თეოფორული სახელები წინარეგეტურ ოლბიაში
ძველი წელთაღრიცხვის VI საუკუნის ბოლოს შავი ზღვის ჩრდილოეთ სანაპიროზე მდებარე პატარა დასახლების მაცხოვრებლებმა ახალი სახელი მიიღეს.
ამიერიდან ისინი ოლბიოპოლიტებად, ოლბიის მოქალაქეებად, იწოდებოდნენ და არა ბორისთენიტებად, მათ დასახლებასთან არსებული მდინარე ბორისთენესის (თანამედროვე დნეპრის) სახელისა და თანამედროვე ბერეზანის ახლოს მდებარე იმ ძველი დასახლების სახელწოდების მიხედვით, საიდანაც მათი ნაწილი, სავარაუდოდ, გადასახლდა. რთულია, იმისი აღიარება, რომ სახელის ცვლილება და მისი ოლბიად გარდაქმნა, რომელიც რამდენიმე სხვა ბერძნულ კოლონიასაც ერქვა, მათ შორის, ესპანეთში, იტალიასა და ლიბიაში, თავდაპირველად, სიტყვა ολβίος-ის (რაც „ბედნიერს/აყვავებულს/კურთხეულს“ ნიშნავს) დადებითი კონოტაციით იქნა მოტივირებული [Vinogradov, 1994:19; Chaniotis A, 2013:341]. მიუხედავად ქალაქში სწრაფად დამკვიდრებისა, ქალაქის საზღვრებს გარეთ მცხოვრებმა მოსახლეობამ ნელ-ნელა გაითავისა ეს სიახლე. მაგალითად, ჰეროდოტე ორივე სახელს მოიხსენიებს და ცალსახად აცხადებს, რომ ჰიპანისზე (თანამედროვე სამხ. ბუჰი) მცხოვრები ბერძნები საკუთარ თავს „ოლბიოპოლიტებს“ უწოდებდნენ [Hdt. 4.18]. დანარჩენ შემთხვევებში, მაგალითად, სქაილსის შესახებ თხრობისას, ჰეროდოტე მათ ბორისთენიტებად იხსენიებს [Hdt. 4.78-79]. საუკუნეების შემდეგ, კერძოდ, ჩვენი წელთაღრიცხვით პირველი საუკუნის ბოლოს, დიონ ხრიზოსტომისმა, აწ უკვე მნიშვნელოვნად დანგრეულ პოლისში ყოფნისას, განაგრძო ქალაქის ბორისთენესად მოხსენიება [Or. 36, უწოდა Borystheniticus; იხ. Kirkland, 2022:160]. წინამდებარე კვლევის კონტექსტში, საინტერესოა ის თეოფორული მნიშვნელობები, რომელებიც ხსენებულმა სახელებმა (ოლბიამ და ბორისთენესმა) დროთა განმავლობაში შეიძინა: ბორისთენეს, როგორც მდინარის ღმერთს, VI საუკუნიდან ეთაყვანებოდნენ, მაგალითად, ჩვენს წელთაღრიცხვამდე IV საუკუნის გრაფიტზე გამოსახულ ჰიპანისთან ერთად [IGDOlbia 82, იხ. აგრ. IGDOlbia 24, 57 და 90]. თუმცა, იმპერიულ პერიოდში ამ ქალაქში ზევსის ეპიკლესია ოლბიოსი იყო [IOSPE I2 42; Chaniotis, 2018:407-411; contra Drexhage. 2003:159-78, რომელიც განმარტავს Olbios როგორც ფუნქციურ ეპიკლესიას]. წინამდებარე ნაშრომის საკვლევი თემაა რელიგიისა და ამ ადგილის ონომასტიკური ჩანაწერის ურთიერთმიმართება, რაც განხილულია ოლბიიდან შემორჩენილი თეოფორული სახელების კორპუსზე დაყრდნობით.
საკვლევი საკითხი
თეოფორული ეწოდება რომელიმე ღმერთის სახელისაგან წარმომდგარ სახელს, რომელიც, როგორც წესი, მისდამი პატივისცემას გამოხატავს და მის მატარებელს ამ კონკრეტული ღვთაების მფარველობის ქვეშ აქცევს. პრაქტიკული თვალსაზრისით, თეოფორულ სახელთა იდენტიფიცირებისას არაერთი სირთულე იჩენს თავს. სადავოა ინდივიდუალური მნიშვნელობებიც. მათი გამოყენების რამდენიმე ასპექტი კი დღემდე რჩება უძველესი სამყაროს მკვლევართა უთანხმოების მიზეზად [Parker, 2000:56-70; Guldager Bilde; 2009:322]. წინამდებარე სტატიის პირველ ნაწილში აღწერილია მოცემულ ნაშრომში გამოყენებული მეთოდოლოგია და მისი კავშირი საკვლევ საკითხებთან: 1. რამდენად შეესაბამება ონომასტიკური ჩანაწერი წინარეგეტურ ოლბიაში მოქმედი რელიგიური პრაქტიკის არქეოლოგიურ მონაცემებს? 2. როგორ უნდა გავიგოთ არსებული ურთიერთობები არქაული, კლასიკური და ელინისტური ბერძნული სამყაროს ფართო გეოგრაფიული და კულტურული კონტექსტების გათვალისწინებით?
პირველ შეკითხვას მიმოვიხილავთ ნაშრომის ნაწილში „ღმერთების იდენტიფიცირება“. მასში წარმოდგენილი კვლევა ცხადყოფს, რომ არქეოლოგიურ მასალასა და ონომასტიკურ ჩანაწერებში ღვთაებათა თითქმის მსგავსი რაოდენობის დაფიქსირების მიუხედავად, ისინი მონაცემთა ამ ორ ნაკრებში თანაბრად არ ნაწილდება. კვლევის მეორე ნაწილში („უფრო ვრცელი ბერძნული კონტექსტი“) ავხსნით ზემოთქმულს და ვაჩვენებთ, რომ ქალაქის მასალებში იკვეთება ონომასტიკური ტენდენციები. აღვნიშნავთ იმასაც, რომ ამ მასალასა და ონომასტიკურ ჩანაწერებში წარმოდგენილი რიგი ღვთაებები, სავარაუდოდ, მხოლოდ კონკრეტული ადგილობრივი ტრადიციის გამოძახილია. ამასთანავე, შევაფასებთ სახელების, როგორც უძველესი ქალაქების რელიგიური პრაქტიკის შესწავლის რესურსის, შეზღუდვებსა და შესაძლებლობებს. გავაშუქებთ კლასიკური სამყაროს ჩრდილოეთის საზღვართან მდებარე ქალაქისა და დანარჩენი ბერძნული ცივილიზაციის ურთიერთმიმართებას.
მეთოდოლოგია
უპირველეს ყოვლისა, უნდა აღინიშნოს, რომ ნაშრომი ქრონოლოგიურად ორიენტირებულია ოლბიის ისტორიის წინარეგეტურ პერიოდზე. აღნიშნული შეესაბამება იმ მეცნიერულ დათქმას, რომლის თანახმად ამ ადგილის ათასწლოვანი ისტორიის გარდამტეხი პერიოდი დიონ ხრიზოსტომისის მიერ გადმოცემული გეტთა განდევნაა, კერძოდ, ჩვ. წ. აღ.-მდე პირველი საუკუნის შუა ხანებია. აღნიშნული მიდგომა მნიშვნელოვნად ამცირებს საკვლევ მონაცემთა ბაზას [Kryžickij… 1995:15]. მაშასადამე, წინამდებარე კვლევის ქრონოლოგიური ფარგლები ჩვენს წელთაღრიცხვამდე VII-VI საუკუნეების მიჯნით იწყება, სახელები კი მხოლოდ ჩვ. წ. აღ.-მდე VI საუკუნის შუა წლებიდან არის შემორჩენილი. საყურადღებოა, რომ სტატიის მიზანი არ არის წინარეგეტური ოლბიის ვრცელი ისტორიის გაშუქება, რის გამოც ამ პერიოდის მოვლენებს მხოლოდ ონომასტიკური ჩანაწერის ანალიზთან კავშირში განვიხილავთ.
მეორე მხრივ, მიუხედავად იმისა, რომ მსგავსი მაგალითების უმრავლესობა აღნიშნული ადგილის გვიანდელ, პოსტგეტურ ისტორიას უკავშირდება, ნაშრომში არ არის შეტანილი ირანული წარმოშობის ის სახელები, რომლებიც ჩვ. წ. აღ-ამდე VI-I საუკუნეებით თარიღდება, ვინაიდან ჩვენი კვლევის მიზანს წარმოადგენს მხოლოდ ბერძნულ სამყაროსთან ოლბიის ურთიერთობის დადგენა [ოლბიაში გავცელებული ირანული სახელების შესწავლის მიზნით, იხ. Zgusta, 1955:59-271 და Тохтасьев, 2013]. თუმცა, არ გამოვრიცხავთ მათ თეოფორულ მნიშვნელობასაც. როგორც ეგვიპტურ სახელებთან დაკავშირებით ლუკიანე აღნიშნავს, მათი უმრავლესობა „ზეციდან“ მოდის [Pro Imaginibus 27 ციტ. Parker, 2000:54; იხ. აგრ. Dogaer… 2017]. ჩრდილოეთ შავი ზღვის ზოგიერთი თეოფორული სახელისათვის სკვითურ-სარმატული კონტექსტის პოტენციურად უფრო დიდი მნიშვნელობა ( ბერძნულთან შედარებით) უკვე აღინიშნა სხვა მკვლევართა მიერ [მაგ.: Ustinova, 1999:42-44].
