ინტერტექსტუალური პრობლემების კვლევა დღეს მეტად აქტუალურია. ჩვენი ინტერესის საგანიც ინტერტექსტუალობის ერთი ასპექტია, კერძოდ,  ი. ჭავჭავაძის "გლახის ნაამბობის" პერსონაჟი დათიკო და მისი ლიტერატურული მიგრაციის საკითხი. რამდენად საინტერესო და სიცოცხლისუნარიანი აღმოჩნდა იგი როგორც მისი თანამედროვე, ასევე შემდგომი პერიოდის ლიტერატურისათვის.

ილიას პერსონაჟები ბევრჯერ მოექცნენ მკვლევართა ყურადღების არეალში, მაგრამ ლიტერატურული კლასიკა ყველა დროსა და ეპოქაში იძლევა საშუალებას, ყოველმა ახალმა თაობამ დაგროვილი ლიტერატურული გამოცდილებისა და ეპოქის თვალთახედვის შესაბამისად მასში განსხვავებული ან სულაც ახალი შინაარსი ამოიკითხოს.

"გლახის ნაამბობი" ცივად მიიღო სალიტერატურო კრიტიკოსების ერთმა ნაწილმა, მაგრამ ყველა მიუთითებდა, რომ  დათიკოს პერსონაჟი სრულიად ორიგინალური მოვლენა იყო: "ამ ტიპის მომხიბვლელობა დღემდისაც ვალად აწევს ჩვენს ლიტერატურას,"_წერდა კ. აბაშიძე [აბაშიძე, 1914: 138].

ასეთი ტიპის პერსონაჟი მანამდე არ ახსოვს ქართულ ლიტერატურას. დათიკო შორსაა შაბლონისაგან. მისი მომხიბვლელობის საიდუმლო სწორედ მის წინააღმდეგობრივ ხასიათში ძევს.ასეთი ხასიათის ჩვენება ეხმარება მწერალს, თავისი მოთხრობის გმირი ერთფეროვნებისაგან დაიცვას. წერილში "აკაკი და ვეფხისტყაოსანი" ილია წერდა: "მსოფლიო გენიოსნი მწერალნი იმიტომ არიან მსოფლიონი, რომ მათს ნახატში, რომელიც გინდა იმ ერის კაცს იცნობ, იმიტომ რომ იგინი ადამიანის საზოგადო ტიპსა ჰქმნიან, ადამიანი ყოველთვის უწინარეს ყოვლისა ადამიანია და ადამიანს ხომ არაფერი ადამიანური არ ეუცხოება" [ჭავჭავაძე, 1953:168]. მისი პერსონაჟებიდან თუ რომელიმეზე შეიძლება ითქვას, რომ "არაფერი ადამიანური არ ეუცხოება", ეს დათიკოა.

დათიკო თავისი დროის, თავისი გარემომცველი მახინჯი  საზოგადოების ღვიძლი შვილია. როცა საზოგადოება თავად არის უსამართლოდ მოწყობილი მას არ შეიძლება მთლიანი, ჰარმონიულად განვითარებული ადამიანის მოთხოვნილება ჰქონდეს. ნ. ანდრონიკაშვილი იმოწმებს მ. კაგანის მოსაზრებას, პიროვნების სტრუქტურის არათანაბარი ფორმირების წყაროების შესახებ: 1."ჰიპერტროფიული განვითარება ამ სტრუქტურის ერთ-ერთი კომპონენტისა, რასაც დანარჩენების დათრგუნვამდე მივყავართ; 2. ერთ-ერთი მისი კომპონენტის ატროფია, რაც აგრეთვე იწვევს მთლიანობაში აღებული პიროვნების სტრუქტურისათვის დრამატულ შედეგებს" [ანდრონიკაშვილი, 1984: 89].

ცხადია, რომ პიროვნების არათანაბარმა ფორმაციამ შეუძლებელია, არ მიგვიყვანოს ტრაგიკულ ან ტრაგიკომიკურ შედეგებთან. და მაინც, ასეთი ადამიანის, პერსონაჟის, ტიპი განსაკუთრებით საინტერესო აღმოჩნდა ლიტერატურისა და ხელოვნებისათვის. იგი შესაძლებლობას აძლევდა შემოქმედს, ასახვის ობიექტი რამდენიმე რაკურსით წარმოედგინა. ამან ხელი შეუწყო რეალისტური სახეების, ხასიათების  შექმნას, რომლებსაც საოცარი სიცოცხლისუნარიანობა ახასიათებთ. შემდგომი პერიოდების ლიტერატურა კვლავ უბრუნდება მათს სახეებს და იმეორებს მათ სხვადასხვა მოდიფიკაციით.

დათიკოსათვის სწორედ ერთ-ერთი კომპონენტის ჰიპერტროფიული განვითარება იქცევა პიროვნების მახასიათებლად და უკვე გულისხმობს რაღაც ფატალურის არსებობას. რასაკვირველია, იგი ბატონყმური საზოგადოების პროდუქტია, მაგრამ არ იქნება მართებული, თუ მასზე მსჯელობისას პრიორიტეტულად ამ გარემოებას ჩავთვლით. ამის საწინააღმდეგოდ მეტყველებს ის ფაქტიც, რომ ილიამ მოთხრობა სწორედ ბატონყმობის გაუქმების შემდეგ, 1873 წელს გამოაქვეყნა. დათიკო გაცილებით რთული  პერსონაჟია. იგი არ არის ჩვეულებრივი ავი, სასტიკი მებატონე. საგულისხმოა, რომ მოთხრობის პირველ ვარიანტში ილიამ იგი სწორედ ასეთად წარმოგვიდგინა: მისი პროტოტიპის მახასიათებელი ყმებთან ურთიერთობაში სწორედ სისასტიკეა. "გლახის ნაამბობზე"მუშაობისას ილიამ შეცვალა თვალსაზრისი ამ პერსონაჟსა და მოთხრობის პრობლემატიკასთან მიმართებით. მსგავსი მეტამორფოზის საშუალებით მოთხრობამ მხოლოდ მოიგო როგორც მხატვრული, ასევე მსოფლმხედველობრივი თვალსაზრისით. რაც შეეხება სოციალურ სიმწვავეს, "გლახის ნაამბობს" არც ამ მხრივ დაუკარგავს რაიმე; პირიქით, გაბრიელის ბატონები უფრო გულმოწყალენიც არიან, კეთილგანწყობილნიც, თუმცა, მათი ყმების მდგომარეობა არაფრით არ არის უკეთესი "აჯამი, გულქვა, რეგვენი" ბატონების ყმებთან შედარებით.

