მე-19 საუკუნის შუა წლებიდან საარჩევნო ხმის უფლების მოპოვებამდე საშუალო და მაღალი კლასის ამერიკელი ქალბატონებისთვის ქველმოქმედება თვითრეალიზაციისა და საზოგადოებრივ საქმიანობაში ჩართვის  ერთ-ერთი უსაფრთხო  გზა იყო, რასაც ისინი დიდი წარმატებით აკეთებდნენ. სოციალური ცვლილებებისთვის მებრძოლი ახალი საზოგადოებრივი ორგანიზაციების ჩამოყალიბება, დასაქმებისა და განათლების თვალსაზრისით ახალი პერპექტივების შექმნა, მისიონერული საქმიანობა, სამედიცინო და საგანმანათლებლო დაწესებულებების მფარველობა; ეს იმ პროგრესული ნაბიჯების არასრული სიაა, რომელნიც ქალთა ქველმოქმედების შედეგად განხორციელდა.

კონკრეტულად ამ პერიოდზე ყურადღების შეჩერება იმითაა განპირობებული, რომ სწორედ ამ დროს განხორციელებული საკანონმდებლო ცვლილებების ფონზე მოხდა ფილანტროპიის და ხელოვნების მეცენატობის იმ პრინციპების ჩასახვა, რომლებმაც გენდერული ბარიერების დაძლევის პერსპექტივა გააჩინა და შედეგად არა მხოლოდ ქალთა უფლებები გაზარდა, არამედ ამერიკული საზოგადოების შემდეგი წინსვლა უზრუნველყო.

ისტორიული და სოციალური პირობების განსხვავებულობის მიუხედავად, მე-19 საუკუნის ქველმოქმედ ქალთა საქმიანობას აშშ-სა და საქართველოში ბევრი საერთო აღმოაჩნდა. პირველი და უმთავრესი კი, ალბათ, ის იყო, რომ ორივე ქვეყანაში ქალებმა გააცნობიერეს ცვლილებების საჭიროება და თავიანთი უფლებებისთვის ბრძოლა დაიწყეს. ამერიკაში ეს პროცესი დოკუმენტურად 1848 წელს გაფორმდა, როდესაც სენეკა ფოლსში ქალთა უფლებების ყრილობაზე ხელი მოეწერა  ელიზაბეთ სტენტონის „ გრძნობათა დეკლარაციას“. საქართველოში, დაახლოებით, ამავე დროს ბარბარე ჯორჯაძემ დაწერა ლექსი ქალთა უფლებებზე. განსხვავებული მასშტაბისა და მნიშვნელობის  მიუხედავად, ორივე  მსგავსი სულისკვეთებით იყო ნასაზრდოები.

ელიზაბეთ სტენტონისა  და ბარბარე ჯორჯაძის მოღვაწეობა ამ პერიოდის ქართულ-ამერიკულ ფილანტროპიაში   არსებული პარალელიზმის გამოვლინების ერთადერთი მაგალითი  არა არის. ამ თვალსაზრისით საინტერესოა სარა უორთინგტონ ქინგ პიტერის, სარა ჰეილის, ქენდის  უილერის ქველმოქმედება  ამერიკაში და  ანასტასია წერეთლის, ეკატერინე გაბაშვილის, ელენე ყიფიანის, ეკატერინე მესხისა -  საქართველოში.  ეს პარალელები არც ზუსტი თანხვედრით გამოირჩევა  და ზოგიერთ შემთხვევაში ქრონოლოგიური  ცდომილებებიც ახასიათებს, მაგრამ შეიძლება ვიფიქროთ, რომ  გეოგრაფიული დაშორებისა და მთელი რიგი განსხვავებების მიუხედავად, ორი ქვეყნის  ქალთა ძალისხმევას საერთო  ვექტორი და მიზანი ჰქონდა.   რომ არა გასული საუკუნის დასაწყისის  საქართველოს ისტორიული რეალობა,  ეს ფილანტროპული ტრადიციები ქვეყნის განვითარებაზე  სრულიად განსხვავებულ გავლენას იქონიებდა და  სოციალური და კულტურული ინსტიტუციები, უდავოდ სხვა ფორმით ჩამოყალიბდებოდა.