ბუნებრივია, არ განვიხილავთ თეოფორული მნიშვნელობის არმქონე სახელებს. სამწუხაროდ, ნაშრომის მოცულობასთან დაკავშირებული შეზღუდვების გამო, შეუძლებელია კორპუსში მოცემული ყველა თეოფორული სახელის გაშუქება. შესაბამისად, წინამდებარე კვლევის საგანს არც ის სახელები წარმოადგენს, რომელთა ღვთაებრივი კონოტაცია უფრო ნეიტრალური [‘პოლითეისტური თეონიმები' Shevchenko, 2023:17, მაგ., Θεοκλῆς [ხუთი შემთხვევა - IV-III ს. ძვ. წ.]] ან პოტენციურია [მაგ., მცირე ღვთაებები და პერსონიფიკაციები, როგორიცაა Πόθος [IG II2 8423, II-I ს. ძვ. წ]. თუნდაც ის სახელები, რომლებიც ონომასტიკურ ჩანაწერში არ გვხვდება, ან რომლებსაც ცალსახად ლექსიკური მნიშვნელობა აქვს. მაგ., ამ შემთხვევაში - ‘ლტოლვა/სურვილი’]. უპირატესობა მივანიჭეთ იმ სახელებს, რომლებიც უშუალოდაა დაკავშირებული ცალკეულ ღვთაებებთან და შეიცავს, ან ზუსტად იმეორებს კონკრეტული ეპიკლესიისა თუ გავრცელებული დღესასწაულის სახელს, რომლის კავშირი კონკრეტულ ღმერთთან ან ქალღმერთთან უდავოა. შესაბამისად, შემდგომი განხილვა დაეფუძნება ოლბიის ონომასტიკურ ჩანაწერში ასახულ ღვთაებათა მონაცემებს.
წინამდებარე კვლევის მონაცემთა ძირითადი წყაროა ბერძნულ საკუთარ სახელთა ლექსიკონის მეოთხე ტომი [Fraser… 2005], რომელიც უძველესი ონომასტიკის ვრცელი კატალოგია და მოიცავს მაკედონიის, თრაკიისა და შავი ზღვის ჩრდილოეთ რეგიონში არსებულ ბერძნულ დასახლებათა სახელწოდებებს. აღნიშნულ ლექსიკონში 1324 სიტყვა-სტატია ოლბიასთან არის დაკავშირებული. ამასთანავე, ოლბიოპოლიტური რეგიონის ნიმუშების შესაფასების მიზნით, განვიხილავთ ლევკსთან (5), აქილეს დრომოსთან (3) და ბერეზანთან (33) დაკავშირებულ სახელებს. მაშასადამე, ოლბიასა და მის რეგიონს ჯამში 1365 ონომასტიკური სიტყვა-სტატია უკავშირდება, დაწყებული ჩვენს წელთაღრიცხვამდე VI საუკუნიდან ჩვენი წელთაღრიცხვის IV საუკუნის ჩათვლით. ზემოთ ხსენებული შეზღუდვების ფარგლებში, ოლბიიდან იდენტიფიცირებულია წინარეგეტური პერიოდის 246 შემთხვევა 85 ინდივიდუალური თეოფორული სახელისა (ძვ. წ. VI-I სს.), რომლებიც თავმოყრილია ქვემოთ მოყვანილ დანართ ა-ში და წარმოდგენილია ანბანური თანმიმდევრობით განთავსებულ ღვთაებათა ინგლისურენოვანი სახელების მიხედვით.
ღმერთების იდენტიფიცირება
როგორც დანართ ა-დან ჩანს, ოლბიისა და მისი რეგიონის თეოფორული სახელების ონომასტიკურ ჩანაწერში არაერთი ღვთაების სახელი ფიქსირდება. ამ რეგიონში მოძიებულ დათარიღებულ წარწერებში შემდეგი ღმერთებია მოხსენიებული: აფროდიტე, აპოლონი, არტემიდა, ათენა, დემეტრა, დიონისე, ჰეკატე, ჰეფესტუსი, ჰერა, ჰერაკლე, ჰერმესი, ღმერთების დედა, ნიკე, პოსეიდონი, ზევსი, აქილევსი, ბედისწერის ქალღმერთები (მოირები) და დიოსკურები, რაც მნიშვნელოვნად ემთხვევა იმ ღვთაებებს, რომელთა თაყვანისცემაც არქეოლოგიურ და ტექსტურ ჩანაწერებში დასტურდება, მაგალითად, ვინოგრადოვისა და კრიჟიცკის შემაჯამებელ ანგარიშში. თუმცა, ამ ანგარიშში ნახსენები ძირითადი კულტების ნუსხას მხოლოდ კორე-პერსეფონე აკლია, რაც შეგვიძლია მარტივად ავხსნათ იმ ფაქტით, რომ ბერძნები ადამიანებს ქვესკნელთან დაკავშირებული ღვთაებების სახელებს არ არქმევდნენ [Kryzhitsky… 1995:109-121; Parker, 2000:54-55].. იმავეს ადასტურებს დუბუას (1996) მიერ ჩატარებული კვლევა იმავე რეგიონში არსებული პრეგეტური წარწერებისა. თუმცა, ამ ზედაპირული მსგავსების მიუხედავად, მონაცემთა ეს ორი ნაკრები ერთმანეთისგან მნიშვნელოვნად განსხვავდება. ამას ყველაზე თვალსაჩინოდ ცხადყოფს ის ფაქტი, რომ აპოლონი და პოსეიდონი არქეოლოგიურ და ონომასტიკურ ჩანაწერებში განსხვავებული სიხშირით გვხვდება.
აპოლონს ოლბიის მფარველ ღვთაებად მიიჩნევენ [Hirst, 1902:252; Яйленко, 2002:43; Rusjaeva, 2003:93]. მისი სახელი მოხსენიებულია აღთქმულ შესაწირებში, რომლებიც მოძიებულია ამ ადგილას არსებული ადრეული დასახლების ფენებიდან დაწყებული ელინისტურ პერიოდამდე. აპოლონი არა მხოლოდ აგორას ჩრდილოეთით, ზემო ქალაქში, მდებარე ცენტრალური ტემენოსის მთავარი მაკურთხეველია, არამედ უფრო ძველი, დასავლეთ ტემენოსისაც. ორივე მათგანი პოლისის ყველაზე ცნობილი რელიგიური ადგილი იყო მთელი პრეგეტური ისტორიის მანძილზე [Kryžickij… 1995:109-111; Avram, 2010:376]. აპოლონისადმი განსაკუთრებული ყურადღება კოლონიის დედაქალაქ მილეტუსიდან მომდინარეობს. მილეტუსში მას დელფინიუსად იცნობდნენ და ეთაყვანებოდნენ. ოლბიაში ცენტრალური ტემენოსი სწორედ აპოლონ დელფინიუსს ეძღვნება, როგორც ამას VI საუკუნის ბოლოსა და შემდგომ პერიოდში დადასტურებული რამდენიმე მიძღვნა ცხადყოფს [Herda, 2008:78; Rousyaeva, 2010:66-67]. შესაძლებელია, მისმა დელფინურმა ასპექტმა გარკვეული როლი ითამაშა დელფინების სიმბოლიკაში წინარეგეტური პერიოდის ოლბიოპოლიტურ ნუმიზმატიკურ იკონოგრაფიაში. აღნიშნული ვარაუდი საკამათოა [Hind, 2007:15-16; Panait-Bîrzescu, 2020:144]. თუმცა, უდავოა, რომ აპოლონს ხშირად გამოსახავდნენ ქალაქის მონეტებსა და სხვა ნივთებზე [Карышковский, 2003:87-88]. მას, როგორც იეტროსს, „მკურნალს“, განსაკუთრებული როლი ჰქონდა მინიჭებული ქალაქის რელიგიურ ცხოვრებაში, განსაკუთრებით, ძვ. წ.აღ-ით VI საუკუნის პირველ ათწლეულებში [Ustinova, 2009:249 ff.]. როგორც ჩანს, დასავლეთ ტემენოსი აპოლონის ამ სახის ერთგული იყო. აპოლონ იეტროსისა და დელფინიუსის სიხშირემ და მათმა დამთხვევამ სამეცნიერო წრეებში მწვავე დისკუსიას ჩაუყარა საფუძველი. დავის საგანს წარმოადგენდა ოლბიის მკვიდრთა მისდამი არაერთგვაროვანი დამოკიდებულება პოლისის განვითარების საწყის ეტაპზე [Solovyov, 1999:96; Rousyaeva, 2010:79; critiqued by Ustinova, 2009:263]. ერთი სახელი, Ἰητρόδωπος, პირდაპირ უკავშირდება მის ამ ეპიკლესს [Parker, 2000:56; Chaniotis B, 2013:220; contra Johnston, 1995/1996:100 n. 2, რომელიც ვარაუდობს, რომ ეს ეხება აქილევსის მკურნალის როლს]. აღსანიშნავია, რომ ბერძნული საკუთარი სახელების ლექსიკონში ამ ორი სახელიდან მხოლოდ ერთი დასტურდება. მეორე აღმოჩენილია ჰისტრიაში. თუმცა, ადრეული V საუკუნის საკანონმდებლო ბაზა ოლბიიდან მას იეტროსად მოიხსენიებს „Ἵστρō μεδέοντ̣[ι]“ [„ჰისტრიას მბრძანებელი“ IGDOlbia 58; Rusyaeva, 1994:102. გასათვალისწინებელია, რომ დორიული ვარიანტი Ἰατρόδωρος ცნობილია ელინისტური სმირნიდან და რომაული კირენედან]. გასაკვირია, რომ უფრო ვრცელ ონომასტიკურ ჩანაწერში აპოლონი გამორჩეულად არ მოიხსენიება. მისი თაყვანისცემის არაპირდაპირი და უსაფრთხო მინიშნებების გათვალისწინებით [Κωμαῑος არის ღმერთის ეპიკლესია ნაკრატისიდან; Πυθαγόρης მიანიშნებს მის როლზე დელფოში; Χάρμος პოტენციურად დაკავშირებულია მის შვილიშვილთან არისტაოსის მიერ: Diod. 4.82.4], შეგვიძლია განვაცხადოთ, რომ იგი წინარეგეტურ ონომასტიკაში მეათე ადგილზეა ღმერთების თერთმეტ ყველაზე პოპულარულ თეოფორულ სახელთა შორის. მას წინ უსწრებენ: დიონისე (38), ჰერა (34), ზევსი (26), პოსეიდონი (24), ნიკე (19), ათენა და დემეტრა (14) და ღმერთების დედა და ჰერაკლე (12).