საინტერესო მხატვრული ხერხია, რომ დათიკოს სწორედ მისი მსხვერპლი, გაბრიელი გვიხასიათებს. ამ გზით ილიამ პერსონაჟისადმი მიკერძოების შესაძლებლობა გამორიცხა. გაბრიელისეულ დახასიათებაში აღტაცების ინტონაცია აშკარად იგრძნობა, მაგრამ აქვე ხდება მინიშნება პერსონაჟის ხასიათის ჰიპერტროფიულობაზე: "მაგრამ ერთი ავი სენი სჭირდა, _ და იმ სენმა ისე იმას არ ავნო, როგორც მე, _ ქალების მუსუსი იყო და ამისთანაებში ნამუსგაქნილიცა" [ჭავჭავაძე, 1950: 81]. 

მშვენიერი ფიზიკური მონაცემები ერთგვარი სტიმული უნდა ყოფილიყო დათიკოს თავგასულობისათვის საზოგადოებრივ მდგომარეობასთან ერთად. საზოგადოებაც ხელსაყრელ ფონს ქმნიდა, რომ იგი უზნეო პიროვნებად ჩამოყალიბებულიყო. ერთფეროვანი, უმიზნო ცხოვრება უბიძგებს ადამიანებს, რათა ამ ერთფეროვნების შეცვლის, საკუთარი თავის რეალიზების საშუალებები ეძიონ. დათიკოსათვის ყველაზე ხელმისაწვდომი ვნების მორევში გადაშვება აღმოჩნდა.

გაბრიელი დათიკოზე საუბრისას აღნიშნავს: "ის უბედური თავის ნათესავსაც არ დაინდობდა მაგისთანაებში", რომ "ბევრს კაი ოჯახიშვილს თავზედ ლაფი დაასხა" [ჭავჭავაძე, 1950: 81]. გვრჩება შთაბეჭდილება, რომ აქ საუბარია არა მსუნაგ მებატონეზე ან მხოლოდ დაუსჯელობის სინდრომით შეპყრობილ კაცზე, არამედ თავშეუკავებელი ვნებით შეპყრობილ ადამიანზე, რომლისთვისაც სულერთი გახლავთ, ვინ იქნება მისი ჟინის მორიგი ობიექტი.

საინტერესოა ნ. ანდრონიკაშვილის მოსაზრება, რომელიც  დათიკოსა და დონ ჟუანის მხატვრული სახეების სავარაუდო ნათესაობას შეეხება: "დათიკოს სახე წარმოადგენს სწორედ დონ ჟუანისებური მოდელის ვარიაციას... იგი შეპყრობილია ხორციელი ტკბობის `დონჟუანური წყურვილით"... აქ არის სწორედ ის დონჟუანური ვნება პიროვნებისა, რომლის დიდი ცხოვრებისეული ენერგია, სიცოცხლის ხალისი, ამ მხრითაა გამახვილებული, რადგან სხვაში ვერაფერში უპოვია გამოსავალი, სხვა ფასეულობები დახშულია მისთვის" [ანდრონიკაშვილი, 1980: 90] პარალელი მოულოდნელი რომ არ აღმოჩნდეს, გავიხსენოთ, რა მოიაზრება ამ მხატვრული სახის შინაარსში....დონ ჟუანი იმ პერსონაჟთა რიცხვს მიეკუთვნება, რომლებშიც აირეკლა ადამიანური ყოფის განსხვავებული ასპექტები და მისწრაფებები. ზოგიერთი განმარტებით, დონ ჟუანის სახის ფილოსოფიური სიღრმე იმაშია, რომ იგი "არ არის გულგრილი ლოველასი, ანგარიშიანი "ტკბილი მეგობარი", არამედ ესაა ადამიანი, ურთიერთობის დაუცხრომელი ჟინით შეპყრობილი, რაც ეროტიულ სწრაფვაში ვლინდება" [ანდრონიკაშვილი, 1980: 90]. დონ ჟუანი ადამიანის შინაგანი სამყაროს გამომზიურების, შემეცნების წყურვილის ნაყოფია, "ეს არის მშვენიერებასა და ბოროტებას შორის, ზენა და ქვენა გრძნობებს შორის გაჩხერილი ადამიანი" [გოგუაძე, 1980: 112]. რასაკვირველია, დონ ჟუანის მხატვრული სახე უამრავ ასპექტს მოიცავს, მაგრამ მიგვაჩნია, რომ იგი უეჭველად შეიცავს იმ შინაარსსაც, რაც ამჯერად ჩვენ გვაინტერესებს და რომლითაც მას "გლახის ნაამბობის" პერსონაჟი უკავშირდება: "თუმცა მას აქვს ბუნებრივი კეთილშობილებაც, მაგრამ ამოქმედებული დონ-ჟუანი სოციალურად უპატიოსნოა. ხშირ შემთხვევაში ის არის გულკეთილი უსინდისო, სწორედ იმიტომ, რომ ვერ ემორჩილება ზნეობის კანონს, სინდისის შინაგან ხმას. საზოგადოდ მას არ შეუძლია მორჩილება, იგი არის კერძო ნების თავისუფლება და ამიტომაც შორსაა ჭეშმარიტი თავისუფლებისაგან. იგი მთლიანად მიჯაჭვულია თავის კერძო მე-ს..." [გოგუაძე, 1980: 127].