ოჰაიოს გუბერნატორის ოჯახში დაბადებული სარა ვორთინგტონ ქინგ პიტერი (Sarah Worthington King Peter, 1800-1877) ადრეული ასაკიდანვე საქველმოქმედო და ინტელექტუალურ საქმიანობაში აქტიური მონაწილეობით გამოირჩეოდა. თავდაპირველად მისი ინტერესის სფერო საეკლესიო საქმიანობა, კერვის წრე, ხელოვნების, ფრანგულის შესწავლა და ლიტერატურული ჯგუფების მასპინძლობა იყო. 1833 წლის ქოლერის ეპიდემიამ მისი ვაჟი იმსხვერპლა, რის შემდეგაც მან  თანამოაზრე ქალბატონებთან ერთად ცინცინატის ობოლთა თავშესაფარი დააარსა და მასთან დაკავშირებულ საქმიანობაში აქტიურად ჩაება.  მოგვიანებით თავის მეგობარ სარა ჯოზეფა ჰეილთან ერთად იგი დიდი ენთუზიაზმით მოეკიდა ქალთა დასაქმებისა და მათთვის ახალი შესაძლებლობების გახსნის გზების ძიებას: 1848 წელს პირადად შეაგროვა პირველი 20 სტუდენტი და საკუთარი სახლის მესამე სართულზე ამერიკაში პირველი დიზაინის სკოლა გახსნა ქალთათვის. სარა ვორთინგტონის მეუღლის სამშობლოში, ინგლისში, მსგავსი წამოწყების წარმატებული გამოცდილება მისთვის მნიშვნელოვანი სტიმული იყო. დიზაინის სკოლა ამერიკაშიც საკმაოდ წარმატებული გამოდგა და ამას რამდენიმე მიზეზი ჰქონდა: საზოგადოებრივი მხარდაჭერა, დაფინანსების არსებობა და სტაბილური შეკვეთები საფეიქრო მრეწველობის მხრიდან.

არანაკლებ მნიშვნელოვანი იყო შედეგებიც. ამ წამოწყების მეშვეობით წარმატებულად მოხერხდა ქველმოქმედებისა და მხატვრული საწყისის გაერთიანება და რაც მთავარი იყო, ქალთა დასაქმების ეს ფორმა მოერგო იმ დროის საზოგადოებრივ ნორმებს. მწერლობისა და ხელსაქმის მსგავსად, ეს საქმიანობა სახლის კედლებშიც წარმატებით შეიძლებოდა განხორციელებულიყო, და ამასთან ერთად, ამ ორგანიზაციის მთავარი მოთხოვნის, გემოვნების დახვეწის, ამოცანებსაც პასუხობდა.  ევროპაში გამგზავრებულმა სარა უორთინგტონ პიტერმა აღმოაჩინა ფერწერის ნატიფი სამყარო, შეისწავლა ისტორია, შეიძინა ანტიკური ქანდაკებები და ძველი ევროპული ხელოვნების ნიმუშები. აქვე გამოიკვეთა გალერეის შექმნის იდეაც. ამჯერად, საკუთარი სახსრების გამოყენების ნაცვლად სარა პიტერმა თანამოაზრეები შემოიკრიბა და 1854 წელს გაიხსნა ქალთა ხელოვნების აკადემია, რომელიც, დღევანდელი ტერმინოლოგია რომ გამოვიყენოთ, ხელოვნების განვითარებაზე ორიენტირებული მრავალპროფილიანი ორგანიზაცია იყო. ეს დაწესებულება ფუნქციონირებდა როგორც ევროპული მხატვრობის ასლების საცავი, კოლექციონერების მიერ ნათხოვები ნახატებით დაკომპლექტებული გალერეა, ლიტერატურული კითხვის ცენტრი და დიზაინის სკოლა ხელმოკლე ქალთათვის. ყოველივე ეს ხორციელდებოდა  ობოლთა თავშესაფრებისათვის თანხების შეგროვებით მიღებული გამოცდილების გამოყენებით და საწევროების აკრეფის გზით. პროექტი რვა წლის ფუნქციონირების შემდეგ დაიხურა და ამის ფორმალური მიზეზი დაფინანსების ვერ მოპოვება იყო.

მართალია, სარა ვორთინგტონის მიერ შექმნილი ორგანიზაციის მსგავსი დაწესებულებები არაერთ ქალაქში დაარსდა, რაც თავისთავად ძალიან მნიშვნელოვანი იყო, მაგრამ ვფიქრობ, მისი ბიოგრაფია იმის დასტურია, რომ ამ პერიოდში ქალების ქველმოქმედებასა და რეფორმებში ჩართულობა რაციონალურ, პრაგმატულ მიზნებს თუ არ ემსახურებოდა, ზედმეტ ფუფუნებად აღიქმებოდა და საზოგადოების მხარდაჭერას ნაკლებად პოულობდა, რიგ შემთხვევაში კი გაკიცხვის საგანიც ხდებოდა.

