხელნაწერი, H-1791-ის მსგავსად, დაწერილია ეტრატზე,²⁰ ორ სვეტად და სვეტში 22 სტრიქონია. ისიც, როგორც H-1791, გადაწერილია კალიგრაფიული ნუსხურით, შავი ფერის მელნით და  საზედაო ასოები სინგურით არის შესრულებული.²¹ ზოგიერთი განსაკუთრებით ლამაზად არის მოხატული. ორივეგან გვხვდება სინგურით დაწერილი ქანწილი. H-1791-ის მსგავსად  ამ ფრაგმენეტზეც  კარგად ჩანს განკანონების კვალი. ორივეგან მარცხენა აშიებზე და სვეტებს შორის მიწერილია ევსების კანონების ნომერი და მუხლების სათვალავი („ამონიოსის სექციები“). აღსანიშნავია, რომ ქვედა აშიებზე ორივე ხელნაწერში მოთავსებულია სათანხმებელი, ე.წ „განთესულები“, რომლებშიც მახარებლების სახელები სინგურით არის შესრულებული, ხოლო მუხლთა აღმნიშვნელი  რიცხვები – შავი ფერის მელნით.

ჩვაბიანურ ფრაგმენტში დაცულია სახარების ის  მუხლები, რომლებიც აკლია H-1791-ს (იოანეს სახარების მე-16, მე-17 და მე-18 თავების რამდენიმე მუხლი)  და  ორივე  გიორგი მთაწმიდელის რედაქციისაა. ფრაგმენტისა და  H-1791 ხელნაწერის  პალეოგრაფიულ-კოდიკოლოგიურმა ანალიზმა დაგვარწმუნა, რომ  მესტიაში დაცული და ჩვაბიანის ოთხთავად წოდებული ფრაგმენტი H-1791 ხელნაწერის ნაწილია, რომელიც  1904 წელს  ალ. ხახანაშვილმა მუჟალის პირველი ოთხთავად აღწერა, შემდეგ კი თბილისში, საისტორიო-საეთნოგრაფიო საზოგადოების მუზეუმში (H ფონდი) მოხვდა.

H-1791(65r)²²

ჩვაბიანის ოთხთავის ფრაგმენტი (სიემ N491 (კ-8),3v-4r.

1213-1216 წლებში სირიაში, ანტიოქიის მახლობლად, „მთასა საკჳრველსა თორნესა წმიდისა სჳმეონისასა“  ბერი გიორგის მიერ გადაწერილი ეტრატის სახარება-ოთხთავის ხელნაწერი, არ ვიცით როდის და როგორ, მაგრამ სვანეთში მოხვდა. შეიძლება დანამდვილებით ითქვას, XX საუკუნის დასაწყისამდე ეს ხელნაწერი მუჟალის თემის სოფ. ჩვაბიანის მაცხოვრის ეკლესიის კუთვნილება იყო;  აქ ნახა ის 1860 წელს დ. ბაქრაძემ, 1904 წელს - ალ. ხახანაშვილმა. 1910 წლისთვის  მისი  დიდი ნაწილი (მინიმუმ 153 ფ.) მესტიაში ბესარიონ ნიჟარაძესთან ინახებოდა [თაყაიშვილი, 1937:307], შემდეგ კი  ხელნაწერი თბილისში, საისტორიო-საეთნოგრაფიო საზოგადოების კოლექციაში მოხვედრილა  და დღეს კ.კეკელიძის სახელობის ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრის H   ფონდში  1791-ე ნომრად არის დაცული.

როგორც ჩანს, დაშლილი ხელნაწერის ნაწილი ჩვაბიანშივე დარჩა. 1895 წელს სწორედ ამ სოფელში,  მღვდლის სახლში, უნახავს პრ. უვაროვას  ხურჯინი, რომელიც სავსე იყო ეტრატზე დაწერილი,  დაშლილი და დაზიანებული ძველი ხელნაწერებით [Уварова,1904:154], მათ შორის იყო, ალბათ, H-1791-ის  ფრაგმენტებიც,  საიდანაც  შემორჩენილმა 4 ფურცელმა ბოლოს მესტიის  მუზეუმში დაიდო ბინა.  დღეს ჩვაბიანის ოთხთავად სწორედ ეს ოთხფურცლიანი ფრაგმენტი – სიემ N491 (კ-8)  იწოდება [საქართველოს...2015:282]. მართებული იქნება, იგივე  სახელი (ჩვაბიანის ოთხთავი) ეწოდოს  H-1791 ხელნაწერსაც, რომელიც მესტიაში დაცულ  ფრაგმენტთან ერთად უკვე არა 153, არამედ 157 ფურცელს შეიცავს.

