ალექსანდრე ჩოჩია (ალექსანდრე აბაშელი), ლიტერატურული ფსევდონიმით ხომალდელი, 1922 წელს  ყოველთვიურ სალიტერატურო ჟურნალ "ხომალდში" აქვეყნებს წერილს. პუბლიკაციის ერთი ნაწილი ეთმობა 1921 წელს ნიკო ლორთქიფანიძის რედაქტორობით გამოცემულ "კრებულ N1-ს". აღნიშნული გამოცემის განხილვისას ხომალდელი შეეხება მელიტონ კელენჯერიძის ნაშრომს "ვეფხის-ტყაოსნის" ტიპები". დასახელებული ნაშრომის მიმოხილვისას ალექსანდრე აბაშელი შენიშნავს: "საინტერესოა აგრეთვე ცდა ფატმანის პიროვნების რეაბილიტაციისა“[ხომალდელი, 1922:96]. ამ ფრაზას მოსდევს რეცენზენტის რემარკა: "უნდა ითქვას, რომ პირველად ფატმანის გამართლება თავს იდო პოეტმა ტიციან ტაბიძემ ერთ თავის ლექსში"[ხომალდელი, 1922:96].¹ აღსანიშნავია, რომ ფატმანი ტიციან ტაბიძის ორ ლექსში იხსენიება,² ხომალდელი აქ გულისხმობს ტიციანის ლექსს "фატმან-ხათუნ", რადგან მეორე ტექსტი, რომლის სახელწოდებაცაა "ირემი აქებს იალაღს", 1926 წლით თარიღდება. კრიტიკოსის ეს შენიშვნა საინტერესოა იმ კუთხით, რომ აჩვენებს, დაახლოებით როგორი იყო ტიციანის ნაწარმოების თანადროული აღქმა. სონეტს ვიმოწმებ სრულად:

"ჩემ სულს ასარკებს მოგონება ცხელი ასულის,

фატმან-ხათუნი ელანდება ძილშიც ხარბ თვალებს.

მიყვარს ეს ლანდი მაშინაც კი, როცა მაწვალებს,

შეიძლებოდეს დაბრუნება ნეტა წარსულის...

მუტრიბ მომღერალთ ისმის ქება აქ სიყვარულის,

ალიონამდე ჰკოცნის фატმან ავსებულ ყანწებს

და კუროების ქარავნები ამტვერებენ გზებს,

ელიან ნახვას ნდომისაგან ფერ გადასულის.

არ დაიღლება მისი ტუჩი კოცნით არასდროს,

სულსაც მიინდობს, რომ ღალატით შემდეგ დაღადროს.

მისთვის ერთია ჩაჩნაგირი და ავთანდილი.

фატმან, ოცნებით სცხოვრობს სული შენ ცხელ საბანში,

ის შენი ტყვეა, როგორც თაგვი სინის ხაფანგში,

ის ქედანია ავ ძერასთან ომ გადახდილი"

[ტაბიძე, 2015:64].

ტიციან ტაბიძე 1916 წელს მოსკოვიდან გამოგზავნილ წერილში იოსებ გრიშაშვილს სწერდა: "ეს სონეტი, რომელიც აქვე გეგზავნება, ღირსია "ლეილას“ კოცნის"[ცისფერყანწელები, 2018:65]. 1917 წელს კრებული "ლეილა“ იოსებ გრიშაშვილის რედაქტორობით მართლაც გამოვიდა, მაგრამ ტიციანის ლექსის გარეშე[ლეილა, 1917]. წერილი კიდევ ერთ საინტერესო ფაქტს ინახავს, ცისფერყანწელი სონეტების ციკლის დაწერას გეგმავდა: "ის ("ფატმან ხათუნი“³ — კ. ლ.) ერთი სონეტია "სონეტების გვირგვინიდან“[ცისფერყანწელები, 2018:65].

სონეტების გვირგვინი სონეტების ციკლის რთულ სახეობას წარმოადგენს: "სონეტების გვირგვინი შედგება 15 სონეტისგან. ამათში მთავარია ერთი სონეტი, გვირგვინის ყველა შინაარსის შემაჯამებელი, რომელსაც მაგისტრალი ეწოდება... ყველა სონეტი აიგება მაგისტრალის 14 ტაეპზე“[მიქაძე, 1974:139]. მიზეზი უცნობია, მაგრამ ტიციანმა ვერ განახორციელა ,,სონეტების გვირგვინის“ დაწერის იდეა. როგორც სპეციალურ ლიტერატურაშია მითითებული, სონეტის ფართო გავრცელების მიუხედავად, "სონეტების გვირგვინი“ არ შექმნილა გასული საუკუნის 10-20-იან წლებში⁴, ქართულად პირველი ,,სონეტების გვირგვინი“ 1975 წელს დაიწერა[ბარბაქაძე, 2018:154]. რაც შეეხება ტიციანის სურვილს, როგორც აღვნიშნე, პოეტი ამ ლექსს მოსკოვიდან აგზავნის 1916 წლის მიწურულს. ეს ის პერიოდია, როდესაც რუსეთში, შეიძლება ითქვას, სონეტების გვირგვინების მიმართ ინტერესი არნახულადაა გაზრდილი: "1911-1920 წლებში, როგორც „სონეტების გვირგვინის“ ცნობილი მკვლევარი ვ. ტიუკინი გვაუწყებს, რუსეთში 11 გვირგვინი გამოქვეყნდა, რომელთა ავტორები მყარი სალექსო ფორმების აღიარებულ ოსტატებთან: კ. ბალმონტსა, ნ. შულგოვსკისა და მ. ვოლოშინთან ერთად იყვნენ ი. კრიჩევსკი, ნ. ობოლენსკი, ა. არხანგელსკი და სხვ.“[ბარბაქაძე... 2019-2020:76]. ამ ფონზე ტიციანის სურვილი — დაეწერა სონეტების გვირგვინი — უფრო ნათელი ხდება. ამას უნდა დავუმატოთ ისიც, რომ ტ. ტაბიძე 1917 წელს, ი. გრიშაშვილისთვის წერილის გაგზავნიდან მალევე, უგზავნის ,,ფატმანს“ და სწერს ვალერიან გაფრინდაშვილს: "მაქს ვოლაშინმა გამოაფინა სურათებათ "სონეტების გვირგვინი“[ცისფერყანწელები, 2018:73]. მაქსიმილიან ვოლოშინი არის პოეტი და მხატვარი. როგორც მიუთითებენ, "რუსულ პოეზიაში ყველაზე ადრეული ორიგინალური "სონეტების გვირგვინები" ეკუთვნით ვიაჩესლავ ივანოვსა და მაქსიმილიან ვოლოშინს (1909)" [ბარბაქაძე... 2019-2020:76].