სამოქალაქოომამდელ პერიოდში ქალთა საქმიანობა კიდევ ერთ სფეროს მოიცავდა, რომელმაც დიდი გავლენა იქონია იმ მსოფლმხედველობრივი პრინციპების ჩამოყალიბებაზე, რომლებმაც, საბოლოო ჯამში, მყარი ტენდენციის სახე მიიღო. ამ მიმართულების ერთ-ერთი სახე მწერალი, გავლენიანი გამომცემელი და ამერიკის ეროვნული დღესასწაულის, მადლიერების დღის, დაწესების სულისჩამდგმელი სარა ჯოზეფა ჰეილი (Sarah Josepha Hale, 1788-1879) იყო. 

სარა ჰეილის ოჯახში მტკიცედ სწამდათ, რომ შვილებს სქესის განურჩევლად თანაბრად ხარისხიანი განათლება უნდა მიეღოთ და სარა და მისი ძმა ცოდნას ერთნაირ პირობებში ეზიარნენ. ადრევე დაქვრივებულ სარა ჰეილს 5 შვილი დარჩა და მეგობრების რჩევით ფინანსური მდგომარეობის გასაუმჯობესებლად მან გამოაქვეყნა ლექსების კრებული “Genius of Oblivion“ და მოგვიანებით რომანი “Northwood. Life North and  South”.[1] განსაკუთრებული აღნიშვნის ღირსია, რომ სარა ჰეილი პირველი მწერალი იყო, რომელიც მონობის საკითხს შეეხო. 

წიგნებით მოპოვებულ ავტორიტეტსა და პოპულარობას ჟურნალ “Godey’s Lady’s Book”-ის 40-წლიანი რედაქტორობა მოჰყვა. სარა ჰეილი ამ თანამდებობიდან  90 წელს მიტანებული გადადგა  და მთელი ამ დროის განმავლობაში აქტიურ საზოგადოებრივ საქმიანობას ეწეოდა. ამ პერიოდში ჟურნალში იბეჭდებოდნენ   ნათანიელ ჰოთორნი, უოშინგტონ ირვინგი, ჯეიმს კირკი და მრავალი სხვა ავტორი, მათ შორის, ქალი მწერლებიც. თვითონ სარა ჰეილი ამერიკული გემოვნების არბიტრი გახდა და ეს არა მხოლოდ მოდასა და კულინარიას, არამედ სახლის დეკორირებას, არქიტექტურასა და ლიტერატურას მოიცავდა. მის სახელთან დაკავშირებულია ქალთა სასარგებლოდ გადადგმული ნაბიჯების  შთამბეჭდავი სია: ის იყო ქალთათვის უმაღლესი განათლების პროპაგანდისტი; ამ საკითხს მის ჟურნალში 17-ზე მეტი სტატია და სარედაქციო წერილი მიეძღვნა. “ქალთა დასაქმება” (Employment for Women), ამ სახელწოდების რუბრიკა ჟურნალში 1852 წლიდან არსებობდა და იმ დროისთვის მწვავე საკითხზე დისკუსიებს მართავდა. სარა ჰეილისთვის არც ეროვნულობის იდეა იყო უცხო. ის ემხრობოდა ქვეყნის ერთიანობის პრინციპს და ეროვნული ინტერესების ერთგულება მისთვის ამერიკელი ავტორების წახალისებასა და ამერიკული პრობლემატიკის გაშუქებაში გამოიხატებოდა. ამავე მიზანს, ქვეყნის ერთიანობის იდეას, ემსახურებოდა დამოუკიდებლობისთვის ბრძოლის სიმბოლოს, ბანქერ ჰილის, ობელისკის[2] აღმართვა, რომლის ასაგებად თანხების შეგროვება ჰეილის ჟურნალის მეშვეობით მოხდა.  ბოლოს, 1863 წელს, 17- წლიანი მიმოწერისა და ბრძოლის შედეგად, მადლიერების დღე სახელმწიფო დღესასწაულად გამოცხადდა და ქვეყნის ერთიანობის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი სიმბოლო გახდა.

სარა ჰეილის მრავალწლიანმა საქმიანობამ ქალთა თვითშეფასებასა და თვითდამკვიდრებაზე დიდი გავლენა იქონია. მის ჟურნალში გამართული დისკუსიების შედეგად გამოიკვეთა ის ტენდენციები, რომელთა გაღრმავებამ მნიშვნელოვნად გაზარდა ქალთა როლი საზოგადოებაში.

ქენდის თერბერ უილერი (Candance Thurber Wheeler, 1827-1923) გამორჩეული ფიგურაა სამოქალაქო ომის შემდგომი პერიოდის ამერიკის საზოგადოებრივ და კულტურულ ცხოვრებაში. მისი ინიციატივით დეკორატიული ხელოვნების მხარდამჭერთა მოძრაობა მთელ ქვეყანას მოედო და ქალების მიერ დაარსებული, მათი ინტერესების გამაძლიერებელი და მათ მიერვე მართული პირველი მასშტაბური წარმატებული წამოწყება იყო. დიზაინის სკოლები სრულად ეხმიანებოდა ქალთა ინტერესებს, რადგან აერთიანებდა სახლის დეკორირიებისა და კარიერული შესაძლებლობების გაფართოების იდეას და, ამდენად, სარა პიტერის დიზაინის სკოლის ერთგვარ ლოგიკურ გაგრძელებას წარმოადგენდა.