[1]შევნიშნავთ, რომ სვანეთის ისტორიისა და ეთნოგრაფიის მუზეუმში დაცული ხელნაწერების ვრცელი აღწერილობა, სამწუხაროდ, დღემდე არ არსებობს. იქ დაცული ხელნაწერების მოკლე აღწერილობა-კატალოგი გასული საუკუნის 70-იან წლებში შეადგინა აკადემიკოსმა ელენე მეტრეველმა, რომელიც ხელნაწერი და ნაბეჭდი სახით ინახება კორნელი კეკელიძის სახელობის საქართველოს ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში, მეცნიერის პირად არქივში (საქმე N369)  [მეტრეველი, 2007]; სვანეთში დაცული ხელნაწერები, რომელთაც ახლავს მინაწერი საისტორიო საბუთები, მათ შორის, სახარების ხელნაწერებიც,  აღწერა და 1986 წელს გამოსცა ვალერი სილოგავამ  [სილოგავა, 1986];  სვანეთში შენახული სახარების ხელნაწერები მოხვდა 2015 წელს გამოცემულ საქართველოს რეგიონებში დაცული ქართული ხელნაწერების კატალოგშიც [საქართველოს ... 2015: 279- 298].

[2]კერძოდ: სოფ. ქურაშის წმიდა გიორგის სახელობის ტაძარში ინახება ქურაშის ოთხთავი; სოფ. ლახამულში  - ლახამულის ოთხთავი; სოფ. ლახუშტის ეკლესიაში ინახება ლახუშტის აპრაკოსი, რომელშიც მათეს, ლუკასა და იოანეს სახარებების საკითხავებია წარმოდგენილი.    

[3]უკანასკნელ წლებში სვანეთის მუზეუმში დაცული ხელნაწერები ხელახლა გადაინომრა და მათი ამჟამინდელი ნუმერაცია ელენე მეტრეველის კატალოგის ნუმერაციას აღარ ემთხვევა. სვანეთის მუზეუმში დაცულ ხელნაწერებს ვუთითებთ მათი ახალი და ძველი ნუმერაციით: პირველ რიგში მითითებულია  ხელნაწერის ახალი შიფრი,  ფრჩხილებში კი მითითებულია  ნომერი, რომელიც მას მინიჭებული ჰქონდა ძველ კატალოგში. ძველი კატალოგი აღნიშნულია ლიტერით კ.

[4]1904 წელს ჟურალ „მოამბეში“დაბეჭდილ სტატიაში ბესარიონ ნიჟარაძე წერდა: „სამწუხაროდ, თავშივე უნდა აღვნიშნო, რომ სვანეთის ხელნაწერებისა ჩვენ დრომდე ერთი მეოთხედსღა თუ მოუღწევია; სამი მეოთხედი კი ან დრო-ჟამს მოუსპია ან და კერძო პირებს გაუტანიათ სვანეთიდან: ქუთაისს, ტფილისს, პეტერბურგსა და მოსკოვს და შეიძლება სხვაგანაც, მაგრამ მე მხოლოდ ამ ქალაქებში მეგულება“ [ნიჟარაძე, 1904]. 1903 წელს „ივერიის“ 194-ე ნომერში (12 სექტემბერი) „თავისუფალი სვანის“ სახელით გამოქვეყნებულ წერილში ბესარიონ ნიჟარაძე ახსენებს სახარების 9 ხელნაწერს, რომელიც მას 11 წლის წინ (1892 წელს) დაწერილ წერილში („სვანეთის მანუსკრიპტები“)  განუხილავს, მაგრამ დღემდე არ დაბეჭდილა [ნიჟარაძე, 1903].

[5]სვანეთის წერილობითი ძეგლების შეკრება და გამოცემა ჯერ კიდევ XIX საუკუნის 30-იან წლებში დაიწყო. განსაკუთრებულია ამ საქმეში მ. ბროსეს, ი. ბართოლომეის, ნ. მარის, ბ. ნიჟარაძის და სხვათა წვლილი, მაგრამ  სიძველეთა შესწავლის მიზნით სვანეთში მოწყობილი ექსპედიციებიდან უმნიშვნელოვანესი იყო 1860 წელს დიმიტრი ბაქრაძის, 1895 წელს გრაფინია პრასკოვია უვაროვას და 1910 წელს ექვთიმე თაყაიშვილის ხელმძღვანელობით მოწყობილი ექსპედიციები. დ. ბაქრაძის ექსპედიციის ანგარიში გამოქვეყნდა 1864 წელს [Бакрадзе, 1864],   1895 წლის ექსპედიციის ანგარიში დაიბეჭდა 1904 წელს [Уварова, 1904], 1910 წლის ექპედიციის ანგარიში კი - 1937 წელს [თაყაიშვილი, 1937]. 