უნდა აღინიშნოს ერთი ფაქტიც, ცნობილია, რომ ავანგარდისტულ კრებულში "ფანტასტიკური დუქანი" გამოქვეყნდა ტიციანის ზემოხსენებული ლექსი. კრებულში სონეტის სათაურია "ეფემერი მასკარადი“, ქვესათაური — "ფატმანი“[მელნიკოვა, 1917, 1918, 1919:127]. თუ ვიფიქრებთ, რომ ტიციანს ამ დროისთვისაც არ აუღია ხელი პოეტური ციკლის დაწერის იდეაზე, მაშინ "ეფემერი მასკარადი“ შესაძლოა პოეტს სწორედ "სონეტების გვირგვინის“ სათაურად ჰქონდა მოაზრებული.

მაშასადამე, განსახილველი ტექსტი პოეტს ჩაფიქრებული ჰქონდა "სონეტების გვირგვინის“ შემადგენელ ნაწილად, ხოლო თავად სონეტების ციკლის რთული სახეობის შექმნა, სავარაუდოდ, ცისფერყანწელს რუს მოდერნისტთა შორის არსებულმა სონეტების ციკლის შექმნის ერთგვარმა ტენდენციამ შთააგონა.

ვალერი ბრიუსოვის "სონეტების გვირგვინი“, რომლის სახელწოდებაცაა "საბედისწერო წყება“ (Роковой ряд), დაწერილია 1916 წლის 22 მაისს[ბრიუსოვი, 1973:303-310]. ამასთანავე, გვირგვინის თითოეული სონეტს სათაურად აქვს ქალის სახელი ("ლელია“, "ტალია“, "მანია“ და ა. შ.); ამ ყოველივეს გათვალისწინებით კი, შეიძლებოდა გვევარაუდა, რომ ტიციანის "ფატმანი“ შთაგონებულია რუსი მოდერნისტის სონეტით, რადგან ცისფერყანწელის წერილი, რომელსაც გრიშაშვილს უგზავნის ლექსითურთ, დათარიღებულია 1916 წლის 24 დეკემბრით და, რაც მთავარია, ტიციანის სონეტი სიახლოვეს ამჟღავნებს ვ. ბრიუსოვის ლექსთან მოტივის თვალსაზრისითაც;  მიუხედავად ამისა, უშუალო გავლენაზე მაინც ვერ ვისაუბრებთ, რადგან ვ. ბრიუსოვის ტექსტის 1918 წლამდელ პუბლიკაციას ვერ მივაგენი (გამოქვეყნებულია 1918 წელს "ვეჩერნიე ვედომოსტის“ აპრილის ნომერში და ამავე წელს გამოცემულ ერთ-ერთ კრებულში).⁵ თუმცა, როგორც აღვნიშნე, სონეტებს შორის არსებობს გარკვეული მსგავსება.

ტ. ტაბიძის ტექსტი არის ე. წ. ფრანგული სონეტი (კატრენების სქემა: abba abba, ტერცეტების სქემა: ccd eed) და მისი შიდა ფორმა პირობითად რამდენიმე ნაწილად შეიძლება დავყოთ. ზოგადად, როგორც ლექსმცოდნეები მიუთითებენ, სონეტის ,,პირველ კატრენში წარმოჩენილი თემა მეორე კატრენში კონკრეტდება. ტერცეტებში გარდატეხა იწყება და თემის საბოლოო გადაწყვეტა ხდება“[ხინთიბიძე, 2009:316]. ეს სქემა ტიციანის ,,ფატმანს“ რომ მივუსადაგოთ, შემდეგ სურათს მივიღებთ: დასაწყისში ლირიკულ გმირს ახსენდება ქალი, შემდეგ კატრენში ლექსის ობიექტის სამოქმედო სივრცეა ნაჩვენები — მოგონება შინაარსს იძენს, პირველი ტერცეტი ეთმობა ლირიკული გმირის მიერ მიძღვნის ობიექტის შეფასებას, ხოლო უკანასკნელ სტროფში გამოყენებულია რიტორიკული მიმართვა — ლირიკული გმირი ტრფობისა თუ ნდომის ობიექტს ,,მორჩილებას“ უცხადებს. საანალიზო სონეტის შიდა ფორმა პირობითად კიდევ ორ ნაწილად შეიძლება დაიყოს, პირველი ნაწილი (პირველი კატრენი, მეორე ტერცეტი) ეთმობა ლირიკული გმირის სუბიექტური განცდების ჩვენებას, ხოლო მეორე ნაწილში გვაქვს ,,ვეფხისტყაოსნის“ რემინისცენცია (მეორე კატრენი და პირველი ტერცეტი).