წინარეგეტურ ოლბიაში რელიგიის ფართო გაგების გათვალისწინებით, ყველაზე დიდ გაოცებას ღმერთთა ნუსხაში პოსეიდონის მოხვედრა იწვევს. 1902 წელს ჰირსტი წერდა:
„ფაქტობრივად, რთულია იმისი თქმაც კი, რომ ოლბიაში პოსეიდონის კულტი არსებობს, რადგან იგი არცერთ წარწერაში არ მოიხსენიება. საეჭვოა მონეტებზე მისი გამოსახვის საკითხიც “ [Hirst 1902, 40].
ზემოთ მოყვანილი მოსაზრება არ შეცვლილა შემდგომი თორმეტი ათწლეულის განმავლობაში ჩატარებული არქეოლოგიური გათხრებისა და კვლევების შედეგად. მიუხედავად ფილოსტრატეს მიერ აღწერილი აქილევსის კულტის დაცვის დომინანტური როლისა (რომელიც წინარეგეტურ პერიოდში კუნძულ ლევკაზე დაკისრებული ჰქონდა ოლბიას (იხ. ქვემოთ)), ღმერთკაცის სახელი, სავარაუდოდ, პოსეიდონის მიერ ამ კუნძულის თეტისისთვის ჩუქების ფაქტს უნდა უკავშირდებოდეს, რომელიც მისი ვაჟის უკვდავ სახლად უნდა ქცეულიყო [Philostr. Her. 54.5-8]. მიუხედავად ყველაფრისა, ოლბიოპოლიტური რელიგიური მასალების ჩანაწერებში პოსეიდონი მაინც ბუნდოვან პერსონაჟად რჩება. შესაბამისად, ის არგუმენტი, რომ ქალაქის მონეტაზე გამოსახული დელფინი მისი სიმბოლოა, გაცილებით ნაკლებ სარწმუნოა, ვიდრე მისი აპოლონთან იდენტიფიცირება [Hind 2007: 15-16]. პოსეიდონთან კავშირზე შეიძლება მიუთითებდეს ქალაქის განლაგება სანაპიროზე, მიწისძვრებისადმი მიდრეკილ ზონაში და მისი იონიური მემკვიდრეობა, რაც არქეოლოგიური მასალით არ დასტურდება [Minns, 1913:476]. მართლაც, წინარეგეტურ პოლისში პოსეიდონის არსებობის მტკიცებულებების სიმწირე, ალბათ, უკეთ აიხსნება დიდი იონიური კულტურის გავლენით. ეს არის კერამიკულ ფილაზე შესრულებული ორი კალენდარული წარწერა, რომელიც ჩვ. წ. აღ-ამდე 450 წლით თარიღდება. პირველი [IGDOlbia 99] – 1975 წელს დასავლეთ ტემენოსში აღმოჩენილი წარწერა – აღნუსხავს ყველა თვის სახელწოდებას ოლბიაში, მათ შორის, ტაურონსაც. მეორე წარწერაში [IGDOlbia 100] კი, მხოლოდ ტაურონი მოიხსენიება. წარწერის ფორმულირება გვაფიქრებინებს, რომ ეს უკანასკნელი ოლბიოპოლიტური კალენდრის შუა თვე უნდა ყოფილიყო. ხსენებული თვის სახელწოდება ამ ღმერთის ცნობილი იონიური ეპიკლესიდან, პოსეიდონ ტაურეოსიდან, წარმოდგება [Herda, 2008:60]. იმავე კალენდრებში Ἀπατουρι(ών), Ληνεών და Ἀνθεστηριών თვეების არსებობა, რომლებიც ქალაქის ონომასტიკურ ჩანაწერებში მოხსენიებულ სახელებს ემთხვევა, მიუთითებს კალენდრის თეონიმებსა და თეოფორულ სახელებს შორის არსებულ პირდაპირ კავშირზე საკვლევი პერიოდის ოლბიაში. ამგვარად შეიძლება აიხსნას ამ ქალაქში Ταυρίων-ის არსებობა. თუმცა, შეიძლება იგულისხმებდეს ანტიკურ ხანაში ტაურიკეს სახელით ცნობილი ყირიმი. ყველაფრის მიუხედავად, ეს ერთეული შემთხვევა ადეკვატურად ვერ ხსნის პოსეიდონის პერსონაჟით შთაგონებული სახელების არსებობას ოლბიოპოლიტურ ონომასტიკაში, განსაკუთრებით, იმისი გათვალისწინებით, რომ თეოფორულ კორპუსში პოსეიდონით შთაგონებული სახელები, სხვა ოლიმპიელებთან შედარებით, უფრო იშვიათად გვხვდება [Parker, 2000:55].
ონომასტიკური ჩანაწერისა და არქეოლოგიური მასალით დადასტურებული ღმერთების სახელებს შორის არსებული ზედაპირული მსგავსების მიუხედავად, ამ ორ წყაროში ცალკეულ ღვთაებათა შესახებ არსებული ფაქტების შედარებისას, გარკვეული სხვაობა გამოვლინდა. განხილულ ორ მაგალითში არსებულ ოლბიურ სახელთა სიაში ოლბიის მფარველი ღვთაება აპოლონი ნაკლებად არის წარმოდგენილი, პოსეიდონი კი ონომასტიკურად მეოთხე ყველაზე გამორჩეული ღმერთია, მიუხედავად იმისა, რომ მისი არსებობა არქეოლოგიური გათხრების შედეგად აღმოჩენილ ოლბიოპოლიტურ მიძღვნებსა და რელიგიური პრაქტიკაში თითქმის არ დასტურდება. ბუნდოვანია, თუ რამდენად მნიშვნელოვანია ეს აღმოჩენები ქალაქის რელიგიის ჩვენეული გაგებისთვის. პოსეიდონის პერსონაჟით შთაგონებული სახელების სიხშირეზე დაყრდნობით, ვერ დავამტკიცებთ, რომ მისი კულტი გავრცელებული იყო. მით უმეტეს, რომ, მიუხედავად ორსაუკუნოვანი არქეოლოგიური გათხრებისა, სათანადო მტკიცებულებები ჯერ კიდევ არაა აღმოჩენილი. ჩვენს შეფასებაში, უპირატესი როლი არქეოლოგიურ მტკიცებულებებს უნდა მიენიჭოს. არქეოლოგიურ და ონომასტიკურ მტკიცებულებებს შორის არსებული განსხვავება ცხადყოფს, რომ მხოლოდ ონომასტიკური მონაცემები არ იქნება საკმარისი უძველესი რწმენის რეკონსტრუქციისათვის. მეორე უკიდურესობაა თეოფორული სახელების დარქმევასა და ძველ ბერძნულ რელიგიას შორის არსებული მიმართების სრული უგულვებელყოფა, მით უფრო, რომ სახეზეა მათი უშუალო ეკვივალენტობა (Ἰητρόδωπος და კალენდარული კავშირები). შესაბამისად, კვლევის მომდევნო ნაწილში ვიმსჯელებთ, თუ რამდენად არის შესაძლებელი ონომასტიკური მონაცემების გამოყენება უძველესი რელიგიური პრაქტიკის გასაგებად. ოლბიის მონაცემები წარმოდგენილი იქნება ფართო გეოგრაფიული და კულტურული არეალის მონაცემთა ფონზე. ნაჩვენები იქნება, რომ მიუხედავად იმისა, რომ გარკვეულ პანელინურ ღვთაებებთან (განსაკუთრებით, ოლიმპიელი) დაკავშირებული სახელების შედარებითი სიჭარბე, უმეტესწილად, მოდასა და მერკანტილიზმთან არის დაკავშირებული (და არა ადგილობრივ რელიგიურ პრაქტიკასთან), ონომასტიკური ჩანაწერი ინარჩუნებს ღირებულებას, როგორც უფრო მცირე ან რეგიონული ღვთაებების თაყვანისცემის გაგების წყარო.