ამერიკაში ქალთა ფილანტროპიის მკვლევარი ქეთლინ მაქართი თავის მონოგრაფიაში წერს, რომ, სარა  უორთინგტონ ქინგ პიტერისგან განსხვავებით, ქენდის უილერი ამ როლისთვის შეუფერებელი იყო. უილერი ღრმად რელიგიურ ოჯახში დაიბადა და საკმაოდ მკაცრ პირობებში იზრდებოდა [McCarthy, 1991:38 ]. მოგვიანებით, როდესაც უილერი ამ პერიოდს თავის მოგონებებში აღწერდა, აღნიშნავდა, რომ იმის წარმოდგენაც კი ზარავდა, რომ მისი შვილიშვილები შესაძლოა, უბრალო  ფერმაში მხოლოდ რელიგიური ლიტერატურით დაკომპლექტებული ბიბლიოთეკის კედლებში გაზრდილიყვნენ. [Wheeler,1918: 49]

ასეთი ტრადიციების მქონე  ოჯახიდან გამოსული ქენდის თერბერი განათლებული ნიუიორკელი ინჟინრის, თომას უილერის,  მეუღლე გახდა და მისი ცხოვრება რადიკალურად შეიცვალა. უილერმა ახალგაზრდა მეუღლე ნიუ იორკის კულტურულ ცხოვრებას აზიარა.  ამავე პერიოდში ქენდის უილერი აქტიურად ერთვება სანიტარული კომისიის[3]  საქმიანობაში.

1877 წელს ქენდის უილერმა და მისმა რამდენიმე თანამოაზრემ  დააარსეს ნიუ იორკის დეკორატიული ხელოვნების საზოგადოება (the New York Society of Decorative Art NYSDA), რომელიც სამხრეთ ქენზინგთონის მუზეუმში[4]  ნანახი ხელნაკეთი ნიმუშებითა და ინგლისში მსგავსი წამოწყების წარმატებით იყო შთაგონებული. წინამორბედი  დაწესებულებების მსგავსად, უილერის საზოგადოება ქველმოქმედებისა და ხელოვნების ნაზავი იყო. მის მიზანს წარმოადგენდა ხელსაქმის ხარისხის ამაღლება და ხელოვნების დონემდე აყვანა. ორგანიზაციას ამ მიზნების განხორციელების კონკრეტული გეგმაც ჰქონდა შემუშავებული: ქარგვის, ჭრა-კერვისა და სხვა სახის ხელსაქმის კურსების დაფინანსება, ქალთა მიერ შექმნილი მაღალხარისხიანი ნაწარმის მარკეტინგი და ამ საქმიანობის პოპულარიზება გამოფენების, ლექციებისა და მოძრავი ბიბლიოთეკების განვითარების გზით.

ამ ორგანიზაციაში გაწევრიანებულ ქალბატონებს ერთი იდეა აერთიანებდათ: დეკორატიული ხელოვნების განვითარების გზით ქალთა კარიერული შესაძლებლობებისა და კულტურის სფეროში გავლენის გაფართოვება. 1870-1890-იან წლებში დეკორატიული ხელოვნების საზოგადოებებმა არნახული პოპულარობა მოიპოვა მთელ ამერიკაში.   განათლებისადმი ინტერესის ზრდა,  გემოვნების დონის მასობრივად ამაღლების საჭიროება და სურვილი კიდევ ერთი მიზეზი იყო, რომელმაც ამ საზოგადოებების ასეთ პოპულარობას შეუწყო ხელი.

   დეკორატიული ხელოვნების საზოგადოებებმა მთელი რიგი დადებითი ცვლილებები მოიტანა: ა) ქალთა საქმიანობისა და ინტერესების არეალი გასცდა სახლის, რელიგიისა და მხოლოდ ქველმოქმედების საზღვრებს. ბ) ამ ორგანიზაციების  მეშვეობით საზოგადოებრივ ცხოვრებაში ჩართული ქალების საქმიანობა აღარ ეწინააღმდეგებოდა არსებულ ნორმებს და, ამდენად, გაკიცხვის საგანიც აღარ იყო. გ) დეკორატიული ხელოვნების საზოგადოებებმა ახალი შესაძლებლობები შეუქმნა ქალებს და, როგორც თვითონ უილერი ამბობდა, ეს მოძრაობა ახალ რეალობაში გადასვლას ჰგავდა და ჯერ კიდევ არსებული შეზღუდვების მიუხედავად წინგადადგმული ნაბიჯი იყო. ამ მოძრაობამ ახალი შესაძლებლობებისაკენ   მიმავალი კარი გაუხსნა ქალებს. თუმცა ეს კარი მხოლოდ შეღებული იყო, მაგრამ ეს მაინც უკვე   გასასვლელი იყო.  [Wheeler, 1918:  215.] 