,,სიმბოლისტური პოეზიის ერთ-ერთი მთავარი ატრიბუტის — სარკის — ანარეკლით იგი (ფატმანი — კ. ლ.) შემოდის ტიციან ტაბიძის სონეტში ,,ფატმან-ხათუნი“ თავისი ორმაგი სახით“[ბარბაქაძე, 2012:107]. მართლაც, პირველივე ტაეპში ყურადღებას იქცევს ზმნის ოკაზიონალური ფორმა ,,ასარკებს“(,,ჩემ სულს ასარკებს მოგონება ცხელი ასულის“). ეს ლექსემა იშვიათია ქართულ ენაში.⁶ ტიციანის შემდგომ აღნიშნული ზმნა სამჯერ გამოუყენებია შალვა კარმელს (ლექსები: ,,არიანა“, ,,თხელი ტუჩები“, ,,დეზ’ესსენტს“), ხოლო ტიციანამდე, ალბათ არ შევცდები, თუ ვიტყვი, რომ მხოლოდ ერთხელ გვხვდება ქართულ ლიტერატურაში, კერძოდ, ანტონ ბაგრატიონის ,,წყობილსიტყვაობაში“:

,,უმანკოება ყოველსა შინა წმიდა

სწმედს და მბზინვარედ სუფთა ჰყოფს გონებასა,

ასარკებს ღმერთსა, არსებას აიგივებს,

ესე იგი არს, ვითარიც შეჰქმნა ღმერთმან,

რწმენითთა სჯულთა სცავს განუგმობელად-რე“

[ბაგრატიონი, 1980:201].

დადასტურება ვერ მოხერხდა, მაგრამ არ არის გამორიცხული, რომ ტიციანი იცნობდა ანტონის ,,წყობილსიტყვაობას“, რომელიც 1853 წელს გამოსცა პლატონ იოსელიანმა. ივანე ლოლაშვილის განმარტებით, ,,უმანკოება...ასარკებს ღმერთსა“ ნიშნავს ,,უმანკოება ღმერთს აჩენს“[ბაგრატიონი, 1980:399]. საინტერესოა, რომ სიტყვა, რომელსაც ანტონ კათალიკოსი იამბიკოში უმანკოების დახასიათებისთვის იყენებს, ტიციანთან საპირისპირო ფენომენის, ვნების წამლეკავი ძალისადმი მიძღვნილ სონეტში გვხვდება.

რატომ აირჩია ტიციან ტაბიძემ ასახვის ობიექტად ფატმანი, ალექსანდრე აბაშელის სიტყვებით რომ ვთქვათ, რატომ იდო თავს ფატმანის გამართლება? ფატმანს მართლაც ჰქონდა ,,თავი სამართლებელი“. მისდამი დამოკიდებულებას კარგად გამოხატავს აკაკი წერეთლის სიტყვები: ,,ქვეყნის დაცემის დროს-კი ფატმანები, საძაგლები არიან და ქვეყანას ბევრ ვნებას აძლევენ. დღეს უფრო ვრცლათ ლაპარაკი ფატმანებზე მოუხერხებელია, რადგანაც... რადგანაც... თვითონ მიხვდებით რადგანაც... მისთვის, რომ საკვირველი სარკე და სასწორია საზოგადოებისთვის“[წერეთელი, 1898:54]. როგორც მრავალჯერ შეუნიშნავთ, აკაკი ,,ვეფხისტყაოსნის“ პერსონაჟებს საკუთარი ეპოქის თვალთახედვით განიხილავს, რუსთაველის გმირების დახმარებით წინ წამოსწევს სოციალურ, პოლიტიკურ თუ ეთიკურ პრობლემებს. ამ შემთხვევაში ფატმანის დახასიათებისას მორალური ასპექტია წამყვანი. როგორც აკაკის სიტყვებიდან ჩანს, იგი უკმაყოფილოა თანამედროვე ქალების ქცევით, რაც ზოგადად თანადროული საზოგადოებით უკმაყოფილებას გულისხმობს, რადგან აკაკისავე სიტყვებით: ,,რომელიმე  ხალხის, რომელიმე ტომის, ასაწონათ და დასაფასებლად სრულიად საკმაო არის მათი ქალების გაცნობა“[წერეთელი, 1960:161]. აკაკი წერეთელი აქ შემთხვევით არ მიხსენებია, აბზაცის დასაწყისში დასმული კითხვისთვის დამაჯერებელი პასუხის გასაცემად საჭიროდ მიმაჩნია აკაკის პოზიციის განხილვა.