იმას, რომ დათიკოსაც არ ძალუძს, დაემორჩილოს "ზნეობის კანონს, სინდისის შინაგან ხმას", რომ იგი საკუთარი ვნებების ტყვეობაშია, მშვენივრად ასახავს საოცრად ბუნებრივი და შთამბეჭდავი სცენა: გაბრიელი უნებური მოწმე ხდება ბატონისა და გიტოს დიალოგისა. ეს სცენა პერსონაჟების შესახებ საინტერესო მასალას გვაწვდის, ამიტომაც უმჯობესია, მთხრობელს დავუგდოთ ყური: "მე სმენად ვიქეც. ვსთქვი, რომ ან აი ახლა, ან ცოტა ხნის შემდეგ დათიკო იტყვის, თავი დამინებებიაო, გიტო ნუღარ გაირჯებაო. მაგრამ მიმტყუვნა იმედმა და დათიკოს კაიკაცობამ იმოდენა სიკეთე ვერ შესძლო. მოუბრუნდა გიტოს და გულდადინჯებულად, თითქოს კაი საქმეს შვრებაო, უთხრა:

_ მეწყინა, ეგ რომ მითხარი, მაგრამ არა უშავს-რა. შენ, რაც გითხარ, ისა ჰქენი, მე და გაბრო მოვრიგდებით" [ჭავჭავაძე, 1950: 89].

გაბრიელი ამ კრიტიკულ მომენტშიც ხაზს უსვამს დათიკოს "კაიკაცობას". საერთოდაც, იგი დათიკოს ხშირად მოიხსენიებს საქებარი ეპითეტებით. ამ თვალსაზრისით საინტერესოა დათიკოს სიკვდილის სცენა, რომელსაც ავტორიცა და მკითხველიც გაბრიელის თვალებით უმზერენ. აშკარად იგრძნობა, რომ შურისმაძიებელი მოხიბლულია მსხვერპლის პიროვნებით, მისი ვაჟკაცური თავდაჭერით. გაბრიელი გულწრფელია, როცა ამ სცენის შესახებ აღტაცებით საუბრობს, გულწრფელადაა მოხიბლული ბატონიშვილის "კაიკაცობითაც", მაგრამ დათიკოს "კაიკაცობაში" იგი გულისხმობს მის დადებითი თვისებებს ყველა სფეროში, გარდა ვნებებისა. ბუნებრივად გამომდინარეობს დასკვნა, რომ დათიკო "ხდება მხეცად მხოლოდ ერთს მდგომარეობაში: მისი სქესობრივი ჟინის აშლის დროს. მაშინ იგი გიჟია, ჭკუაზედ შემცდარი, მისი ნერვების ცენტრი დაშლილია, იგი პათოლოგიური არსებაა, მონაა, ყურმოჭრილი ყმა ერთის გრძნობისა, ერთის ინსტინქტისა. უკეთ რომ ვსთქვათ, ამ დროს იგი კაცი აღარ არის, იგი ბედისწერის ბრმა იარაღია, სამარადისო ფატალიზმისაგან გასროლილი მუხის ნატეხია" [აბაშიძე, 1914: 147-148].  არც თამრო და არც მისი ჟინის რომელიმე ობიექტი დათიკოსათვის არ განიცდება, როგორც მსხვერპლი. იგი მასში ხედავს ქალს, ნივთს, რომელიც "ჟინის საკლავად არის კარგი და არა ზურგზე ასაკიდად". ეს მისთვის ბუნების კანონზომიერება, ყოფიერების შემადგენელი ნაწილია, რომელზე უარიც მისთვის ჩვეული კალაპოტიდან გადახვევის ტოლფასია.

საკუთარი სურვილების უზენაესობის განცდა, როგორც ჩანს, მისი თანდაყოლილი თვისებაა: ამ ჟინიანობის სიმწვავეს ჯერ კიდევ ბავშვობაში გადააწყდა გაბრიელი. თუ მაშინ ეს სასიამოვნოდ დაურჩა გაბრიელს, შემდეგ სწორედ ეს ჟინიანობა ხდება მოთხრობის  პერსონაჟების ტრაგედიის მიზეზი. ბავშვური სიჯიუტე, ახირებულობა ამ შემთხვევაში დონჟუანისებურ ეროტიულ ჟინიანობად ჩამოყალიბდა, რომელიც პერიოდულად იმდენად იპყრობს დათიკოს, რომ ახერხებს მისი ყველა თვისების დათრგუნვას, მასზე გაბატონებას და თვითონ კარნახობს ცხოვრების წესს.

დათიკო ერთ-ერთი დასრულებულ ტიპთაგანია ილიას შემოქმედებაში. ავტორმა მასში მოახდინა ერთგვარი სინთეზი როგორც ინდივიდუალური, აგრეთვე, წოდების, საზოგადოებრივი ფენის, ანუ სოციალური გარემოსათვის, დამახასიათებელი ნიშან-თვისებებისა, რაც საშუალებას აძლევდა მწერალს, თავისუფლად მოქცეოდა თავის პერსონაჟს, უფრო პლასტიკური გაეხადა იგი. იმ შემთხვევაში, თუ მივიჩნევთ, რომ დათიკოს სახე დონჟუანისებური მოდელის ზოგიერთი ასპექტის ინტერპრეტაციას განასახიერებს, უდავოდ უნდა ჩავთვალოთ, რომ იგი იმდენად ორგანულადაა ქართულ ხასიათთან შერწყმული, რომ მხოლოდ შორეული მსგავსება თუ აკავშირებს თავის ევროპელ წინამორბედთან და, თუ ვისაუბრებთ გავლენაზე, უნდა გავითვალისწინოთ ისიც, რომ "Подлинное назначение влияний - быть стимулом творчества" [Дима,  1977: 142]. ალბათ, არ შევცდებით, თუ ვიტყვით, რომ დათიკოს ხასიათი ქართული ხასიათია, დათიკოს ტიპი ქართველის ტიპია, ხოლო ეპოქაში, რომელშიც მას მოუხდა ცხოვრება, ეპოქაში, რომელისთვისაც პიროვნების (მითუმეტეს, მებატონის) საზოგადოებრივი, სოციალური, ზნეობრივი, და ბოლოს, ეროვნული ფუნქციის მოშლაა ნიშანდობლივი, ლოგიკურად გვეჩვენება ასეთი პერსონაჟის წარმოშობა. ნიშანდობლივია, რომ ამ სახით ილია "გლახის ნაამბობში" სოციალური პრობლემატიკის გვერდით ეროვნულ პრობლემატიკასაც განიხილავს. ის, რომ უამრავი კარგი თვისებისა და დიდი ენერგიის მქონე პიროვნება მსგავს ფუნქციამოშლილ კაცად ქცეულა, შეუძლებელია, ისეთი გამწვავებული პატრიოტული თვალთახედვის მქონე მწერალს, როგორიც ილიაა, მხოლოდ სოციალური ან თუნდაც ზნეობრივი პრობლემის გამოსახატავად სჭირდებოდეს. "მგზავრის წერილებისა" და "ოთარაანთ ქვრივის" ავტორისათვის ეს ეროვნული ტრაგედიის ტოლფასია.