საქართველოში, დაახლოებით, იმავე პერიოდში,  მე-19 საუკუნის მეორე ნახევარში, ქალები აქტიურად გამოდიან საზოგადოებრივ ასპარეზზე, რაც იმდროინდელი საზოგადოებრივი საჭიროებებით აიხსნება. ეროვნული ჩაგვრისა და მძიმე პოლიტიკური სიტუაციის პირობებში ქვეყანაში ერთსულოვნება და ერთიანი ფრონტით ბრძოლა ბუნებრივი მოთხოვნილება იყო.  აკაკი წერეთელი საზოგადოებრივ აზრს გამოხატავდა, როდესაც“დროებაში“  წერდა:

„ ადრევე მითქვამს და დღესაც ვიმეორებ, რომ დედათა სქესი  ისე მაღალ წერტილზე ბევრგან არ მდგარა, როგორც ჩვენში. მე არ მიმაჩნია ის გაზაფხული გაზაფხულად, როდესაც სიცივის გამო მერცხალი არ მოფრენილა. არა მწამს საზოგადოების გამოფხიზლება მაშინ, როდესაც ქალებს სძინავთ“ [ჩიხლაძე, 1876:5].

ერთ-ერთი ასეთი ქალბატონი, ანასტასია თუმანიშვილი-წერეთელი (1849-1932), ადრეული ბავშვობიდან ცნობილი საზოგადო მოღვაწეებისა და პოეტების თავყრილობის მოწმე იყო. ამ გარემოებამ, მამის, მიხეილ თუმანიშვილის (აგრეთვე ცნობილი მოღვაწის), მდიდარმა ბიბლიოთეკამ და სწავლისადმი სწრაფვამ ანასტასიას ჩამოყალიბებაში გადამწყვეტი როლი ითამაშა.

ანასტასიას აინტერესებდა  უცხო ენები  (გერმანული, ფრანგული), მუსიკა და იმ დროის მოწინავე პედაგოგიური იდეები. 1876 წელს იგი შვეიცარიაში გაემგზავრა სკოლამდელი ასაკის ბავშვების აღზრდის საკითხების შესასწავლად. ოთხი თვის შემდეგ სამშობლოში შემართებით და  იდეებით აღსავსე დაბრუნდა. ამერიკელი მოღვაწეების მსგავსად ქართველებსაც სრულად გაცნობიერებული ჰქონდათ იმის საჭიროება, რასაც აკეთებდნენ. ეს  მათი პირადი წერილებითა და ავტობიოგრაფიული ჩანაწერებით დასტურდება. ანასტასია წერეთლის ავტობიოგრაფიულ ჩანაწერებში ვკითხულობთ:

“ოთხი თვის მოგზაურობის შემდეგ ოჯახს დავუბრუნდი, თბილისში ჩამოვედი და მაშინ გამოირკვა ჩემი ცხოვრების მიზანი: მუშაობა, განუწყვეტლივ მუშაობა ჩემი ხალხისთვის“  [ღვინიაშვილი,1959:7].

ანასტასია თუმანიშვილი თანამშრომლობდა კულტურის სხვადასხვა დარგის წარმომადგენლებთან, იქნებოდა ეს ქართული თეატრი, წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოება, ქალთა სკოლის ორგანიზაცია თუ ლიტერატურული საქმიანობა.

1872 წელს მისი  თაოსნობით შეიქმნა ქალთა წრე, რომლის წევრები კეკე მესხი, ელენე ყიფიანი, ეკატერინე გაბაშვილი და სხვები მთარგმნელობით საქმიანობას ეწეოდნენ და საერთო სათაურით “თარგმანნი საამურთა საკითხავთა თარგმნილი და გამოცემული ქართველი ქალებისაგან” გამოსცემდნენ თავიანთ თარგმანებს. მოთხრობები და სტატიები საგანგებოდ ირჩეოდა და შემეცნებით-პატრიოტული ხასიათისა იყო. უცხოური ლიტერატურის ნიმუშების ფართო მასებისთვის გაცნობა  საქართველოს გზას უკვალავდა ერთიანი კულტურული სივრცისკენ.   ეს ღირშესანიშნავი მცდელობა შეუმჩნეველი არ დარჩენილა. „დროების“ რედაქტორი, სერგეი მესხი, ამის შესახებ წერდა:

„ამ წიგნის გამოსვლა ჩვენს ლიტერატურაში და ჩვენს ცხოვრებაში შესანიშნავი მოვლინებაა. ყურადღების ღირსი ის არის, რომ ეს წიგნი გადმოთარგმნილი და გამოცემულია ქართველი ქალებისაგან. როგორი სასიამოვნო არ უნდა იყოს ჩვენი საზოგადოებისთვის ის გარემოება, რომ ჩვენი ქალები, რომელნიც ამ უკანასკნელ დროებაში მხოლოდ სიყვარულზე, გათხოვებაზე, ცეკვა-თამაშზე და ტანისამოსზე ფიქრობდნენ, ჰკიდებდნენ ხელს ისეთ საქმეს, რომელსაც უეჭველია საზოგადოებისთვის რაიმე მნიშვნელობა უნდა ექნეს. როგორ არ უნდა გვიხაროდეს ჩვენ, როდესაც ჩვენში ჩნდებიან ისეთი ქალები, რომელნიც მარტო მეჯლისებში და ლოტოს თამაშში არ ეძებენ დროის გატარების საშუალებას და სიამოვნებას“ [ჩიხლაძე 1976:131].

 1884 წელს ანასტასიას ინიციატივით ჩამოყალიბდა მასწავლებელთა და აღმზრდელ ქალთა ურთიერთდახმარების საზოგადოება, რომელიც დიდ კულტურულ საქმიანობას ეწეოდა. მათი თაოსნობით ეწყობოდა სახალხო ლექციები, საკვირაო სკოლები, საქველმოქმედო საღამოები და ასევე გაიხსნა სახალხო ბიბლიოთეკა.

 ამავე პერიოდში ანასტასია თუმანიშვილის თაოსნობით სოფელ ხელთუბანში იხსნება სკოლა და მასთან არსებული ობოლთა თავშესაფარი.

   ამ წამოწყებათა დიდი მნიშვნელობის მიუხედავად, ანასტასია თუმანიშვილის საქმიანობის გვირგვინად ითვლება საბავშვო ჟურნალ “ჯეჯილის” დაარსება. ამ გზაზე ბევრი სირთულე იქნა გადასალახავი ცენზურის, უსახსრობისა და ჟურნალის დახურვის მუდმივი საფრთხის სახით და, ამის მიუხედავად,  1890 წელს დაწყებულ სარედაქციო საქმიანობას ის 30 წლის განმავლობაში წარმატებით ეწეოდა. საზოგადოებრივი მოთხოვნა და ინტერესი ამ მოვლენის მიმართ დიდი იყო, რისი დასტურიც 1890 წლის 31 დეკემბერს გაზეთ “ივერიაში” ილია ჭავჭავაძის მიერ გაკეთებული შეფასებაა:

      “სასიამოვნო ამბავი უნდა ვახარო ჩვენს მკითხველს: დღეს დაურიგდათ ხელ-მომწერთ პირველი ნომერი საყმაწვილი ჟურნალის “ჯეჯილისა”, რომელიც ამის შემდგომ ყოველ ორ თვეში გამოვა ქნ. ან. თუმანიშვილი რედაქტორობით. მეტად კარგი რამ არის ეს პირველი წიგნი თვალისათვის. არც გული და ჭკუა არის დავიწყებული. ერთისა და მეორესათვისაც სამკალია საკმაო შიგ. “ჯეჯილი”-ს რედაქციას კარგი საჩუქარი დაუმზადებია ჩვენის მოზარდი თაობისთვის . . . დიდი სიამოვნებით გადავიკითხეთ თითქმის მთელი წიგნი ამ ახლად დაბადებულისა და ნორჩის ჟურნალისა, და უნდა ვთქვათ, გულით და სულით ვისიამოვნეთ”. [ღვინიაშვილი, 1959:10]

    მოზარდების ლიტერატურით დაინტერესება, სხვა ხალხების კულტურის და წეს-ჩვეულებების გაცნობა, პატრიოტული სულისკვეთების გაღვივება, ახალგაზრდა მწერლების და პოეტების, მათ შორის ქალი-მწერლების, წახალისება -  ეს იმ ღირსებათა არასრული სიაა, რომლებიც “ჯეჯილს” ჰქონდა. 