უფრო ვრცელი ბერძნული კონტექსტი
როგორც წინა ქვეთავში აღვნიშნეთ, ოლბიოპოლიტურ ონომასტიკურ ჩანაწერში აპოლონი მეათე ადგილს იკავებდა ყველაზე ხშირად ნახსენებ ღვთაებათა შორის, პოსეიდონი კი – მეოთხეს. მიუხედავად იმისა, რომ ამ მაგალითებმა აჩვენა ადგილობრივ არქეოლოგიურ ჩანაწერსა და სახელების ნუსხას შორის არსებული განსხვავებები, არსებითია, შევეხოთ უფრო მეტი მნიშვნელობის მქონე ღვთაებებს. ჩვენს კვლევაში ჰერას, დიონისეს, ზევსის, დემეტრას, ათენასა და ღმერთების დედასთან დაკავშირებული მონაცემების ჩართვა წინა ნაწილში მოყვანილ დასკვნებს ეჭვქვეშ აყენებს, გარკვეულწილად, მხოლოდ ოლბიოპოლიტური თაყვანისცემის მტკიცებულებებზე დაყრდნობით. ერთი მხრივ, რიგით მეორე, ყველაზე გავრცელებული ღვთაება, ჰერა, პოსეიდონის მსგავსად, ოლბიოპოლიტური თაყვანისცემის არქეოლოგიურ ჩანაწერში არ ფიქსირდება. მისი სახელი არ დასტურდება წინარეგეტური ქალაქის მიძღვნით წარწერებში. ცნობილია მხოლოდ II საუკუნის ზევსის გამოსახულებიანი რელიეფური ლარნაკით [Belin de Ballu 1972: 113], პოსტგეტური პერიოდის (ახალი წელთაღრიცხვით 100) ვაზით პარისის სასამართლოს გამოსახულებით [Minns, 1913:355] და, ასევე, ოდესის არქეოლოგიურ მუზეუმში დაცული რომაული პერიოდის თავით [თუმცა, გასათვალისწინებელია, რომ Rousyaeva, 2010:75, ვარაუდობს, რომ ოლბიაში ჰერა შეიძლებოდა გაიგივებული ყოფილიყო ღმერთების დედასთან/რეასთან]. ადგილობრივ რელიგიურ კულტებზე უკეთესად, სავაჭრო ურთიერთობები ხსნის მის უპირატესობას სახელების ჩანაწერებში: ჰერადან წარმომდგარი სახელები განსაკუთრებით გავრცელებული იყო სამოსისა და ქიოსის კუნძულებზე [Parker, 2000:71-73], საიდანაც ოლბია აწარმოებდა ღვინის, ზეითუნის ზეთისა და სხვა რესურსების იმპორტს, რაც მატერიალურ ჩანაწერებში ამ პოლუსების შემორჩენილი ამფორებით დასტურდება [Kryzhitskii… 1994:188].
მეორე მხრივ, მეტ თანხვედრას აქვს ადგილი იმ არქეოლოგიური და ონომასტიკური მონაცემების შედარებისას, რომლებიც უკავშირდება დიონისეს, ზევსს, დემეტრასა და ათენას. მაგალითად, დიონისეს კულტი საკმაოდ გავრცელებული იყო წინარეგეტურ ოლბიაში, მისი ნაწარმოები სახელი (Διονύσιος) კი ერთ-ერთი ყველაზე პოპულარული თეოფორული სახელი უნდა ყოფილიყო. ამას ადასტურებს როგორც ტექსტური ჩანაწერები, ისე წერილობითი ანგარიში [Kryžickij... 1995:116-117]. ჰეროდოტეს მიერ გადმოცემული სქაილსის დაღუპვის ისტორიის საფუძველს მისი ქალაქის დიონისურ რიტუალებში მონაწილეობა წარმოადგენს. ოლბიაში ბაქური რიტუალების შესრულების ისტორიული ღირებულება კი მხოლოდ არქეოლოგიური აღმოჩენებით დასტურდება [Shevchenko, 2020; იხ. აგრ. Braund, 2019 ამ ამბის პოტეციური წარმოდგენის კონტექსტისთვის ოლბიის თეატრში]. ანალოგიურად, დემეტრაც მონეტებსა და მიძღვნებში ფიქსირდება, ამიტომ მისი, ისევე, როგორც ზევსისა და ათენას, არსებობა ონომასტიკურ ჩანაწერში [Kryžickij... 1995: 112-115) გაკვირვებას არ იწვევს. თუმცა, ოლბიის რელიგიური პრაქტიკის შესახებ გაკეთებული ნებისმიერი დასკვნა, რომელიც ეფუძნება შედარებით დიდ შესაბამისობას ამ ღვთაებების სახელებსა და მათ არქეოლოგიურ მასალებში არსებობას შორის, არასანდოა. უხეშად რომ ვთქვათ, ამ სახელთა პოპულარობას ოლბიაში განაპირობებდა მათი ზოგადი პოპულარობა. Διονύσιος და Δημήτριος ყველაზე გავრცელებული სახელები იყო ანტიკური ხანის ყველა ბერძნულ რეგიონში. გავრცელებული იყო ზევსისა და ათენას მიერ შთაგონებული სახელებიც. თუმცა, უფრო ზომიერად [Parker, 2000:66]. ამრიგად, ამ ღმერთების შესახებ არსებული ონომასტიკური მონაცემებიდან შეუძლებელია ოლბიოპოლიტური კონტექსტის გონივრული ინტერპრეტაცია. ყველა ეს მაგალითი გვიჩვენებს, რომ ოლბიაში ოლიმპიური ღვთაებებით შთაგონებული სახელების არჩევაზე ფართო კულტურული ტენდენციები და სავაჭრო ქსელები უფრო ზემოქმედებდა, ვიდრე პოლისის შიგნით არსებული რელიგიური პრაქტიკა. ამგვარად, ეს მაგალითები მხოლოდ ამყარებს ნაშრომის წინა ნაწილში გამოტანილ დასკვნებს, რომლებიც ეხება ონომასტიკური მონაცემების სისუსტეს ძველი რელიგიის რეკონსტრუქციის პროცესში.
თუმცა, ეს დასკვნა მხოლოდ ოლიმპიურ ღვთაებებს ეხება, რომელთა თაყვანისცემაც ყოველთვის პანელინისტური იყო. მათი სიჭარბე ონომასტიკურ ჩანაწერში არ გამორიცხავს ოლბიაში ისეთი კულტების არსებობას, რომლებსაც განსაკუთრებულად ეთაყვანებოდნენ. აღნიშნულს შეეძლო პირდაპირი გავლენა მოეხდინა ადგილობრივთა სახელების არჩევაზე. აღნიშნული მონაცემები ზედმეტად ვრცელია იმისათვის, რომ ამ დასკვნას, როგორც ანალიტიკურ დაკვირვებას, საკმარისი წონა ჰქონდეს. პარკერმა ეს პრობლემა 2000 წელს გამოავლინა. მისი აზრით, საჭირო იყო უფრო მცირე და ლოკალიზებულ ღვთაებებსა და იმ როლზე ფოკუსირება, რომელსაც ისინი პოლისის პროსოპოგრაფიაში ასრულებდნენ [Parker, 2000:73-78]. ამ თვალსაზრისით, ბერძნული სამყაროს უკიდურეს ჩრდილოეთში მდებარე ოლბია განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია, რადგან იგი ცხადყოფს, რამდენად შეაღწია საბერძნეთის მატერიკისა და ეგეოსის კერების ტენდენციებმა ბერძნული კულტურის განაპირა რეგიონებში. საყურადღებოა მისი ურთიერთობა სკვითურ სამყაროსთან. თუმცა, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, წინამდებარე კვლევის მიზანს არ წარმოადგენს ირანული წარმომავლობის მქონე სახელების შესწავლა. ამასთანავე, სკვითური პანთეონის შესახებ ჩვენს ცოდნაში არსებული ხარვეზები სკვითური რელიგიური პრაქტიკის ონომასტიკურ კვლევას ნაკლებად სანდოს გახდიდა. მიუხედავად ამისა, ატიპური ღვთაებების არსებობა ოლბიურ თეოფორულ სახელთა შორის და, განსაკუთრებით, მათი უნიკალური ან უკიდურესად იშვიათი თეოფორული ფორმებით დამოწმება, მნიშვნელოვანია წინარეგეტური ოლბიის რელიგიური კონტექსტის დასადგენად. ეს ყველაზე ნათლად ჩანს აქილევსის, ღმერთების დედის, ჰეკატესა და ბედისწერის ქალღმერთების (მოირები) შემთხვევაში.