ქართულმა ლიტერატურამ "გლახის ნაამბობის" სიუჟეტის უმნიშვნელოვანეს რგოლად, მეტიც, მიგნებად, დათიკოს ტიპის აღმოჩენა მიიჩნია. შემდგომი პერიოდის მწერლობა რამდენჯერმე დაუბრუნდა ამ პერსონაჟს და მისი სახის რამდენიმე მოდიფიკაცია შექმნა. ილიას დათიკომ კვლავ განაგრძო სიცოცხლე სხვა ვითარებაში, სხვა სახელით, მაგრამ იგივე დარჩა ტიპი, ხასიათი და მორჩილება საკუთარი სურვილებისა, რაც მიუთითებს, რომ დათიკოს პერსონაჟი უცხო არაა არც ერთი საზოგადოებისათვის. ამის შესახებ ჯერ კიდევ 1914 წელს შენიშნა კ. აბაშიძემ.

დათიკოს სახის ტრანსფორმირების თვალსაზრისით საინტერესო მასალას იძლევა გ. წერეთლის "პირველი ნაბიჯი" და ე. ნინოშვილის "ჩვენი ქვეყნის რაინდი". გ. წერეთლის "პირველი ნაბიჯი" 1890-91 წლებში იბეჭდებოდა, 1893 წელს კი გამოქვეყნდა ე. ნინოშვილის "ჩვენი ქვეყნის რაინდი". გ. წერეთელი და ე. ნინოშვილი უაღრესად რეალისტური ხედვის მწერლები იყვნენ. ის ფაქტი, რომ "პირველ ნაბიჯში" იერემია წარბას, ხოლო "ჩვენი ქვეყნის რაინდში" ტარიელ მკლავაძის სახეების შექმნით ისინი დიალოგს მართავენ ი. ჭავჭავაძის დათიკოსთან, ააქტიურებენ ამ პრობლემას, იმისი მიმანიშნებელია, რომ ახალი საზოგადოებრივი ურთიერთობების ჩამოყალიბების ფონზე ადამიანთა ურთიერთობის მოდელი თითქმის უცვლელი რჩება. გ. წერეთლისა და ე. ნინოშვილის ეს პერსონაჟები იმდენად ჰგვანან ერთმანეთს, რომ მიზანშეწონილი იქნება, მათ შესახებ ერთად ვიმსჯელოთ.

პირველი, რასაც ავტორები ხაზს უსვამენ პერსონაჟების გაცნობისას, ეს მათი უბადლო აღნაგობაა. აშკარაა მწერლების ჩანაფიქრი, თვალსაჩინო გახადონ კონტრასტი თავიანთი მოთხრობების გმირების ფიზიკურ მონაცემებსა და მათ სულიერ ავლა-დიდებას შორის. ავტორები პარალელს ავლებენ საკუთარ პერსონაჟებსა და "ძველი დროის" გმირებს, რაინდებს, შორის, რითაც მჟღავნდება მწერლების ირონიზებული განწყობა პერსონაჟებისადმი. რაინდობის ინსტიტუტი იდეალურ ფიზიკურ მონაცემებთან ერთად იდეალებისადმი თავგანწირვას, კეთილშობილებას, სიმართლისმოყვარეობას, ქალისადმი მოწიწებულ დამოკიდებულებას, სამშობლოს თავდადებულ სიყვარულს გულისხმობდა. გააჩნიათ თუ არა ახალ "რაინდებს" ეს ნიშან-თვისებები? როგორ ღირებულებებს სცემენ ისინი თაყვანს? პასუხებს ამ კითხვებზე  იოლად ვპოულობთ მოთხრობებში. 

დათიკოს მსგავსად იერემია წარბა და ტარიელ მკლავაძე საკუთარი წრის სიმპათიით სარგებლობენ, საზოგადოებას მათ მიმართ უდავოდ პოზიტიური დამოკიდებულება აქვს: "იერემია წარბას სახელი ყველგან ისმოდა, მის ვაჟკაცობას, სიმარდეს, ამხანაგობას ყველა აქებდა. ის იყო თავისი ამხანაგების ღმერთი" [წერეთელი, 1991: 28].ასევე საყოველთაო ყურადღების ცენტრშია ტარიელ მკლავაძეც, თუმცა, მასზე მსჯელობისას აუცილებლად უნდა გავითვალისწინოთ ის ხაზგასმული ირონია, რომლითაც ე. ნინოშვილი ეპყრობა თავის პერსონაჟს. მწერლის ეს განწყობილება იგრძნობა მოთხრობაში ყველგან, სადაც კი ჩვენი "რაინდი" გამოჩნდება.

შთამბეჭდავი ფიზიკური მონაცემები, ვაჟკაცური თვისებები, საზოგადოების პატივისცემა და სიყვარული _ ეს კომპონენტები აქაც მშვენიერ პირობებს ქმნიან იმისათვის, რომ ეს პერსონაჟები საზოგადოების ღირსეულ წევრებად ჩამოყალიბდნენ, მაგრამ საქმე აქაც ერთ-ერთი კომპონენტის ჰიპერტოფიასთან გვაქვს. ნათელი ხდება, რომ პერსონაჟების ფიზიკურ მონაცემებზე აქცენტირება იმისი მიმანიშნებელია, რომ სულისა და ხორცის ჰარმონია დარღვეულია. აშკარაა, რომ პიროვნების ენერგია, გონება იმდენადაა მიმართული ხორცის დაამებისაკენ, რომ სულისათვის ადგილი აღარ რჩება. აქაც თავს იჩენს ხასიათის ის ნიშანი, რომელიც საბედისწერო შეიქმნა "გლახის ნაამბობის" პერსონაჟებისათვის. 