   ეკატერინე (კეკე) მელიქიშვილი (1854-1928)  ფუფუნებაში აღიზარდა, ფართო განათლება მიიღო და გამორჩეულ გარემოში ტრიალებდა ჯერ  მშობლების, შემდეგ ქმრის, სერგეი მესხის, ოჯახში. ოჯახის ხელშეწყობით მან 19 წლის ასაკში  შვეიცარიაში  დაამთავრა გიმნაზია  და შემდეგ მიიღო უმაღლესი სამედიცინო განათლება. იმ დროის ქართულ საზოგადოებას ქალის განათლების მიმართ კეთილგანწყობილი დამოკიდებულება ჰქონდა და, უფრო მეტიც, ამ პროცესის წახალისებასაც ცდილობდა. ეკატერინეს საქმრო, სერგეი მესხი, სიხარულით შეხვდა თავისი საცოლის შვეიცარიაში გამგზავრებას და აი, რას წერდა მას:

“ოთხი წელიწადი მოითმინე, მოიგონე ის ნეტარი დრო და იფიქრე იმ მომავალ დროზე, როდესაც შენ აქ კურს დასრულებული  და მომზადებული ჩვენში სამუშაოდ ჩამოხვლ და ჩვენ ერთად შევუდგებით ჩვენს სამშობლოში იმ საქმეებს, რომლებიც ჩვენი ცხოვრების მიზნად და მანუგეშებლად უნდა მიგვაჩნდეს.” [ღვინიაშვილი, 1959:144]

    ციურიხში გატარებული წლები ნაყოფიერი იყო კეკესთვის. იგი დაეუფლა გერმანულ და ფრანგულ ენებს, გაეცნო იმ დროის მოწინავე იდეებს,  აქტიურად ადევნებდა თვალყურს საქართველოში მიმდინარე მოვლენებს და პარალელურად დიდი მონდომებით სწავლობდა მედიცინას.

    კეკე   მთარგმნელობით საქმიანობას უცხოეთში გამგზავრებამდეც  ეწეოდა და სამშობლოში დაბრუნებისას კვლავ გააგრძელა იგი. მან, ანასტასია წერეთლის მიერ შექმნილ წრეში გაერთიანებულმა, სხვა მრავალ ნაწარმოებთან ერთად  თარგმნა “მეთვრემეტე საუკუნის ამერიკელი ქალები”, რაც ერთობ საყურადღებოა. მის მიერ შერჩეული სათარგმნი ნაწარმოებები სოციალური სიმძაფრითა და აქტუალობით გამოირჩეოდა. დიდია, ასევე, მისი როლი საბავშვო ლიტერატურის მაღალხარისხიანი თარგმანებით გამდიდრებაში.

    ეკატერინე გაბაშვილი (1851 -1938) ქენდის უილერის მსგავსად  წინააღმდეგობრივი სოციალური გარემოდან მოხვდა საზოგადოებრივ ასპარეზზე.  ადრე დაობლებული გოგონა ბებიამ გაზარდა, რომელიც სასტიკად ეწინააღმდეგებოდა ქალთა ფართო განათლებას და უნდოდა ეკატერინესთვის მხოლოდ წერა–კითხვა და დიასახლისობა ესწავლებინა. მამის დაჟინებული მოთხოვნით, მან ცნობილ პანსიონში მიიღო საშუალო განათლება, მაგრამ უსახსრობისა და საზღვარგარეთ გამგზავრებისთვის საჭირო შესაძლებლობის უქონლობის გამო უმაღლესი განათლება ვერ მიიღო. ამის მიუხედავად, ეკატერინე  თვითგანათლებას ეწეოდა. გაეცნო რუსულ და უცხოურ ლიტერატურას, სოციოლოგიას. 17 წლისამ მასწავლებლობა დაიწყო – ღარიბ ბავშვებს უსასყიდლოდ ასწავლიდა წერა–კითხვას.  1895 წელს თბილისში თავის სახლში მოაწყო ქალთა ხელსაქმის (ჭრა–კერვის) ხუთწლიანი სკოლა, რომელსაც 15 წელი ხელმძღვანელობდა. სკოლა საქველმოქმედო შეწირულობით არსებობდა და ზოგადსაგანმანათლებლო საგნებსაც სთავაზობდა მსმენელებს.

ეკატერინე გაბაშვილის სახელთანაა დაკავშირებული ერთი მეტად მნიშვნელოვანი და რთული ლიტერატურული ჟანრის - ნოველის - დამკვიდრება ქართულ მწერლობაში.

ეკატერინე  გაბაშვილს 11 შვილი ჰყავდა, რომელთა აღზრდას ის შესანიშნავად ართმევდა თავს. ქმრის ოჯახში ალმაცერად უყურებდნენ ქალის საზოგადოებრივ მოღვაწეობას, დასაძრახად და სამარცხვინოდ მიაჩნდათ ქალის მწერლობა,  მაგრამ ეკატერინე ვერ ურიგდებოდა ოჯახურ ტყვეობას და, მიუხედავად ამდენი სიძნელისა, ახალბედა მწერალს არც კი უფიქრია თავისი საქმიანობის მიტოვება.