შავი ზღვის ჩრდილოეთით მდებარე რეგიონში მცირე ღვთაების ყველაზე ცნობილ კულტად აქილევსის კულტი ითვლება. ჩვენს წელთაღრიცხვამდე VII საუკუნიდან ამ პერსონაჟს „სკვითიის მბრძანებლად“ იხსენიებენ [Alcaeus fr. 354], ხოლო მისი სიკვდილის შემდგომი გადასახლებისა და აღდგომის ტრადიცია დუნაის პირას მდებარე კუნძულ ლევკაზე ფართოდ იყო გავრცელებული ანტიკურ ხანაში [მაგ., Eur. Andr. 1259-1262; Arr. Peripl. 21; Paus. 3.19.12-13; სხვა ტექსტური დამოწმებისთვის ანტიკურ ხანაში იხ.: Охотников, 2018:20-40]. ეს კუნძული ამ გმირის პანელინისტური კულტის ცენტრად იქცა. თუმცა, აქილევსს ყოველთვის განსაკუთრებულად სცემდნენ თაყვანს შავი ზღვის ჩრდილოეთ რეგიონში [Hedreen 1991, 314-322]. ასეთი თაყვანისცემის ცენტრი ოლბია გახლდათ, რომელიც არათუ მესვეურობდა მთელ კუნძულს, არამედ ღვთაებისადმი მიძღვნილ ფესტივალებსაც ატარებდა მიმდებარე ტერიტორიებზე, მაგ., ტენდრას სპიტში [ან „აქილევსის იპოდრომზე“, როგორც მას ბერძნები უწოდებდნენ: Hedreen, 1991: 318-19; Burgess, 2009:126-128]. ქალაქის ონომასტიკურ ჩანაწერში შემორჩენილია ამ განსაკუთრებული თაყვანისცემის ნაშთი. მართალია, აქილევსის სახელით შთაგონებული სახელები ბერძნული სამყაროს სხვა ნაწილებში ჩვენს წელთაღრიცხვამდე I საუკუნემდეც არსებობდა, ისინი იშვიათი იყო და ისეთი ფორმებით ფიქსირდებოდა, რომლებიც ამ სახელს პირდაპირ ან თითქმის პირდაპირ უკავშირდებოდა [Ἀχιλλᾶς, ერთი მაგალითი იერაპიტნაში, ძვ. წ. აღ. I საუკუნე - ახ. წ. აღ.-ით I საუკუნე; ძვ.წ. V-IV საუკუნიდან მოყოლებული, Ἀχιλλεύς, ოცდასამჯერ ფიქსირდებოდა რამდენიმე ადგილას, მათ შორის: ათენში, ოლიმპიაში, თესალიაში; Ἀχιλλῆς, ერთი მაგალითი დასტურდება ვოლკეიში, ძვ. წ. I ს.]. ზოგი მათგანი აქილევსს შეიცავს, როგორც Ἀχιλλείδης [ოთხი შემთხვევა ცნობილია ათენიდან, პირეკედან და თეოსიდან, ძვ. წ. V-IV საუკუნეები] ან ზედსართაული ფორმით Ἀχίλλητος [სამი შემთხვევა ლევკადან და სმირნიდან, ძვ. წ. 380 – ძვ. წ. 75]. ოლბიოპოლიტური მასალის სიმწირის მიუხედავად, Ἀχιλλόδωρος-ის ორი შემთხვევა, აქილევსი + δῶρον = აქილევსის საჩუქარი, აქილევსის ონომასტიკური ჩანაწერის თეოფორულ განზომილებას ქმნის, რომელიც ამ სახელის მიმღებს ღვთაების კეთილგანწყობას უქადის. საყურადღებოა ის ფაქტიც, რომ ეს სახელი მხოლოდ ოლბიასა და ჰისტრიაში დასტურდება, სადაც ის სულ ერთხელ გვხვდება ჩვ. წ. აღ.-მდე I – ჩვ. წ. აღ.-ით I საუკუნეებში შავი ზღვის ჩრდილო-დასავლეთით მდებარე მეორე პოლისში. ეს კი გვაფიქრებინებს, რომ აღნიშნული დონაციური ასპექტი ლოკალური ხასიათისაა [Dana, 2019:185]. ამ მოსაზრების შეფასებისას სიფრთხილე გვმართებს, რამდენადაც ასეთი სახელების ზუსტი ენობრივი მნიშვნელობა მშობლებისთვის ან მათი მატარებლებისთვის, ისევე, როგორც მათი შედარებითი მნიშვნელობა სხვა თეოფორულ სახელებთან მიმართებით (რომლებიც პირდაპირ ღმერთის სახელს განადიდებენ) უნდა დაზუსტდეს [Parker 2000: 59-61]. მიუხედავად ამისა, ოლბიოპოლიტური მასალა მნიშვნელოვანია არა მხოლოდ აქილევსის ღვთაებრიობის პოტენციური კონცეპტუალური გადმოცემისთვის, არამედ დათარიღებისათვისაც. მისი ერთ-ერთი ძველი ფორმა Ἀχιλλόδωρο ძვ. წ-აღ-ის VI საუკუნით თარიღდება, რაც ბერძნულ სამყაროში აქილევსის სახელის ყველაზე ადრეული მოხსენიებაა. ამრიგად, ონომასტიკური მასალა ამყარებს იმ არქეოლოგიურ და ტექსტურ ჩანაწერებს, რომლებიც უკავშირდება აქილევსის განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ქალაქის რელიგიურ ცხოვრებაში. თუ -δῶρος სუფიქსს სემანტიკური მნიშვნელობის მატარებლად მივიჩნევთ, შეიძლება ნათელი მოვფინოთ მეცნიერულ დავას - ჩრდილოეთ შავი ზღვის მცხოვრებთათვის აქილევსი გმირი იყო, თუ სრულფასოვანი ღმერთი [იხ. Hedreen, 1991:313 ff; Ochał-Czarnowicz, 2011:272].