[6]ასეთია, მაგალითად, ყოფილი საეკლესიო მუზეუმის  ქართულ ხელნაწერთა კოლექციაში (A ფონდი) დაცული სახარების წინაათონური რედაქციის ტექსტის შემცველი კოდექსები  A-1699  (X ს); A-18 (XIII ს),  ყოფილი საისტორიო-საეთნოგრაფიო საზოგადოების კოლექციის ხელნაწერები:  H-1741 (1048 წლის ე.წ. პალესტინური ოთხთავი), რომელსაც სწორედ იმის გამო, რომ ის უკანასკნელ ხანებში სვანეთში ბესარიონ ნიჟარაძესთან ინახებოდა, კ. კეკელიძე „სვანურ ოთხთავს“ უწოდებს [კეკელიძე, 1912:36]; H-1789  (XIII ს.); H-1836 (XIV-XV სს); H-1870 (XIII-XIV სს); H-1871 (XIX-XV სს); H-1872 (XIV-XV სს).  ამ ხელნაწერების სვანეთთან კავშირს  მათში დაცული სვანური  საბუთები  ცხადყოფენ  [სილოგავა, 1986:36-60].

[7]მაგალითად, ასეთი მითითება აქვს ზემოთ დასახელებული ხელნაწერებიდან H ფონდის  ორ ხელნაწერს:  H-1871  და  H-1872 , რომელებიც  1921 წელს აკაკი შანიძეს ჩამოუტანია სვანეთიდან [H ფონდის...1950:256]. 

[8]მაცხოვრის სახელობის  ეკლესია მდებარეობს მუჟალის თემის სოფელ ჩვაბიანში.

[9]მაგალითად: „დაესრულა მათეს სახარებაჲ თავი ზ. აღიწერა იერუსალიმს ებრაელებრითა სიტყჳთა მერვესა წელსა ქრისტეს ამაღლებითგან“ [Хаханов, 1904: 18] (ხახანაშვილს სწორად ვერ ამოუკითხავს  თავების რაოდენობა, უნდა იყოს:  თავნი ტნე. დ. თ.).

[10]დ. ბაქრაძისგან განსხვავებით, რომელიც ანდერძში მოხსენიებული გიორგი ბერს გიორგი მთაწმიდელად მიიჩნევს (რასაც  მოგვიანებით დაეთანხმა ე. თაყაიშვილიც),  ალ. ხახანაშვილი მას გიორგი მთაწმიდელთან არ აიგივებს  და მიუთითებს, რომ ხელნაწერის  შექმნის თარიღი (1213-1216 წწ)  არ ემთხვევა გიორგი მთაწმდელის  მოღვაწეობის პერიოდს.

[11]ალ. ხახანაშვილი ასწორებს ანდერძის რამდენიმე ადგილის დ. ბაქრაძისეულ წაკითხვას (ყოველ]ყავთ); მოღუწა]იგვაწა ?), თუმცა  ეს მხოლოდ მისი  კონიექტურაა, თავად ანდერძის ტექსტი ალ. ხახანაშვილს  არ უნახავს. საყურადღებოა, რომ ამ ანდერძში დაკონკრეტებულია ხელნაწერის გადაწერის ადგილი - ესაა საკვირველი მთა,  ანუ იგივე შავი მთა და იქ მდებარე წმინდა სვიმეონის თორნე („დაიწერა მთასა საკჳრველსა, თორნესა წმიდისა სჳმეონისასა“).

[12]შევნიშნავთ, რომ ალ. ხახანაშვილის მიერ მოყვანილი ეს ტექსტი დაგვეხმარა სწორედ  მის  მიერ მუჟალის პირველ ოთხთავად აღწერილი სახარების  იდენტიფიკაციაში.

[13]როგორც ჩანს, ის არ უნახავს  1895 წელს სვანეთში ექსპედიციის დროს  პრ. უვაროვას, რომელიც  8 ხელნაწერ სახარებას ასახელებს  [Уварова, 1904: 148], რომელთა  შორის, მუჟალის ზემოთ დასახელებული ოთხთავი არ ჩანს.