იერემიაც და ტარიელიც ზუსტად ისეთი თვალით უყურებენ სუსტ სქესს, როგორც დათიკო და ამის დამალვას არც ცდილობენ, პირიქით, ერთგვარი აზარტითაც კი "ნადირობენ" ახალ მსხვერპლზე. საზოგადოება შემწყნარებლური გულგრილობით ეკიდება მათს უზნეობას და განებივრებული ბატონიშვილის "უწყინარ ცელქობად", კანონზომიერ ონავრობად მიიჩნევენ. აქაც მოქმედებს დაუსჯელობის სინდრომი _ გაბატონებული საზოგადოებრივი ფენის ეს მოუცილებელი პრივილეგია. თუმცა, უნდა შევნიშნოთ, რომ ტარიელ მკლავაძე ზნედაცემულობის თვალსაზრისით კიდევ უფრო შორსაა წასული, ვიდრე იერემია - მას უყვარს ესმა, მართალია, მხეცური, ველური ჟინით, მაგრამ ამ შემთხვევაში მას სიყვარული ამოძრავებს. ესმას სიკვდილი მისთვის  ტრაგედიად იქცა: მისი ხატება მოსვენებას არ აძლევს და სასამართლოზეც კი, სადაც მისი სიკვდილ-სიცოცხლის საკითხი უნდა გადაწყდეს, ამ უზნეო კაცს არ ჰყოფნის თავხედობა, ბახვასა და სიმართლეს თვალი გაუსწოროს.

ტარიელისათვის სინდისის ქენჯნა აბსოლუტურად უცხოა. საკუთარი სიმართლე მისთვის აბსოლუტურ ჭეშმარიტებასთანაა გაიგივებული და იოტისოდენა ეჭვიც არ უჩნდება _ ყოველთვის ასეა თუ არა?Dიგი საკმაოდ პრიმიტიულია იმისათვის, რომ დაეჭვება ახასიათებდეს. გაცილებით უფრო პრიმიტიულია, ვიდრე დათიკო ან თუნდაც იერემია წარბა. მაგრამ თავიანთი ფსიქიკით ისინი ანალოგიურები არიან. მათი ცხოვრების წესი, მათი სურვილები, მოთხოვნილებები, მათი გარეგნული სრულყოფილების შეუთავსებლობა შინაგან არასრულფასოვნებასთან, სიცარიელესთან იმდენად ტიპურია, რომ ნათესაობის პოვნა ამ პერსონაჟებს შორის ძნელი არ არის.

მათი "წესის ამგებნი" მათ მიერვე უსამართლოდ დაჩაგრული ადამიანები ხდებიან. „გლახის ნაამბობთან" დაკავშირებით სალიტერატურო კრიტიკაში აღინიშნა, რომ სწორედ ეს ეპიზოდი `ერთ-ერთ ცენტრალურ, საკვანძო, გამორჩეულ და გადამწყვეტ როლს ასრულებს ნაწარმოების იდეურ-ესთეტიკური მოდელის ჩამოყალიბებაში"[რატიანი, 2006:64]. ეს გზა მხატვრულად იმდენად დამაჯერებელი აღმოჩნდა, რომ გ. წერეთელიცა და ე. ნინოშვილიც მთლიანად იმეორებენ ამ მოდელის არსს: რამდენადაც მართლმსაჯულება უძლურია (ან ტენდენციური), შეურაცხყოფილ პერსონაჟებს ისღა დარჩენიათ,  ინდივიდუალურად აღასრულონ იგი. თუმცა მათთვის ისევე, როგორც გაბრიელისათვის ეს სიკვდილი „ხდება ღრმა ტრაგიკული კატაკლიზმების საწინდარი" [რატიანი, 2006: 64].

რაც შეეხება ე. ნინოშვილის მოთხრობის, "სიმონას," პერსონაჟს, ტიტიკო დროიძეს, იგი ახალი ტიპის დათიკოა, რომელსაც "პრაპორშჩიკის პაგონები ეკერა მხრებზე", საღამოობით ოქროსფერი ბედაურით სეირნობდა და "აფიცრობით" თავმომწონეობდა. მისი ეგოცენტრისტული ბუნებისათვის ყველაფერი საკუთარი "მეს" გარშემო ტრიალებს. პრივილეგირებული საზოგადოებრივი მდგომარეობისათვის დამახასიათებელ უზნეობას რუსის აფიცრის აღვირახსნილი ზნედაცემულობაც ერთვის თან და ეს სინთეზი ასეთი "კრედოს" სახით ყალიბდება: "სიმდიდრე და ძალა იმითაა კარგი, რომ ყველა შენს წადილებს აისრულებ. თუ ჩემი წადილები არ ამისრულდება, ხალხი, დედაბერი, ვიღაც ბიჭი და ყველაი მე შემაშინებს, მაშვინ რა ჯანდაბად ვაქცევ სიმდიდრეს?!.. Нет, брат, ჩვენ, აფიცრებს ასე არ გვიწერია კანონში: მოგვეწონა ქალი, кончено дело, ჩვენია!" [ნინოშვილი, 1947: 232-233].

ე. ნინოშვილი ნათლად მიგვანიშნებს, რომ ტიტიკო გამონაკლისი არ არის. იგი თავისი ოჯახის, თავისი წრის ღვიძლი შვილია და ისეთივე კრიტერიუმებით ხელმძღვანელობს, როგორითაც მისთვის ორგანული საზოგადოებრივი ფენა. თუმცა, თუ დავითი იმას მაინც ცდილობს, რომ მისი დანაშაულის გარეგნული მხარე დაფარული იყოს და ქეთევანს ყოველ შეხვედრაზე არწმუნებს, სიმონას საქმეში მე ბრალი არ მიმიძღვისო, ხოლო ლევანი ქალის უარის შემდეგ ვერ ბედავს მასზე ძალა იხმაროს, "გააფიცრებული" ტიტიკოსათვის ასეთი უკანდახევა მიუღებელია, რამდენადაც მათ, აფიცრებს, ასე „არ უწერიათ კანონში". ტრადიციებს ეს კანონი არ ითვალისწინებს!      