ორი ფიგურა, რომელთა ღვთიური სტატუსი უდავოა, არის ღმერთების დედა და ჰეკატე. მათი არსებობა ონომასტიკურ ჩანაწერში ადასტურებს აქილევსის მსგავს თავისებურებებს. როგორც ზემოთ აღინიშნა, ღმერთების დედა აპოლონზე მეტად არის წარმოდგენილი გადარჩენილ კორპუსში, მაგრამ მისი თაყვანისცემა (არქაულ პერიოდში მაინც) უფრო რეგიონული იყო, ვიდრე ოლიმპური. ღმერთების დედის კულტი მცირე აზიიდან მომდინარეობდა, სადაც ის მანამდე არსებობდა, როგორც ფრიგიის ქალღმერთი [Parker 2000: 70-71; Bøgh 2012: 34-46]. ოლბიის მკვიდრთა მილეზიური წარმომავლობის გათვალისწინებით, გასაკვირი არ არის ამ ღვთაების თეოფორული სახელების არსებობა, რაც უკავშირდება მე-6 საუკუნის კულტს, რომელიც დასტურდება ტემენოსის დასავლეთ ნაწილში მოპოვებულ არქეოლოგიურ მასალებსა და არქაული პერიოდისა და მისი შემდგომი პერიოდის ტექსტებში [მაგალითად, ბორისთენესა და ჰერაკლესთან ერთად შემდეგ წყაროებში: IGDOlbia 24; Rusyaeva, 1994:87-93]. ჰეროდოტე, სქაილსა და დიონისეს ამბის მსგავსად, ღმერთების დედის კულტს ოლბიას უკავშირებს. იგი სკვითი ფილოსოფოსის, ანაქარსისის, დაღუპვას წარმოგვიდგენს, როგორც ქალაქის მახლობლად მის მიერ ქალღმერთისთვის საკურთხევლის აღმართვის შედეგს. ანაქარსისი მოკლა მისმა ძმამ. მისი რისხვა სქაილსის კაცების რისხვას შეედრებოდა [Hdt. 4.76]. მიუხედავად ამისა, არა მარტო ღვთაების თეოფორული სახელების რაოდენობაა შედარებით დიდი, არამედ ოლბიოპოლიტანურ საზოგადოებაში მათი გავრცელების სიხშირეც. ბოგმა [2012, 39 ff.] გააკრიტიკა ტრადიციული კონცეფცია ღმერთების დედის თაყვანისმცემლების შესახებ და აღნიშნა, რომ მისი მიმდევრები არ მიეკუთვნებოდნენ სხვადასხვა სოციალურ კლასს. ამ თვალსაზრისის გასამყარებლად ის მოიხმობს ნაიკოის არქეოლოგიურ მტკიცებულებებს ოლბიოპოლიტური დასავლეთ ტემენოსიდან. თუმცა, ონომასტიკურ მტკიცებულებებზე დაყრდნობით შეიძლება დავამტკიცოთ, რომ მას მიმდევრები ქალაქის ელიტაშიც ჰყავდა, მაგ., ვინმე Μητρόδωρος იყო ჰისტიკონის მამა, შვიდთა კოლეგიის წევრი და ხაზინის მეთვალყურე III საუკუნის ოლბიაში [IOSPE I2 76]. მსგავსი სოციალური მნიშვნელობისანი არიან ჰეკატესთან დაკავშირებული თეოფორული სახელების მატარებლები, რომელთაგან ოთხი (ცხრიდან) ერთ დოკუმენტშია თავმოყრილი. დოკუმენტი აღნუსხავს აპოლონის ქურუმებს ძვ. წ.აღ-მდე III-II საუკუნეებში [IOSPE I2 201]. ქალღმერთი ჰეკატე, ისევე, როგორც ღმერთების დედა, მცირე აზიაში წარმოიშვა, მაგრამ ოლბიაში მის თაყვანისცემასთან დაკავშირებული სახელების ონომასტიკური ჩანაწერი ღმერთების დედისაზე უნიკალურია. დასტურდება ერთი სახელი, Ἑκατεῶνυμος, რომელიც მხოლოდ ერთხელ გვხვდება მთელ ბერძნულ სამყაროში, მეორე კი – Ἑκατέων – დასტურდება სხვაგანაც, მაგრამ მხოლოდ ერთხელ (ძვ. წ. IV საუკუნის ქიოსში), ოლბიაში კი – ოთხჯერ. ზემოთ უკვე აღვნიშნეთ ის ფაქტი, რომ ბერძნები ქვესკნელის ღვთაებების სახელების დარქმევას გაურბოდნენ, რაც ამტკიცებს, რომ ამ ღვთაების თაყვანისცემა ოლბიაში მისი კულტის ამ ასპექტის გარშემო არ კონცენტრირდებოდა [Parker, 2000:55]. ამ ორი ქალღმერთის შესახებ არსებული ოლბიური ონომასტიკური მტკიცებულება (ნაწილობრივ, ბერძნულ ონომასტიკაში მათი შედარებითი იშვიათობის გამო) მნიშვნელოვან ინფორმაციას გვაწვდის ამ ქალაქში მათი თაყვანისცემის სპეციფიკის შესახებ, მათი კულტების ადგილობრივი კონცეფციებისადმი თაყვანისმცემლების დამოკიდებულების გათვალისწინებით. ეს დასკვნები მნიშვნელოვანია ზემოთ განხილული შეზღუდული ონომასტიკური მონაცემების პირობებშიც კი, განსაკუთრებით, ჰეკატეს შემთხვევაში. ოლბიაში აღმოჩენილი უნიკალური ფაქტები არის უტყუარი მტკიცებულება იმისა, რომ მას ამ პოლისში გამორჩეულად აფასებდნენ.
დაბოლოს, ოლბიოპოლიტურ ონომასტიკაში გვხვდება ბედისწერის ქალღმერთების (მოირების) უნიკალური თეოფორული სახელიც. Μοιραγόρης ოლბიაში აღმოჩენილ მასალებში მხოლოდ ერთხელ დასტურდება, ხოლო მეორე სახელის – Μοίρων-ს – გამოყენების მხოლოდ ორი შემთხვევა გვაქვს (კამიროსსა და კოროკონდამეში). ორივე ოლბიის აღმოჩენების შემდგომდროინდელია. ჰეკატესგან განსხვავებით, რომლის თაყვანისცემა დასტურდება არქეოლოგიური და ტექსტური მასალით [მაგალითად, გვიანდელი ტექსტი, რომელიც ახსენებს მისადმი მიძღვნილ კორომს ჰილაიაში [Ptol. III 5.7; see Kryžickij… 1995:118; Stückelberger… 2006:298-299; თუმცა, იხ. Dubois, 1996:104] და I-III საუკუნეების რელიეფით, რომელზეც გამოსახულია ჰეკატე, კიბელე და ჰერმესი ოლბიიდან: Goroncharovskiy, 2021:9 2021:9], ბედისწერის ქალღმერთების თაყვანისცემის ამსახველი მასალა უკიდურესად მწირია. რიგ შემთხვევებში მიიჩნევენ, რომ ისინი წარმოდგენილნი არიან ქალის ტერაკოტას ფიგურების სახით [მაგალითად, არქეოლოგების მიერ კლოტოდ წოდებული ქოშარში აღმოჩენილი მჯდომარე ფიგურა, რომელსაც თითისტარი და ძაფი უჭირავს: Papuci-Władyka… 2008:30], მაგრამ ოლბიის მდედრობითი სქესის ტერაკოტას ფიგურების უზარმაზარი კორპუსის წევრთა ვინაობა დღემდე სადავოა [Guldager Bilde, 2010]. უშუალოდ ოლბიაში ან უფრო დიდ რეგიონში ბედისწერის ქალღმერთებისადმი მიძღვნილი წარწერები ჩვენთვის ცნობილი არ არის. მათზე ერთადერთი ლიტერატურული მინიშნება ფილოსტრატეს მიერ აღწერილი აქილევსის ტაძარია ლევკაზე, რომელიც მისივე გადმოცემით, 'აქილევსის, ელენესა და ბედისწერის ქალღმერთების მიერ დაკავშირებული გამოსახულებებით’ არის შემკული [‘τὰ δὲ ἐν αὐτῷ ἀγάλματα Ἀχιλλεύς τε καὶ Ἑλένη ὑπὸ Μοιρῶν ξυναρμοσθέντες’ Philostr. Her. 54.3]. ამ ამონარიდიდან დაზუსტებით ვერ ვიტყვით, იგი მათ ფიგურა-ქანდაკებებს გულისხმობს, თუ მათ როლს ამ ორი ჰომეროსისეული პერსონაჟის შეყრაში. ოლბიისა და მისი რეგიონის თეოფორული კორპუსის ეს ბოლო მაგალითი თვალნათლივ წარმოაჩენს ანტიკური სამყაროს შესწავლისას წამოჭრილ შეზღუდვებსა თუ შესაძლებლობებს. არა მარტო ამ ღვთაებების არსებობა, არამედ მათი წინარეგეტური ოლბიისთვის დამახასიათებელი უნიკალური ფორმები ცხადყოფს, რომ მათი მცირე მასშტაბის, მაგრამ მაინც აქტიური, კულტი დაკარგულ იქნა და არ დასტურდება არქეოლოგიურ მასალაში, შესაწირსა და ლიტერატურულ ჩანაწერებში. თუმცა, არც სათანადო მტკიცებულება და არც ძველი ქალაქების რელიგიურ ცხოვრებაში დადასტურებული თეოფორული სახელები არ იძლევა იმის საფუძველს, რომ მხოლოდ ონომასტიკურ მონაცემებზე დაყრდნობით ვამტკიცოთ ღვთაებათა თაყვანისცემის საკითხები, მსგავსად პოსეიდონის შემთხვევისა. მაშასადამე, არსებობს გარკვეული ფაქტები, რომლებიც ამტკიცებს მცირე ღვთაებათა თაყვანისცემის შემთხვევებს (აქილევსი, ღმერთების დედა და ჰეკატე). თუმცა, მონაცემთა ამ კომპლექტის გამოყენების მცდელობა ადგილობრივი რელიგიური კულტურის ბუნდოვანებით მოსილი ასპექტის კვლევისას ცხადყოფს, რომ მხოლოდ თეოფორული სახელები უძველესი პოლისის რელიგიის შესახებ მრავალმხრივი ცოდნის ჩამოსაყალიბებლად არასაკმარისია.