აკაკი ქალთა ზნეობის საკითხს არაერთ ნაწარმოებში უტრიალებს. ,,როცა ქართველ ქალებზე ჩამოვარდება ხოლმე საუბარი, ჩვენ სასაფლაოებისკენ ვიწევთ და გადასულ დედებს ვიგონებთ“[წერეთელი 1961: 485], — ამ სიტყვებში კარგად ჩანს მწერლის პოზიცია. იგი არა მარტო პუბლიცისტური წერილებით, ლექსებითაც ხშირად ეხმიანება ქართველი ქალის არასახარბიელო ზნეობრივ მდგომარეობას (,ალბომში. ახლანდელ ქალებს“, ,,თანამედროვე ქალი“, ,,ბოდვა“ და ა. შ.). აკაკი წერს დრამატულ პოემას ,,თამარ ცბიერი“, რომელშიც ზნეობრივ მანკიერებას, ვნების აყოლას, ამხელს. „თამარ ცბიერში" აკაკიმ, როგორც მას სჩვეოდა, თანამედროვე პრობლემა რომანტიზებული ისტორიის სიღრმეში გაიტანა და ამ ხერხით გამოთქვა მანკიერ აწმყოსთან დაპირისპირებული თავისი თვალსაზრისი: მხოლოდ ბიოლოგიური ინსტინქტებით, ჟინის კარნახით მცხოვრები საზოგადოება და ქვეყანა განწირულია“[დოიაშვილი, 2008:63]. ,,თანამედროვე პრობლემაში“ მკვლევარი გულისხმობს „ახალ ეთიკას“, ცხოვრების წარმავალობის გამო წუთით ტკბობის ფილოსოფიას, რომელიც ,,საქართველოშიც იკიდებდა ფეხს და დიდ საფრთხეს უქმნიდა ჩვენი არსებობის საფუძველთა საფუძველს — ოჯახს, ქალის ზნეობას.⁷ აკაკი გულისტკივილით უმზერდა ქართველ ქალს, სააშიკო ინტრიგებით გართულს, უდარდელად რომ ამბობდა: „სამშობლო რასა მიქვია, / მეწყერსაც წაუღიაო“[დოიაშვილი, 2008:63]. თეიმურაზ დოიაშვილი წერილში ,,კადნიერი ინტენცია“ პარალელს ავლებს აკაკი წერეთლის ,,თამარ ცბიერსა“ და გალაკტიონის ადრეულ პოეტურ ნაწარმოებ ,,თასს“ შორის. როგორც მკვლევარი წერს, ორი დედოფლის — თამარისა და რუსუდანის — დაუოკებელი ვნებათაღელვის ამბავი თითქმის იგივეობრივ ფონზეა მოთხრობილი. გარდა ამისა, მკვლევრის შეფასებით, გალაკტიონის ბალადაში ,,მთავარ პერსონაჟთა ტიპოლოგიურ და ფუნქციურ ანალოგიასთან ერთად გამეორებულია ცენტრალური სცენის — თამარისა და გოჩას შეხვედრის — სქემა და, რაც მთავარია, არსი მათი საუბრისა“[დოიაშვილი, 2008:63]. მთავარი და კონცეპტუალური სხვაობა ამ ორ ნაწარმოებს შორის არის ის, რომ ,,თამარ ცბიერის“ ფინალში მრუში დედოფალი, სანამ საწამლავს დალევს, ცოდვებს ინანიებს:

,,წარსული ჩემი ბნელში მავალი

გადავაყოლე შემცდარ გულისთქმას,

მაგრამ უეცრად ბუნებაცვლილი

აწ ვემონები უმაღლეს აღთქმას.“

რაც შეეხება გალაკტიონის პერსონაჟს, ,,გალაკტიონის რუსუდანიც, ჭაბუკის მიერ უარყოფილი, თამარივით, თავს იწამლავს, მაგრამ თვითმკვლელობის აზრობრივი შინაარსი აქ სრულიად სხვაა. მხილება, გაკიცხვა-შეგონება რჩება ხმად მღაღადებლისა, ვერ აღწევს პერსონაჟის ცნობიერების სიღრმეში, ამიტომ არც ცოდვილი ცხოვრების გადაფასების სურვილი ჩნდება. უარყოფილი დედოფლის გულში მხოლოდ ახალგაზრდობადაკარგული ქალის სინანული, მარცხის საბედისწერო ტკივილია. წავიდა ის დრო, „როცა ბევრს ყმაწვილს მისი ეშხით არ ჰქონდა ძილი“, „ეხლა აღარ აქვს ძველი ეშხი და სილამაზე“[დოიაშვილი, 2008:62]. მკვლევრის მითითებით, გალაკტიონის ფიქრი ვნების, როგორც უზენაესი ფასეულობის, აპოლოგიაზეა კონცენტრირებული. ,,ვნება, როგორც ასეთი, ღირებულებით სისტემაში სიცოცხლეზე მაღლაა დაყენებული“[დოიაშვილი, 2008:62].⁸ თ. დოიაშვილის დასკვნით, ,,გალაკტიონის ბალადა  წარმოადგენს შეფარულ პოლემიკას აკაკის „თამარ ცბიერის" კონცეფციასთან, ეროვნული იდეალების საწინააღმდეგოდ გალაკტიონთან შემოტანილია „წუთის ფილოსოფია“.⁹