იერემია წარბა, ტარიელ მკლავაძე, ტიტიკო დროიძე ილიას დათიკოს "ყალიბზედ არიან ჩამოსხმულნი" [აბაშიძე, 1914: 138]. და მაინც, უნდა შევნიშნოთ, რომ დათიკოს მხატვრული სახე გაცილებით შთამბეჭდავი და საინტერესო აღმოჩნდა, ვიდრე მისი ლიტერატურული შთამომავლებისა.Eეს ალბათ უნდა მივაწეროთ იმას, რომ ილიამ თავის პერსონაჟში დიდოსტატურად განასახიერა ის შინაგანი ტრაგიზმი, რომელიც ცოდვისა და მონანიების პრობლემას უკავშირდება და ერთიორად საინტერესოს ხდის ამ სახეს. ეს არის კიდევ ერთი ასპექტი, რომელიც "გლახის ნაამბობის" პერსონაჟს დონ ჟუანის თემაზე შექმნილი ნაწარმოებების პერსონაჟებთან აკავშირებს. შემდგომი პერიოდის გმირებიდან ამ დამახასიათებელი შინაგანი ტრაგიზმით "გლახის ნაამბობის" გმირს ა. წერეთლის  "გამზრდელის" პერსონაჟი საფარ-ბეგი და ლ. ქიაჩელის "ტარიელ გოლუას" პერსონაჟი გაიოზ გადალენდია ენათესავებიან.

აკაკის პოემაში საფარ-ბეგის გამოჩენა იმთავითვე ფატალურ მინიშნებას შეიცავს: კოშმარულ ღამეში ოჯახურ იდილიაში შემოჭრილი სტუმარი არაერთგვაროვან განცდებს აღძრავს. საერთოდაც, პოემის კომპოზიციური წყობა მკითხველის განცდებით ერთგვარ მანიპულირებას გულისხმობს: ერთი მოულოდნელი სურათი ცვლის მეორეს და პოემის უკანასკნელ სტრიქონამდე თხრობის ექსპრესია სულ უფრო მაღალ რეგისტრს აღწევს. აკაკი ხაზგასმით მიანიშნებს, რომ საფარის რეპუტაცია უნაკლოა: უშიშარი, უდრეკი, თავმომწონე, თავდადებული, ანუ ისეთი, როგორიც უნდა იყოს ნამდვილი რაინდი, მაგრამ მასშიც ისეთივე ვნება იღვიძებს, როგორიც ილიას პერსონაჟში და საფარი მისთვის წინააღმდეგობის გაწევას ვერ ახერხებს.

დანაშაული ჩადენილია. მართალია, საფარისათვის ეს არ არის გასართობი ეპიზოდი, როგორც ილიას ან ე. ნინოშვილის პერსონაჟებისათვის, მაგრამ მისი სულიერი სამყარო არც ისე არის შეძრული მომხდარით, რომ დაძინება ვერ შეძლოს. მან თავიც დაიმშვიდა, რომ თუ ქალი არ გაამხელდა, მისი საქციელი დაუსჯელი დარჩებოდა. საფარ-ბეგის ძიძიშვილს გაცილებით მაღალი ზნეობა და მეტი სულიერება აღმოაჩნდა. აკაკი არ მისდევს ილიას მიერ შექმნილ მოდელს და საკუთარი ფილოსოფიურ-მხატვრული კონცეფციიდან გამომდინარე პრობლემის სრულიად განსხვავებულ გადაწყვეტას გვთავაზობს: ბათუს სასჯელი ზნეობის სფეროში გადააქვს და ამ გადაწყვეტილების შედეგიც მაშინვე იჩენს თავს: ბათუს მაღალზნეობრიობამ გაცილებით მტკივნეულად შეძრა საფარი, ვიდრე ამას ფიზიკური ანგარისწორებით შეძლებდა. ამის შესახებ უკვე აღინიშნა სალიტერატურო კრიტიკაში [ბაქრაძე, 2004; ასათიანი, 1980] და აქ სიტყვას აღარ გავაგრძელებთ, უბრალოდ შევნიშნავთ, რომ ზნეობრივ ასპექტში გადატანილი სასჯელი უაღრესად ეფექტური აღმოჩნდა: ჯერ ბათუს, შემდეგ კი ჰაჯი-უსუბის მორალურმა სრულქმნილებამ ცოდვილ საფარ-ბეგში მონანიების სურვილი აღძრა, რაც თავისთავად სულიერი კათარზისის დასაბამია. ამის გათვალისწინებით, მსხვერპლის მიუხედავად, აკაკის პოემის პათოსი მთლიანად ოპტიმისტურია, რამდენადაც ჭეშმარიტი მონანიება სულიერ აღორძინებას, განახლებას გულისხმობს.

აკაკის პოემის ეს პათოსი ნაწილობრივ ვლინდება ლ. ქიაჩელის მოთხრობა „ტარიელ გოლუაშიც".  მისი მოქმედი გმირი გაიოზ გადალენდიაც წინააღმდეგობრივი ხასიათია, ისეთივე, როგორიც "გლახის ნაამბობის" დათიკო. იდუმალებით მოცულ მის პიროვნებაში ნათელიც არის და ბნელიც. სწორედ მათი ბრძოლა განაპირობებს მისი პიროვნების წინააღმდეგობრიობას. თუ დათიკოს ინტერესს თამროსადმი ვნება განსაზღვრავს, გაიოზის შემთხვევაში ეს უკვე სიყვარულია, რომელსაც გასაოცარი ძალით შეუპყრია იგი. "ღმერთი სიყვარული არს" _ ეს სიბრძნე გაიოზის შემთხვევაში პათოლოგიურ ხასიათს იღებს: თინას ხელში ჩაგდების სურვილი დემონური ძალით შეჰპარვია მის სულს და მის მოქმედებას სიკეთის კი არა, ბოროტების გზით წარმართავს. ამ გზაზე გაიოზი არ თაკილობს არაფერს _ ვაჟკაცისათვის დამამცირებელ სიცრუეს, სიმდაბლეს, გაიძვერობას, სისხლისღვრას _ ფატალური, დონჟუანური ვნებით მიისწრაფვის მიზნისაკენ. და მაინც, ისევე, როგორც დათიკო, გაიოზ გადალენდიაც არ არის მოკლებული რაღაც რაინდულს, მიმზიდველს.