დასკვნა
ამგვარად, სტატიაში შესწავლილია შავი ზღვის ჩრდილოეთ სანაპიროზე მდებარე ერთი პოლისის რელიგიური ცხოვრება მისი ონომასტიკური ტრადიციებიდან შემორჩენილი მტკიცებულებების საფუძველზე. კერძოდ, განხილულია თეოფორული სახელების კორპუსი წინარეგეტური (ძვ. წ. VI-I სს.) პერიოდის ოლბიაში, რომელიც დანართ ა-შია წარმოდგენილი. მეორე ნაწილში აღნიშნულია, რომ ამ ჩანაწერებში ხსენებული, არქეოლოგიურ მასალებში, წარწერებსა და ლიტერატურულ წყაროებში დადასტურებული, ღვთაებები ძირითადად მსგავსია. თუმცა, აპოლონისა და პოსეიდონის სახელების არსებობასთან დაკავშირებული მტკიცებულებებისა და პოლისში დადასტურებული კულტების სიღრმისეული შესწავლის შედეგად, აშკარა განსხვავებები გამოიკვეთა. მესამე ნაწილში, ოლბიის მონაცემების ანტიკურობის უფრო ვრცელი გეოგრაფიული და კულტურული არეალის კონტექსტში გააზრებით დადგინდა ამ შეუსაბამობის მიზეზი. ოლიმპიური ღმერთებისა და ქალღმერთების ონომასტიკური გამოყენების შემთხვევები მეტისმეტად მრავალრიცხოვანია. შესაბამისად, მათზე დაყრდნობით კონკრეტული პოლისების რელიგიური ხასიათის ინტერპრეტაცია შეუძლებელია, რასაც ამტკიცებს ღვთაებებით (ათენა, დიონისე, დემეტრა, ჰერა და ზევსი) შთაგონებული სახელდების მაგალითები. პარკერის დაკვირვების თანახმად, დისკუსიამ ბერძნული პანთეონის უფრო მცირე ფიგურებისა და გმირების შესახებ არსებულ ონომასტიკურ მტკიცებულებებზე გადაინაცვლა. მონაცემთა ეს ნაკრები სახელებისა და რელიგიური ცხოვრების პრაქტიკულ რეალობებს შორის ურთიერთობის დადგენის მეტ შესაძლებლობას იძლეოდა. როგორც აღმოჩნდა, აქილევსის (არქაულ ოლბიაში საჩუქრის გამცემი), ღმერთების დედასა (რომლის ხშირი ონომასტიური გამოყენება რომელიმე ერთი კონკრეტული სოციალური კლასის ფარგლებს სცდებოდა) და ჰეკატეს (რომლის გავლენითაც ოლბიაში განსაკუთრებით იშვიათი სახელები შეიქმნა) შემთხვევაში არსებობდა მათი თაყვანისცემის მტკიცების გარკვეული პოტენციალი. ბედისწერის ქალღმერთების მაგალითმა (რომელთა ოლბიოპოლიტურ პროსოპოგრაფიაში არსებობა არ შეესაბამება არცერთ სხვა ისტორიულ და არქეოლოგიურ ჩანაწერს) თვალნათლივ გვიჩვენა მხოლოდ თეოფორულ სახელებზე ორიენტირებული კვლევის შეზღუდვები. ძირითადად, აღნიშნული პრობლემები თავს იჩენს ნებისმიერ სხვა კვლევაში, რომელიც მხოლოდ იმ მონაცემთა ნაკრებით შემოიფარგლება, რომელთა გამოყენების ფუნდამენტური ასპექტებიც გაურკვეველია. მიუხედავად ამისა, როგორც ოლბიას შემთხვევამ ცხადყო, თეოფორული სახელების სხვა ისტორიულ წყაროებთან ერთად კვლევამ შეიძლება შეასრულოს შეზღუდული, მაგრამ მნიშვნელოვანი როლი ბერძნული პოლისის რელიგიის ჩვენეულ გაგებაში.
დანართი ა
|
God |
Name |
Findspot |
Frequency |
|
Achilles |
Ἀχιλλόδωρος |
Olbia |
2 |
|
Aphrodite |
Ἀπατούρη |
Berezan |
1 |
|
|
Ἀπατούριος |
Olbia |
8 |
|
Apollo |
Ἀπολλᾱς |
Olbia |
1 |
|
|
Ἀπολλωνίδης |
Olbia |
1 |
|
|
Ἀπολλόδωρος |
Olbia |
3 |
|
|
Ἀπολλοφανης |
Berezan |
1 |
|
|
Ἀπολλώνιος |
Olbia |
1 |
|
|
Ἰητρόδωπος |
Olbia |
1 |
|
|
Κωμαῑος |
Olbia |
1 |
|
|
Πυθαγόρης |
Olbia |
1 |
|
|
Χάρμος |
Olbia |
1 |
|
Artemis |
Ἀρτεμίδωρος |
Olbia |
6 |
|
|
Ἀρτεμῆς |
Olbia [1] Berezan [1] |
2 |
|
|
Ἄρτεμις |
Olbia |
1 |
|
|
Ἀρτέμων |
Olbia |
1 |
|
Athena |
Ἀθηνόμανδρος |
Berezan |
1 |
|
|
Ἀθήναιος |
Olbia |
8 |
|
|
Ἀθηνόδωρος |
Olbia |
4 |
|
|
Παρθενίς |
Olbia |
1 |
|
Demeter |
Δημήτριος |
Olbia |
14 |
|
Dionysus |
Ἀνθεστήριος |
Olbia |
2 |
|
|
Βάκχιος |
Olbia |
1 |
|
|
Διονύσερμος |
Olbia |
1 |
|
|
Διονύσιος |
Olbia |
23 |
|
|
Διονυσόδωρος |
Olbia |
2 |
|
|
Διονυφάνης |
Olbia |
1 |
|
|
Λήναιος |
Olbia [6] Berezan [1] |
7 |
|
|
Σταφύλος |
Olbia |
1 |
|
Dioscuri |
Διοσκουρίδης |
Olbia |
3 |
|
Hekate |
Ἑκαταῑος |
Olbia |
1 |
|
|
Ἑκατέων |
Olbia |
4 |
|
|
Ἑκατεῶνυμος |
Olbia |
1 |
|
|
Ἑκατοκλῆς |
Olbia |
2 |
|
|
Ἑκατώνυμος |
Olbia |
1 |
|
Hephaestus |
Ἡφαιστικῶν |
Olbia |
1 |
|
|
Ἡφαιστόδωρος |
Olbia |
1 |
|
Hera |
Ἡραγορης |
Olbia |
5 |
|
|
Ἡρογείτων |
Olbia |
1 |
|
|
Ἡρογένης |
Olbia |
1 |
|
|
Ἡρόδοτος |
Olbia |
5 |
|
|
Ἡρόδωτος |
Olbia |
6 |
|
|
Ἡροκράτης |
Olbia |
3 |
|
|
Ἡρόξενος |
Olbia |
1 |
|
|
Ἡροσῶν |
Olbia |
6 |
|
|
Ἡροφάνης |
Olbia |
1 |
|
|
Ἡρόφιλος |
Olbia |
5 |
|
Herakles |
Ἡρακλείδης |
Olbia |
7 |
|
|
Καλλίνικος |
Olbia |
5 |
|
Hermes |
Ἑρμαγόρης |
Olbia |
1 |
|
|
Ἑρμοφαῖος |
Leuke |
1 |
|
|
Τύχων |
Olbia [2] Berezan [1] |
3 |
|
Mother of the Gods |
Μητροβία |
Olbia |
1 |
|
|
Μητρόβιος |
Olbia |
1 |
|
|
Μητρόδωρος |
Olbia |
6 |
|
|
Μῆτρος |
Olbia |
1 |
|
|
Μητροφάνης |
Olbia |
1 |
|
|
Μητρώ |
Olbia |
2 |
|
Moirae |
Μοιραγόρης |
Olbia |
1 |
|
|
Μοίρων |
Olbia |
1 |
|
Nike |
Μίκα |
Berezan |
1 |
|
|
Μίκη |
Berezan |
1 |
|
|
Νικήρατος |
Olbia |
8 |
|
|
Νικόδρομος |
Olbia |
1 |
|
|
Νικοκλῆς |
Olbia |
3 |
|
|
Νικόμαχος |
Olbia |
1 |
|
|
Νικοσθένης |
Berezan |
1 |
|
|
Νικόστρατος |
Olbia |
2 |
|
|
Νικοφάνας |
Olbia |
1 |
|
Poseidon |
Ποσειδεώνιος |
Olbia |
1 |
|
|
Ποσείδιππος |
Olbia |
1 |
|
|
Ποσειδώνιος |
Olbia |
9 |
|
|
Ποσίδεος |
Olbia |
11 |
|
|
Ποσίδηος |
Leuke |
1 |
|
|
Ταυρίων |
Olbia |
1 |
|
Zeus |
Ἀρίσταρχος |
Olbia |
1 |
|
|
Διογένης |
Olbia |
2 |
|
|
Διόδωρος |
Olbia |
4 |
|
|
Διοκλῆς |
Olbia |
1 |
|
|
Διοτίμος |
Olbia |
1 |
|
|
Δίφιλος |
Olbia |
1 |
|
|
Ζνωόδοτος |
Olbia |
1 |
|
|
Ἱκέσιος |
Olbia |
13 |
|
|
Ναῖος |
Olbia |
1 |
|
|
Πανδίων |
Olbia |
1 |
ლიტერატურა
| Avram A. 2010 |
Sur quelques noms d’apollonia du pont. In: R. W. V. Catling and F. Marchand (Eds.) Onomatologos: Studies in Greek Personal Names presented to Elaine Matthews. Oxford: Oxbow Books. |
| Belin de Ballu E. 1972 |
Olbia: Cité antique du littoral nord de la mer noire. Leiden: Eugene. |
| Bøgh B. 2012 |
Mother of the Gods: Goddess of Power and Protector of Cities. Numen (59). |
| Braund D. 2019 |
Historiography and Theatre: The Tragedy of Scythian King Skyles. In: D. Braund, E. Hall, and R. Wyles (Eds.). Ancient Theatre and Performance Culture Around the Black Sea. Cambridge: Cambridge University Press. |
| Burgess J. S. 2009 |
The Death and Afterlife of Achilles. Baltimore: The John Hopkins University Press. |
| Chaniotis A. 2013 A |
Emotional Language in Hellenistic Decrees and Hellenistic Histories. In: M. Mari and J. Thornton (Eds.) Parole in Movimento: Linguaggio Politico e Lessico Storiografico nel Mondo Ellenistico. Pisa: Fabrizio Serra Editore. |
| Chaniotis A. 2013 B |
Epigraphic Bulletin for Greek Religion 2010 (EBGR 2010). Kernos (26). |
| Chaniotis A. 2018 |