დასაწყისში ვახსენე, რომ ტიციანის ,,სონეტების გვირგვინის“ შემადგენელ ნაწილად ჩაფიქრებული ლექსი სიახლოვეს ამჟღავნებს ვალერი ბრიუსოვის ,,სონეტების გვირგვინთან“ ,,საბედისწერო წყება“. სანამ ამ ლექსებს შორის არსებულ მსგავსებაზე ორიოდე სიტყვას ვიტყოდე, უნდა აღვნიშნო, რომ თ. დოიაშვილის ზემოხსენებულ სტატიაში გალაკტიონის ,,თასში“ არეკლილი მსოფლგანცდა დაკავშირებულია ვალერი ბრიუსოვსა და ზოგადად ევროპულ და რუსულ დეკადენტურ-სიმბოლისტურ მსოფლგანცდასთან, აქვე დამოწმებულია რუსი მოდერნისტის 1904 წელს გამოქვეყნებული სტატია ,,ვნება“: „ვნება ბრწყინვალე ყვავილია, რომელიც ჩვენი სხეულიდან, როგორც თესლიდან, ისე ამოიზრდება. ვნების წადილით ქანცგაყვეტილი სხეული მტვრად იქცევა, ისე კვდება, იღუპება, რომ არ ენანება სიკვდილი. ვნება შეფასებას არ ექვემდებარება, ადამიანი ვერაფერს შეცვლის მასში. ჩვენმა დრომ, რომელმაც წმინდაჰყო ვნება, პირველად მისცა ხელოვანთ შესაძლებლობა, გამოესახათ იგი სირცხვილის გარეშე, თავის საქმეში დარწმუნებულთ... უმანკოება არის სიბრძნე ვნებაში, ვნების სიწმინდის შეგნება. სცოდავს ის, ვინც ვნებიან გრძნობას ზერელედ აფასებს“[დოიაშვილი, 2008:64-65]. სტატიაში გამოთქმული თვალსაზრისი არეკლილია ვალერი ბრიუსოვის ეროტიკულ ბალადებში (რომლებშიც ვნების უზენაესობის იდეაა წარმოჩენილი), რომლებიც შესულია 1904 წელს გამოცემულ წიგნში ,,Urbi et Orbi“.

ვნების ესთეტიკა ტიციანის ,,ფატმანშიც“ თვალშისაცემია — კუროები და ნდომისაგან ფერგადასული ფატმანი, რომლის ტუჩიც კოცნისაგან არ იღლება. ლიტერატურის მუზეუმის მიერ გამოცემულ წიგნში სონეტი ამგვარად სრულდება:

,,фატმან, ოცნებით სცხოვრობს სული შენ ცხელ საბანში,

ის შენი ტყვეა, როგორც თაგვი სინის ხაფანგში,

ის ქედანია ავ ძერასთან ომ გადახდილი“

[ტაბიძე, 2015:64].

განსხვავებულ ვითარებას გვიჩვენებს ,,ფანტასტიკურ დუქანში“ გამოქვეყნებული ,,ეფემერი მასკარადი. ფატმანი“:

,,ფატმან, ოცნებით სცხოვრობს სული შენ ცხელ საბანში:

ყვითელი თაგვი მომწყვდეული რკინის ხაფანგში.

მეც გზას მინათებს მარტო ერთი ვნების წადილი“

[მელნიკოვა, 1917, 1918, 1919:127].

ასეთი ცვლილებით, გარდა ევფონიური გაუმჯობესებისა, ნაგულისხმევი და ლამის ყველა სტრიქონში გამოხატული ვნება, შეიძლება ითქვას, უკვე ,,ლექსიკალიზებულიცაა“. ისევე, როგორც ტიციანთან, ვ. ბრიუსოვის ,,სონეტების გვირგვინშიც“ ლირიკული გმირი იხსენებს წარსულს, რუსი მოდერნისტი პოეტის ,,სონეტების გვირგვინის“ თითოეულ სონეტს ჰყავს კონკრეტული ადრესატი, ფატმანისგან განსხვავებით, რეალური ქალი [გორელიკი 2020]. ვნება, კოცნა, წარსულის გახსენება, შეყვარებული პოეტი — ესაა ის, რაც ვალერი ბრიუსოვის ,,სონეტების გვირგვინს“ ,,ფატმანთან“ ამსგავსებს. ბრიუსოვის ამ ციკლის გარდა, ,,ფატმანის“ ატმოსფერო სიახლოვეს ამჟღავნებს ბრიუსოვისავე კლეოპატრასადმი მიძღვნილ ლექსებთან.

გრიგოლ რობაქიძე 1918 წელს გამოქვეყნებულ სტატიაში ,,ქართული მოდერნიზმი“ მიუთითებს ,,ეროტიკული ფსიქიკის ქალების“ ნაკლებობაზე ქართულ ლიტერატურაში: ,,ქართული პოეზიის მამაკაცურ შემოქმედებაში ეროტიკულის კვდომა მიმდინარეობდა (რუსთაველს გამოვრიცხავ)“[რობაქიძე, 2014:534-535]. სწორედ რუსთაველია ის ტრადიცია, რომელსაც ეყრდნობა ტიციანი ეროტიზმის გამოსახვაში. ,,[ქართველმა ქალმა] არც სიყვარულის ახსნა იცის (იგი ამაყად გულდახურულია), არც სექსუალური გაფურჩქვნა, (ის ასექსუალურია, ამორძალისეულად სიშმაგის გადმონაშთების გამო): – ქართველმა ქალმა არ იცის ნამდვილი „რომანი“[რობაქიძე, 2014:534]. ,,ვეფხისტყაოსნის“ ფატმანი კი საწინააღმდეგოა აქ დახასიათებული ქართველი ქალისა, ამიტომაც აღმოჩნდება ინიციატივიანი და ვნებიანი ვაჭართუხუცესის ცოლი, რომელსაც ,,ნამდვილი რომანის“ არცოდნას კაცი ვერ დასწამებს,  მოდერნისტულ ლექსში. ის, რაც ,,შუა საუკუნეების/რუსთველისეული სიყვარულის კონცეფციისათვის არ, თუ ნაკლებადთავსებადია, საინტერესო და მიმზიდველია მოდერნიზმის ეპოქაში“[ლეთოდიანი, 2017:138].