"გლახის ნაამბობის" წაკითხვისას ბუნებრივად ჩნდება კითხვა: რატომ გაათავისუფლა დათიკომ გაბრო და პეპია? შეუძლებელია, მას არ გაეთვალისწინებინა, რომ ისინი მისთვის საშიშროებას წარმოადგენდნენ! ილია ხაზგასმით აღნიშნავს, რომ დათიკო ამას ინკოგნიტოდ აკეთებს, ანუ ისე, რომ გაბრიელი და პეპია მის წინაშე თავს დავალებულად არ გრძნობდნენ.  გათავისუფლებულ გაბრიელს დათიკო ეუბნება: "სანთელ-საკმეველი თავის გზას არ დაჰკარგავსო". ეს ფრაზა ამ სურათის სხვაგვარი ასპექტით აღქმის შესაძლებლობასაც გვაძლევს. ილიასთან სიკვდილი ღვთაებრივი კანონზომიერებაა და ამ კანონზომიერებას აღიარებს მისი ყველა პერსონაჟი, განურჩევლად ცხოვრების წესისა. რას უნდა ნიშნავდეს ამ შემთხვევაში ეს ფრაზა? დათიკოს მიერ მოსისხლე მტრად ქცეული გაბრიელის გათავისუფლება ხომ არ ნიშნავს ერთგვარ გამოწვევას, ხელთათმანის სროლას, თამაშს ბედისწერასთან, სიკვდილთან?

ბედისწერას ეთამაშება გადალენდიაც, როდესაც იარაღშემართული ბეჟანას წინ მორჩილებით დგას.      თითქოს უჩვეულოა ყოფილი აბრაგის ასეთი სიმშვიდე შემართული ლულის წინ, მაგრამ გაიოზმა, დათიკოს მსგავსად, იცის, რომ "სანთელ-საკმეველი თავის გზას არ დაკარგავს". სიცოცხლის უკანასკნელ წუთებში არ ჩანს არც ბრძოლის, არც თავდაცვის სურვილი. მართალია, ბეჟანასაგან სროლის დაყოვნების შემდეგ მასში თითქოს აბრაგის სისხლი იღვიძებს და სიტყვებით: მიფრთხილდი, არ დაგასწროო  იარაღზე ივლებს ხელს. ვფიქრობთ, ეს მხოლოდ ხერხია, რომლის საშუალებითაც იგი ბეჟანას მძიმე მოვალეობის შესრულებას უიოლებს. გაიოზის საქციელში მორჩილებას თუ ამოვიკითხავთ, მაგრამ ეს არაა სიმხდალით გამოწვეული მორჩილება, ეს ზიზღნარევი მორჩილებაა. იგი მხოლოდ ზიზღს გრძნობს ყველაფრისადმი: საკუთარი თავის, გარემომცველი სამყაროსადმი, რომელმაც ხელი არ შეუშალა მას, სინდისზე ხელი აეღო, საკუთარი პრინციპებისათვის ეღალატა, კაცისმკვლელად ქცეულიყო. მისი მორჩილება _ ეს ზიზღნარევი გულგრილობაა და იმის შეგნება, რომ გაიოზისათვის ყველაფერი უკვე დიდი ხანია დასრულდა და ახლა თითქოს შვებასაც კი გრძნობს, რომ განგების ხელი მისწვდა.

გავიხსენოთ, როგორი სიმშვიდით, როგორი გაწონასწორებული ხვდება სიკვდილს "გლახის ნაამბობში" დათიკო. მიუხედავად იმისა, რომ ნანობს, უსახელოდ მოგეკვლევინეო, გაბრიელის ხელით სიკვდილს იგი კანონზომიერად მიიჩნევს: "ალალი იყოს შენზედ ჩემი სისხლი, კაი ვაჟკაცი ჰყოფილხარ... აი, დედასა!.. რა ცუდად შეგხვდი!.. მაინც შენის ხელით მოვკვდი!.. მშვიდობით და გამარჯვებით, გამარჯვებულო გაბრიელ!.." [ჭავჭავაძე, 1950: 118].

სწორედ ეს განწყობილება _ "მშვიდობით და გამარჯვებით" _ იგრძნობა ლ. ქიაჩელის პერსონაჟის სიცოცხლის უკანასკნელ წუთებში, როდესაც იგი უკანასკნელ ძალას იკრებს და რევოლვერს ბეჟანასაკენ მიმართავს: "ხედავ, შემიძლია სროლა, მაგრამ... კმარა... არ მინდა! _ ყრუდ სთქვა _ ღმერთმა გაგვასამართლოს!" [ქიაჩელი, 1947: 174].

ამ "კმარაში" მჟღავნდება მისი სულიერი მდგომარეობა. სინდისის ქენჯნამ შეიპყრო მისი პიროვნება და მონანიების გზას ეძებს. ლ. ქიაჩელი საგანგებოდ მიუთითებს, რომ, იმის მიუხედავად, რომ გაიოზი ავაზაკისა და დაუნდობელი აბრაგის რეპუტაციით სარგებლობს, მისთვის მაინც არაა ადვილი ლევანის მოკვლის გადაწყვეტილების მიღება. მწერალი დიდი ექსპრესიით აღწერს ამ შინაგან ბრძოლას: "რატომ ეხლა გაგიჭირდა მტრის მოკვლა? იოლი უნდა იყო ასეთი საქმე შენთვის!" [ქიაჩელი, 1947: 143].

"რატომ ეხლა გაგიჭირდა"_ ძალზე საგულისხმო სულიერი მდგომარეობაა უკვე გატკეპნილი, კარგად ნაცნობი გზის დასაწყისში მდგომი კაცისა და ეს მდგომარეობა იკითხება დათიკოს დუმილშიც, როდესაც იგი გაბრიელისა და თამროს სიყვარულის შესახებ შეიტყობს. გავითვალისწინოთ, რომ დაობლებული, მარტო დარჩენილი ბატონიშვილისათვის უახლოესი ადამიანი მასთან ძმასავით შეზრდილი გაბრიელია. ამიტომ, წარმოუდგენელია, მისთვის ადვილი იყოს იმის გადაწყვეტა, რომ წუთიერი სიამოვნებისათვის გზაზე უნდა გადაეღობოს მას, მაგრამ დათიკოსაც, გაიოზსაც ამ ჭოჭმანში ეშმაკი სძლევთ. "ტყუილად კი არ არის ნათქვამი ერთის მეცნიერის ბრძნისაგან, რომ ცდომისაკენ ათასი გზა მიდისო და ჭეშმარიტებისაკენ კი ერთადერთიო. ეს ერთადერთი გზა ჰოსა და არას დაპირისპირებაა", [ჭავჭავაძე, 1955: 76], _ წერდა ი. ჭავჭავაძე. ამ პერსონაჟებს კი "ჰოსა" და "არას" ჭიდილში სწორედ ჭეშმარიტებისაკენ მიმავალი იმ ერთადერთი გზის მოძებნა თუ არჩევა გაუჭირდათ.