Religion as Experience: Epigraphic Evidence from the West and North Shores of the Black Sea. In M. Manoledakis, G. R. Tsetskhladze and I. Xydopoulos (Eds.) Essays on the Archaeology and Ancient History of the Black Sea Littoral. Leuven: Peeters Publishers. |
| Dana D. 2019 |
Onomastic Interactions: Greek and Thracian Names. In: R. Parker (Ed.) Changing Names: Tradition and Innovation in Ancient Greek Onomastics. Oxford: British Academy. |
| Dogaer N.,Depauw M. 2017 |
Horion & Co. Greek Hybrid Names and their Value for the Study of Intercultural Contacts in Graeco-Roman Egypt. Historia (66). |
| Drexhage H-W. 2003 |
Der Kult des Zeus Olbios. In: E. Schwertheim and E. Winter (Eds.) Religion und Region : Götter und Kulte aus dem östlichen Mittelmeerraum. Bonn: Habelt-Verlag. |
| Dubois L. 1996 |
Inscriptions grecques dialectales d’olbia du pont. Geneva: Librairie Droz S.A. |
| Fraser P. M.,Matthews E. 2005 |
A Lexicon of Greek Personal Names: Volume IV Macedonia, Thrace, Northern Regions of the Black Sea. Oxford: Clarendon. |
| Goroncharovskiy V. 2021 |
On the Chronology of the Reliefs with Images of Cybele, Hermes and Hekate found in the Northern Black Sea Coast. Acta Archaeologica Lodziensia (67). |
| Guldager Bilde P. 2009 |
Quantifying Black Sea Artemis: Some Methodological Reflections. In: T. Fischer-Hansen and B. Poulsen (Eds.) From Artemis to Diana: The Goddess of Man and Beast. Copenhagen: Museum Tusculanum Press. |
| Guldager Bilde P. 2010 |
P Terracottas. In P. Guldager Bilde, P., J. M. Højte, V. V. Krapivina, S. D. Kryžickij, and N. A. Lejpunskaja (Eds.) The Lower City of Olbia (Sector NGS) in the 6th Century BC to the 4th Century AD. Vols. 1-2. Aarhus: Aarhus University Press. |
| Hedreen G. 1991 |
The Cult of Achilles in the Euxine. Hesperia: The Journal of the American School of Classical Studies at Athens 60(3). |
| Herda A. 2008 |
How to Run a State Cult. The Organization of the Cult of Apollo Delphinios in Miletos. In M. Haysom and J. Wallensten (Eds.) Current Approaches to Religion in Ancient Greece. Stockholm: Svenska institutet i Athen. |
| Hind J. G. F. 2007 |
City Heads/Personifications and Omens from Zeus (the Coins of Sinope, Istria and Olbia in the V-IV Centuries BC). The Numismatic Chronicle (1966-) 167. |
| Hirst G. M. 1902 |
The Cults of Olbia. Journal of Hellenic Studies 22. |
| Johnston A. 1995-1996 |
An epigraphic curiosity from Histria. Il mar nero 2. |
| Kirkland N. B. 2022 |
Herodotus and imperial Greek literature: criticism, imitation, reception. Oxford: Oxford University Press. |
| Kryzhitskii S. D., Krapivina V. V. 1994 |
A Quarter-Century of Excavation at Olbia Pontica. Echoes du monde Classique: Classical views 38(2). |
| Kryžickij S. D.,Vinogradov J. G. 1995 |
Olbia: Eine altgriechische Stadt im nordwestlichen Schwarzmeerraum. Leiden: Mnemosyne Supplement 149. |
| Minns E. H. 1913 |
Scythians and Greeks: A Survey of Ancient History and Archaeology on the north coast of the Euxine from the Danube to the Caucasus. Cambridge: Cambridge University Press. |
| Ochał-Czarnowicz A. 2011 |
The Cult of Achilles on the Coast of the Black Sea. In: E. Papuci-Władyka, M. Vickers, J. Bodzek and D. Braund (Eds.) PONTIKA 2008: Recent Research on the Northern and Eastern Black Sea in Ancient Times: Proceedings of the International Conference, 21st-26th April 2008, Kraków. Oxford: BAR International Series. |
| Panait-Bîrzescu F. 2020 |
The eagle on dolphin on the coins of Olbia, Histria and Sinope. Its origin and meaning. Dacia Vol. 64. |
| Parker R. 2000 |
Theophoric Names and the History of Greek Religion. In S. Hornblower and E. Matthews (Eds.) Greek Personal Names: Their Value as Evidence. Oxford: Oxford University Press. |
| Papuci-Władyka E.,Redina E. F.,Machowski W. 2008 |
Między Olbią a Odessą: Badania archeologiczne greckiej osady w Koszarach and Morzem Czarnym (1998-2008). Krakow: Instytut Archeologii Unwersytetu Jagiellońskiego. |
| Rousyaeva A. S. 2010 |
Sanctuaries in the Context of the Cultural and Historical Development of Olbia Pontica. In A. A. Maslennikov and E. K. Petropoulos (Eds.) Ancient Sacral Monuments in the Black Sea. Thessaloniki: Kyriakidis Brothers. |
| Rusjaeva A. S. 2003 |
The Main Development of the Western Temenos of Olbia in the Pontos. In P. Guldager Bilde, J. M. Højte and V. F. Stolba (Eds.) The Cauldron of Ariantas. Studies Presented to A.N. Ščeglov on the Occasion of His 70th Birthday. Aarhus: Aarhus University Press. |
| Rusyaeva A. S. 1994 |
Investigations of the Western Temenos of Olbia. Ancient Civilisations 1(1). |
| Shevchenko T. 2020 |
Bust Thymiateria and Cult of Dionysus in Olbia. In V. Keleş (Ed.) Propontis ve Çevre Kültürleri. Istanbul: Yayinlari. |
| Shevchenko T. 2023 |
Greek Religion in Tauric Chersonesos. Oxford: Archaeopress. |
| Solovyov S. L. 1999 |
Ancient Berezan: The Architecture, History and Culture of the First Greek Colony in the Northern Black Sea. Leiden: Brill. |
| Stückelberger A.,Graßhoff G. 2017 |
Klaudios Ptolemaios Handbuch der Geographie. Basel: Schwabe Verlag. |
| Ustinova Y. 1999 |
The Supreme Gods of the Bosporan Kingdom. Leiden: Brill. |
| Ustinova Y. 2009 |
Apollo Ietros: A Greek God of Pontic Origin. EIKON, Beiträge zur antiken Bildersprache, Band 9. Münster: Ugarit-Verlag. |
| Vinogradov Yu. G. 1994 |
A Maiden’s Golden Burial from Berezan. The Island of Achilles. Expedition (36). |
| Zgusta L. 1955 |
Die Personennamen griechischer Städte der nördlichen Schwarzmeerküste. Prague: Nakl. Československé akademie věd. |
| Карышковский П. О. 2003 |
Монетное Дело и Денежное обращеие Ольвии (VI в. До н. Э. – IV в. Н. Э.). Odesa: A. S. Fridman. (Originally published in 1968) |
| Охотников С. Б. 2018 |
Остров Змеиный в науке, литературе, искусстве (VII в. до н. э. — XXI в. н. э.). Odesa: Irbis. |
| Тохтасьев С. Р. 2013 |
Иранские имена в надписях Ольвии I-III вв. н.э. In S. Tokhtasev and P. Luria (Eds.) Commentationes Iranicae. St Petersburg: Hestor-Historia. |
| Яйленко В. П. 2002 |
Идентификация и Реконструкция Зданий Ольвийского Теменоса. Российская Археология 3. |