რაც შეეხება ,,ვეფხისტყაოსნის“ ფატმანს, იგი სრულიად გამორჩეული პერსონაჟია პოემისა. რუსთველოლოგიაში არაერთი აზრი გამოთქმულა ფატმანის სახის შესახებ. ავტორთა ერთი ნაწილი მას თავაშვებულ და გარყვნილ ქალად წარმოაჩენს, მკვლევართა მეორე ნაწილში შეინიშნება ფატმანის მიჯნურობის იდეალიზაციის ტენდენცია და არსებობს მესამე, ზომიერი პოზიცია, რომლის მიხედვითაც, ფატმანს სიმპათიით ხატავს რუსთველი, მაგრამ საჩოთირო მხარეებიც თვალშისაცემია[ბარამიძე, 1979:3]. რა თქმა უნდა, ვერ გავიზიარებ ვერც ფატმანის გაიდეალებისა და ვერც მისი სახის მარგინალიზების ტენდენციას, სავსებით მისაღებია მკვლევართა მესამე ნაწილის თვალსაზრისი, რომელიც ორ უკიდურესობას შორისაა მოქცეული. მართლაც, ფატმანი, ერთი მხრივ, არის ქალი, რომელიც ,,გულს ერთს არ აჯერებს“, მაგრამ, მეორე მხრივ, იგი  არის ,,ღრმა ბუნების“ ქალი, რომელსაც ,,რაღაც შინაგანი სევდა, ცხოვრებით დაუკმაყოფილებლობა აწუხებს“[კარბელაშვილი, 2017:26], იგია პერსონაჟი, რომლის შესახებაც ტარიელი ამბობს: ,,ფატმანს უხსნია ჩემი მზე, სდედებია და სდებია“(1428). თუ რუსთველის ფატმანს შევუპირისპირებთ ტიციანის პერსონაჟს, დავინახავთ, რომ  ცისფერყანწელთან დაჩრდილულია ფატმანის ბუნების პოზიტიური მხარე. რომ არ ვითვალისწინებდეთ მოდერნიზმის ესთეტიკას, ვიტყოდით, რომ ფატმანის სახის რეცეფცია ტიციანთან ერთგვარად ტრაფარეტულიც კია. ლექსში ფატმანის სახე იქმნება ორი კომპონენტის შერწყმით, რუსთველის პოემაში ზედაპირზე არსებულ ფატმანის ვნებიანობას დამატებული აქვს მოდერნიზმისთვის დამახასიათებელი ახალი ეთიკით ნასაზრდოები სიყვარულის გაიდიალება. ფაქტობრივად, ტიციანის ფატმანის სახეში გაერთიანებულია რუსთველოლოგიურ ლიტერატურაში გამოთქმული ორი უკიდურესი თვალსაზრისი — მოდერნისტის მიერ დახატული ფატმანი თავაშვებულია და ამავდროულად რომანტიზებულია მისეული სიყვარულის ფორმა, რუსთველის სიტყვებით რომ ვთქვათ, ,,უგულო სიყვარული“.

ფატმანის სახის რეცეფციას, როგორც ზემოთ აღვნიშნე, ვხვდებით მეორე კატრენსა და პირველ ტერცეტში. ტიციან ტაბიძესთან ,,ვეფხისტყაოსნის“ ვაჭართა ქარავნები ქცეულია კუროების ქარავნებად, რომელთა მოტივაცია არა აღებმიცემობა, არამედ ნდომისაგან ფერგადასული ფატმანის ხილვაა. თავის მხრივ, ფატმანიც არავის ტოვებს ,,უპატივცემულოდ“, მისი ტუჩი კოცნისგან არ იღლება, მისი ნდომა განურჩეველი (,,მისთვის ერთია ჩაჩნაგირი და ავთანდილი“) და ეფემერულია (მალევე ღალატით ღადრავს მინდობილ სულებს). ფატმანის სახის ამგვარი ინტერპრეტაციის საფუძველი, უპირველეს ყოვლისა, ,,ვეფხისტყაოსნის“ პერსონაჟთან არსებული ზედაპირული მსგავსებაა. სონეტის ანტურაჟი (,,მუტრიბ მომღერალთ ისმის ქება აქ სიყვარულის“) ფატმანის რუსთველისეულ დახასიათებას გვახსენებს (,,მუტრიბთა და მომღერალთა მოყვარული, ღვინის-მსმელი“(1065)¹⁰), ხოლო კუროების ქარავნები მოგვაგონებს, ერთი მხრივ, ვაჭართა ქარავნებს და, მეორე მხრივ, ფატმანის კუროს, ფატმანის ვაცს (,,იგი იყო ჩემი ვაცი“(1192)). მართალია, რუსთველის პოემაში ფატმანის შესახებ ნათქვამია, რომ იგი ქმარს არ სჯერდება და ერთი საყვარლის (ჭაშნაგირის) გვერდით მეორე საყვარელსაც (ავთანდილს) გაიჩენს, მაგრამ მკითხველს მაინც არ რჩება შთაბეჭდილება, რომ ფატმანის სექსუალური სურვილები ზღვარდაუდებელია. ამის მიუხედავად, უნდა ითქვას, რომ პირველ ტერცეტში გამოხატული განწყობა ნასაზრდოებია ,,ვეფხისტყაოსნის“ სტროფით, რომელიც მოთავსებულია თავში ,,ფატმანისაგან ავთანდილის გამიჯნურება“. რუსთველი ამბობს, უმჯობესია დიაცისაგან შორს ყოფნა, რადგან:

,,გილიზღებს და შეგიკვეთებს, მიგინდობს და მოგენდობის,

მართ ანაზდად გიღალატებს, - გაჰკვეთს, რასცა დაესობის“(1069).