გაიოზ გადალენდიას მხატვრული სახე ავანტიურისტის უბრალო სქემზე არ აგებული. იგი რთული, ღრმა პერსონაჟია. ავტორი ხაზგასმული სიფრთხილით ეკიდება ამ გმირს, განსაკურებულ ყურადღებას აქცევს პერსონაჟის სულიერ განცდებს, შინაგან ბრძოლას. საოცარი სიმართლითაა შექმნილი სცენა, როდესაც გაიოზმა სისრულეში უნდა მოიყვანოს თავისი იდუმალი განზრახვა: მისი გულის მონადირება უკვე მოუსწრია ლევანის შინაგან სისუფთავეს და მისი მოკვლა გაიოზისათვის უკვე გაძნელებულა. მის პიროვნებაში მიმდინარე ბრძოლის კვალი კარგად ჩანს მათ დიალოგში. აშკარა ხდება, რომ, მიუხედავად იმისა, რომ გაიოზი იტანჯება საკუთარი გადაწყვეტილების გამო, მაინც არ შეცვლის მას და სიყვარულით "უსინდისოდ მთვრალი" გადალენდია ყველაზე ინტიმურსა და საიდუმლო გრძნობაზე იწყებს საუბარს. მტკივნეულ იარაზე ასეთი შეხებით იგი შეურაცხყოფის გრძნობის პროვოცირებას ახდენს, რათა გაარღვიოს ის შემბოჭავი ატმოსფერო, ზნეობრიობის ის საზღვარი, "რომლის რგოლში ის ამდენხანს თავდაჭერილად იმყოფებოდა" [ქიაჩელი, 1947: 145].

მაგრამ ამ მკვლელობამ, ვერაგობამ საკუთარი თავი შეაძულა გაიოზს და შურისმაძიებლის წინაშე მრისხანე აბრაგი ისე დგას, როგორც მონანიე, თავის მკაცრ, მაგრამ სამართლიან განაჩენს შერიგებული დამნაშავე: "კმარა... არ მინდა!.. ღმერთმა გაგვასამართლოს!" _ ეს სიტყვები მისი სულის ნათელი ორეულის ამოძახილია, ორეულისა, რომელიც ყოველთვის არსებობდა ამ წინააღმდეგობებით აღსავსე კაცში და რომელსაც ძლიერი ვნებების ქარიშხალი თრგუნავდა.

როგორც დათიკო აღიარებს: "მეც ბევრი რამ ცუდი მიქნია, არა უშავს-რა, _ ჩემი ასე წახდენა იმაში გამებაროს"[ჭავჭავაძე, 1950: 118]. ასევე აცნობიერებს საკუთარი დანაშაულის უპატიებლობას გაიოზ გადალენდიაც. სწორედ ეს ანათესავებს გაიოზის პერსონაჟს დათიკოს პერსონაჟთან, სურვილი ცოდვების გამოსყიდვისა (მართალია, უფრო ქვეცნობიერად). აღსანიშნავია ავტორთა დამოკიდებულება _ სულიერად დაცემულებსაც კი არ დაუკარგონ ადამიანური ღირსებები.

დათიკო, საფარ-ბეგი, გაიოზ გადალენდია, იერემია წარბა, ტარიელ მკლავაძე, ტიტიკო დროიძე _ ერთი მხატვრული სახის რამდენიმე ინტერპრეტაციას წარმოადგენენ. ისინი ჰგვანან ერთმანეთს და მნიშვნელოვნად განსხვავდებიან კიდეც. მსგავსებების შესახებ ჩვენ უკვე ვისაუბრეთ, რაც შეეხება განსხვავებას, ყველაზე თვალსაჩინოდ გვეჩვენება ის გარემოება, რომ პირველ სამ შემთხვევაში (დათიკო, საფარ-ბეგი, გაიოზ გადალენდია) აშკარად იგრძნობა ავტორთა შეფარული თანაგრძნობა საკუთარი პერსონაჟებისადმი, დანარჩენ შემთხვევებში ავტორები ასეთ ტენდენციას არ ამჟღავნებენ.

ილიას მოთხრობა, პირველ რიგში, სწორედ ეთიკურ პრობლემას წარმოაჩენს.  "ეს ნაწარმოები დღემდე საინტერესოა თავისი სულიერ-მორალური კოლიზიებით და ზნეობრივი კონცეფციით, მწერლის გამახვილებული ეთიკური თვალთახედვით და მგრძნობელობით, რომელიც მასში ვლინდება" [ვასაძე, 2010: 59]. ეს კოლიზიები კი სწორედ დათიკოს სახეს უკავშირდება. ამ მხატვრული სახის განსასაზღვრად ყველაზე უპრიანი იქნებოდა შეფასება: სიმართლით დახატული ადამიანი.  ილიას ამ პერსონაჟში არაფერი არ არის ხელოვნური, საგანგებოდ გაზვიადებული. მისი სიცოცხლისუნარიანობის საიდუმლო ბუნებრიობაშია, სიმართლით შექმნილ მხატვრულ სახეშია.

ილიასათვის დამახასიათებელია საგნებისა და მოვლენების არსში წვდომის, მათი საზოგადოებრივი მნიშვნელობის შეფასების ტენდენცია. მის მიერ დახატული მხატვრული სახე თითქმის ყოველთვის სოციალურ-ისტორიულად კონკრეტულია. დათიკოს მხატვრული სახის შექმნა უსათუოდ იყო დროის მოთხოვნის გათვალისწინება, მაგრამ ავტორის შემოქმედებითი ოსტატობის წყალობით მან გადალახა თანამედროვეობის საზღვრები და რამდენიმე საინტერესო ინტერპრეტაციის სახით მოგვევლინა.