[14]სინამდვილეში,  როგორც ირკვევა, ე. თაყაიშვილმა ეს ხელნაწერი ნახა მესტიაში, ბესარიონ ნიჟარაძესთან [თაყაიშვილი, 1937:307), თუმცა დ. ბაქრაძისა და  ალ. ხახანაშვილის მიერ აღწერილ  მუჟალის პირველ ოთხთავთან მისი იდენტიფიცირება ვერ მოახერხა. საინტერესოა ე. თაყაიშვილის მიერ სქოლიოში მოყვანილი განმარტება, საიდანაც ჩანს, რომ სახარება მუჟალის მაცხოვრის ეკლესიაში ინახებოდა: „ბერი ბაქრაძე ასე იხსენიებს ამ სახარებას: „მუჟალის მაცხოვრის ეკლესიაში არს სახარება ესრეთ წარწერით: „მას ჟამსა დაიწერა სახარება ესე ოთხთავი, ოდეს ანტიოხია სომეხთა აიღეს. აღიწერა ხელითა გიორგი ბერისა შავმთასა (შუამთასა?) კალიპოსს“ [თაყაიშვილი, 1937:249, სქოლიო].  აღსანიშნავია, რომ  ბერი ალექსი ბაქრაძის  მიერ  მოყვანილ ანდერძის ტექსტში ხელნაწერის გადაწერის ადგილად დასახელებული შავი მთა ე. თაყაიშვილის ეჭვს იწვევს და ფიქრობს, რომ შავი მთის ნაცვლად აქ შუამთა  უნდა ეწეროს, მაგრამ  ეს  ეჭვი, ცხადია, უსაფუძვლოა, რასაც კარგად აჩვენებს იქვე კალიპოსის  დასახელება („აღიწერა ხელითა გიორგი ბერისა შავმთასა, კალიპოსს“).  კალიპოსის მონასტერი შავ მთის სავანეში მდებარეობდა.

[15]აღნიშნულ ხელნაწერს სვანეთიდან წამოღებულ და სხვადასხვა კოლექციაში მოხვედრილ  მანუსკრიპტთა შორის არ ასახელებს ვ. სილოგავაც (სილოგავა,1986:37).

[16]პარატექსტის ავტორის შესახებ სამეცნიერო ლიტერატურაში გამოთქმულია სხვა აზრიც, მაგ. თ.შურღაია  მის ავტორად  გიორგი მთაწმიდელს ასახელებს [შურღაია, 2006:165].

[17]აქ H-1791-ში ტექსტი წყდება.

[18]„ შესხმაჲ ოთხთავისაჲს“ სრული ტექსტი ( K-76 -ის მიხედვით) გამოქვეყნებული აქვს  ვ. სილოგავას [სილოგავა, 1989:153-165].

[19]ამ ხელნაწერს  ე. თაყაიშვილი ეხება  ნაშრომის იმ ნაწილშიც, რომელშიც ის მესტიაში ბესარიონ ნიჟარძესთან  ნანახ ხელნაწერებს ჩამოთვლის და მოკლედ აღწერს [თაყაიშვილი,1937:299-313]. სიაში მე-10 ნომრად შეტანილი ხელნაწერის შესახებ იგი წერს: „სახარება ეტრატზე, 21X15 სმ, კარგი ნუსხა ხუცურის ხელით დაწერილი. ორ სვეტად, წითლურის მეთაურის ასოებით, უყდო, თავი და ბოლო აკლია, ხელი მე-12 საუკ. უნდა იყოს. ბოლოში უწერია: გიორგი ბერსა გლახ მწარეს ცოდვილსა ულოცე მკითხველო, ღმრთისათვის (აქ უნდა იგულისხმებოდეს გიორგი ათონელი)“ [იქვე, გვ. 307]. როგორც ჩანს,  ხელნაწერი მუჟალიდან (ჩვაბიანიდან) მესტიაში  ბესარიონ ნიჟარაძემ წამოიღო.

[20]ეტრატი, ძალიან დაზიანებული და დალაქავებულია. 1r იკითხება, 1v და 2r გადარეცხილია და ამოკითხვა მხოლოდ ალაგ-ალაგ არის შესაძლებელი, 2v და 3r შედარებით კარგად იკითხება, შუა ნაწილის გარდა, რომელიც ისეა გაშავებული, რომ ნაწერის ამოკითხვას შეუძლებელს ხდის. სოფ. ჩვაბიანის ტაძარში, რომელშიც ეს ხელანაწერი მუზეუმში მოხვედრამდე ინახებოდა, სახურავიდან წყალი ჩადიოდა. ეს გვერდები, სავარაუდოდ, სწორედ ამ დროს დასველდა და დალაქავდა. 3v და 4r ძლიერ დაზიანებულია, რის გამოც ნაწერის გარჩევა ალაგ-ალაგ ჭირს.  შედარებით კარგად იკითხება 4v. [თვალთვაძე..., 2018: 47]

[21]რამდენიმე ადგილას საზედაო ასო გვიან უნდა იყოს სინგურით გაცხოველებული.

[22]ფოტო დაბეჭდილია  ალბომში „თარიღიანი ქართული ხელნაწერები“ [თარიღიანი..., 2015:143}