სწორედ ამ სტრიქონებითაა დავალებული ტიციანის ტაეპი: ,,სულსაც მიინდობს, რომ ღალატით შემდეგ დაღადროს.“ როგორც აღვნიშნე, რუსთველის ფატმანი ამბივალენტურია და ტიციანის ფატმანის სახეში კი გარკვეულწილად ცალმხრივობა შეინიშნება. ამ ფაქტს უკეთ გაგვააზრებინებს ფატმანის არქეტიპის გახსენება. ზაზა ხინთიბიძე სტატიაში ,,იყო თუ არა ჰომეროსის ეპოსი ერთ-ერთი ლიტერატურული წყარო რუსთველისთვის?!“ ასაბუთებს, რომ ფატმანის სახე ჰომეროსის კირკეს რეცეფციითაა შექმნილი[ხინთიბიძე, 2011:267-278]. კირკე, რომელიც გრძნეული ღვთაებაა, ჰომეროსის ეპოსში ავლენს ხასიათის როგორც დადებით, ისე უარყოფით თვისებებს. მიუთითებენ, რომ მოგვიანო ხანის ავტორები კირკეს სახეს ცალმხრივად წარმოაჩენენ, მაგალითად, აპოლონიოს როდოსელთან იგი დადებითი ფუნქციითაა, ხოლო ვერგილიუსსა და ოვიდიუსთან უარყოფითად ხასიათდება. გარდა ამისა, კირკეს სახემ მოგვიანებით დემითოლოგიზაციაც განიცადა და გრძნეული ქალღმერთი ზოგიერთ ავტორთან (მაგ., ჰერაკლიტოს პარადოქსოგრაფოსთან) ჰეტერად იქცა, მის სახეში ეროტიკულ-სექსუალური მოტივი გახდა წამყვანი [ერქომაიშვილი 2002:137]. ვფიქრობ, ტიციანის ფატმანის სახეშიც შესამჩნევია როგორც რუსთველის ფატმანის წინასახე (კირკე), ისე ჰეტერას არქეტიპი — სონეტში მის ქმარშვილიანობასა და ,,მეოჯახეობაზე“ სიტყვაც არაა თქმული.

ტიციან ტაბიძის ლექსის ვალერი ბრიუსოვის შემოქმედებასთან მიმართებას რომ დავუბრუნდეთ, ჩემი აზრით, ცისფერყანწელის ეს სონეტი დაწერილია რუსული კულტურის მიმართ უპირატესობის შეგნებით. კერძოდ,  ტიციან ტაბიძე მიიჩნევს, რომ მეცხრამეტე საუკუნის სამოციან წლებში ძველ პოეზიასთან კავშირი გაწყდა. ბესიკი ,,კრაზანებმა“ გააგდეს ქართული ბაღიდან. ცისფერყანწელს თერგდალეულთა დაპირისპირება წინა თაობასთან ,,ძველი ქართულის და ახალი რუსულის იდეოლოგიების“ ბრძოლად წარმოუდგენია. ტიციანის სიტყვებით: ,,თანდათან მაგრდება ჩვენში გავლენა რუსული ხელოვნების, რომელსაც შორეული კავშირი ქონდა ნამდვილ ხელოვნებასთან და არაფერი საერთო არ ქონია კერძოთ ქართულთან“[ტაბიძე, 1916:13]. ეს ერთგვარი შეუთავსებლობა ჩანს არა მხოლოდ მე-19 საუკუნის რუსული მწერლობის, არამედ რუსი სიმბოლისტების მიმართაც: ,,რუსის სიმვოლისტებმაც გაათავეს ისევ ,,კალმიკური ხლისტობით“[ტაბიძე, 1916:13]. ტიციანი რუსული ხელოვნების ,,საბედისწერო ბედის“ ახსნას ცოტა ძუნწად და მცირედი ბუნდოვანებით გვთავაზობს, მაგრამ, ვფიქრობ, სათქმელი მაინც აშკარაა. როგორც იგი წერს, საბედისწერო ბედი გამოწვეულია რუსეთის არასახარბიელო კულტურული წარსულით და ფიქრი იმისა, რომ ,,რუსეთი მაინც აღადგენს ელინიზმს  და რუსული კულტურა შეიქმნება ,,სობორული“, ფუჭია, რადგან წარსული ბურუსის განჭვრეტის შედეგად ელინური კულტურა კი არა, ყვითელი მონგოლები მოჩანან[ტაბიძე, 1916:13-14]. უპირატესობის შეგნება, რომელზეც ზემოთ ვსაუბრობდი, მდგომარეობს იმაში, რომ ტიციან ტაბიძეს, რუსებისგან განსხვავებით, საკუთარ წარსულში ეგულება აღორძინების პოტენციალი და არ სჭირდება ელინური კულტურისა თუ ელინიზმის, ჰეტერებისა თუ კლეოპატრას, პოეტიზაცია. საქართველო საკუთარი მწერლობის რენესანსს ვერ დაუკავშირებს რუსეთს, იმ კულტურულ გარემოს, რომელიც წარსულისათვის ,,ცბიერი რიდის“ მოცილების შემდგომ აღორძინებისათვის საგულისხმოს ვერაფერს დაინახავს. ცისფერყანწელის თვალსაზრისით, ,,ვეფხისტყაოსანია“ ის ტრადიცია, რომელსაც უნდა დაეფუძნოს ქართული რენესანსი. სწორედ ამ იდეის ხორცშესხმას წარმოადგენს სონეტი ,,фატმან-ხათუნ“.

კვლევა (PHDF-21-914)  ხორციელდება  შოთა რუსთაველის სამეცნიერო ფონდის დაფინანსებით.

[1]ტიციანამდე ფატმანის ,,რეაბილიტირებას“ თუ ,,გამართლებას“ ვხვდებით ჭოლა ლომთათიძის მოთხრობაში ,,უბის წიგნიდან“: ,,მე ვიცნობ ფატმანს და მიყვარს მე ის... და ამასთან იმასაც ვერ ვიტყვი, რომ ცოტათი უსამართლოდ არ მოპყრობოდეს მას ჩვენი დიდი პოეტი... მაშ რა ქნას ამ სისხლითა და ხორცით სავსე ქალმა, თუ ქმარი არ შეხვდა შესაფერი!.. უსამართლობაა, როცა ნესტანისა და თინათინის სხივში უნდათ გააქრონ ფატმანი, დიდი უსამართლობაა…“ 

(http://www.nplg.gov.ge/ebooks/authors/chola_lontatidze/ubis%20cignidan.pdf) 

[2]ვსარგებლობ გიორგი ლეონიძის სახელობის ქართული ლიტერატურის სახელმწიფო მუზეუმის მიერ გამოცემული წიგნით: ტიციან ტაბიძე, წიგნი I, პოეზია, თარგმანები, თბილისი, 2015.

[3]სონეტის სათაური წერილში ასეთი მართლწერითაა. სტატიაში ლექსის სათაურის ყველა მართლწერა ტიციანისეულია.

[4]ამ მხრივ საინტერესოა ვალერიან გაფრინდაშვილის შენიშვნა: ,,არცერთ პოეზიაში არ არის იმდენი მრავალსახეობა სონეტისა, როგორც ჩვენს პოეზიაში. გადაბრუნებული — ყირამალა სონეტი, კოჭლი სონეტი, ტიპიურია ჩვენი პოეზიისთვის. ჯერ არ არის ქართულ პოეზიაში ,,სონეტების გვირგვინი“[გაფრინდაშვილი, 2011:19].

[5]https://fantlab.ru/work1274016

[6]ქართული ენის არცერთი ლექსიკონი არ იცნობს ამ ფორმას. განმარტებით ლექსიკონში გვხვდება შემდეგი ლექსიკური ერთეულები: ასარკავს, ასარკდება, გადაისარკება, ამოსარკული, ასარკვა, ასარკული, გაისარკება, გადასარკვა, გადასარკული, გასარკავს, გასარკვა, დასარკული.

[7]ტენდენციის უკეთ გასააზრებლად მოვიყვან ივანე გომართელის სიტყვებს, რომელსაც წერს 1902 წელს გაზეთ კვალში: ,,ყოველგვარი დაწესებულება, რომელიც ადამიანში ავითარებს ეგოისტურ გრძნობებს, მარტო თავის თავისთავის ზრუნვის აუცილებლობას.. დღეს დროს გადასულ და მავნე დაწესებულებად უნდა ჩაითვალოს, ასეთ დაწესებულებათა რიცხვს ეკუთვნის დღევანდელი ოჯახიც“[გომართელი, 1966:284].

[8]ქართულ ლიტერატურაში ახალი ტენდენციის შესახებ ჯერ კიდევ ვახტანგ კოტეტიშვილი წერდა 1915 წელს:  ,,ტრადიცია, ზნეობა, და ყველა მათი მსგავსი, ერთი დაკვრით მთლად დაილეწება, და მარად მღვიძარე მადა ადამიანისა, კვლავ ხორცს შემოევლება ვნების სუროდ. შოთას „იგი სხვაა, სიძვა სხვაა, შუა უზის დიდი ზღვარი, ნურვინ გარევთ ერთმანეთში, გესმისთ ჩემი ნაუბარიო,“ არ ისმინა შ. არაგვისპირელმა, არ მიიღო, და შოთას ჰაეროვან — ტურფა მიჯნურობას ამგვარი წინააღმდეგი სახე დაუყენა: ,,მხოლოდ ეხახუნებიან ერთმანეთს, სხვა არაფერი, არც სული და არც ხორცი ერთმანეთს არ უდგებაო“[კოტეტიშვილი, 1915:6].

[9]ამ ე. წ. წუთის ფილოსოფიის უკიდურესი გამოვლინება ცნობილია ,,ჭიქა წყლის თეორიით“, რომლის კარგი ილუსტრაციაა  კონსტანტინე ლორთქიფანიძის ნაწარმოები ,,პირველი დედა“[კუპრეიშვილი 2019:46, 50].

[10],,ვეფხისტყაოსანს“ ვიმოწმებ შემდეგი გამოცემიდან: შოთა რუსთაველი, ,,ვეფხის ტყაოსანი“, 1966 (სარედაქციო კოლეგია: ირაკლი აბაშიძე, ალექსანდრე ბარამიძე, პავლე ინგოროყვა, აკაკი შანიძე, გიორგი წერეთელი).