„მე იმ ვიწრო კედლებს შუა, რომელსაც ოჯახის დიასახლისობას უძახიან და რომელიც შთანთქავს ხშირად დედაკაცის სულიერ არსებობას, პატარა ჭუჭრუტანა გაუკეთე და იქიდან მუდამ ყურს ვუგდებდი და თვალს ვადევნებდი ჩემი ქვეყნის საზოგადო ზრდასა და მსვლელობას“, წერდა იგი. [http://www.pencenter.ge: 20.03.2013]

    სამწერლო და პედაგოგიური მოღვაწეობის გარდა, ეკატერინე გაბაშვილმა დიდი წვლილი შეიტანა ქართული ბიბლიოთეკების დაარსება-შევსების საქმეშიც. თაანამოაზრეებთან ერთად  მან შეაგროვა  საკმაოდ მრავალფეროვანი ლიტერატურა და მოკლე ხანში მოახერხა პირველი სამკითხველოს გახსნა, მოგვიანებით კი ბიბლიოთეკები დააარსეს ქალაქის სხვა უბნებშიც, მაგრამ ამ წამოწყებას დიდი ხნის სიცოცხლე არ ეწერა. წერა-კითხვის გამავრცელებელმა საზოგადოებამ ვერ გადაიხადა ბინის ქირა და ამდენი წვალებით შეგროვილი წიგნები სახლის პატრონმა ქუჩაში გამოყარა. ეს იყო ერთ-ერთი ყველაზე მტკივნეული მოვლენა მის ცხოვრებაში.

   1890-იან წლებში ქალთა ვიწრო წრეში  წამოიჭრა პირველი ქართული ქალთა სკოლის დაარსების საკითხი, რომელიც ე. გაბაშვილის სახლში  სკოლის გახსნით დაგვირგვინდა.

   მე-19 საუკუნის ამერიკელი და ქართველი ქალბატონების საქველმოქმედო მოღვაწეობის, ერთი შეხედვით, ნაკლებად შესამჩნევი შეხების წერტილი, უპირველესად, ალბათ, ევროპული ტრადიციებისა და ფასეულობებისკენ სწრაფვა და ევროპული გამოცდილების ათვისების სურვილი იყო.

   გარდა ამისა, როგორც ამერიკაში, ისე საქართველოში, ქველმოქმედი მანდილოსნებისთვის ერთნაირად მნიშვნელოვანი იყო ქალებისთვის სამუშაო ადგილების მოძიება და, შესაბამისად, საზოგადოებრივად აქტიური ადამიანების სტატუსის დამკვიდრება. მათი ძალისხმევა  ემსახურებოდა იმ დროისთვის  მათ სამშობლოში არსებული მძაფრი სოციალური მოთხოვნილებების დაკმაყოფილებას: ამერიკაში ეს იყო სამოქალაქო ომის მონაწილეთა ქვრივთა და საშუალო კლასის ქალების ფინანსური დამოუკიდებლობის უზრუნველყოფა, გემოვნების დახვეწა, განათლების შესაძლებლობების გაფართოება და სხვა. საქართველოს  მოთხოვნილებები კი მეტწილად ეროვნულ ინტერესებთან იყო მჭიდრო კავშირში და აქედან გამომდინარე, ხსენებულ მოღვაწეთა ძალისხმევა უპირატესად წერა-კითხვის გავრცელებაზე, სკოლებში მშობლიურ ენაზე სწავლების აღდგენასა და ფართო მასების განათლებაზე იყო ორიენტირებული.

  ამერიკაშიც და საქართველოშიც ქველმოქმედების განვითარების ამ საერთო ხაზის  გვერდით არსებობს პრინციპული განსხვავებებიც, რომელთაგან გამოვყოფდი ორ ძირითადს. საქართველოში, ამერიკისგან განსხვავებით, ვერ მოხერხდა ქალთა მოძრაობის ინსტიტუციონალიზაცია. ჩვენში ეს პროცესი თანამოაზრეთა ერთობისა და ქალთა წრეების ფარგლებს ვერ გასცდა. ამერიკაში ამ მიმართულების მწვერვალად შეიძლება მივიჩნიოთ მონტ  ვერნონის ქალთა ასოციაცია (the Mont Vernon Ladies’ Association), რომელიც თავისი მასშტაბურობითა და სახელმწიფოებრივი ხედვით გამოირჩეოდა. 1853 წელს შექმნილ ამ ორგანიზაციაში ოცდაათივე შტატის წარმომადგენელი ქალბატონი იყო წარმოდგენილი და მათ მიზანს ჯორჯ ვაშინგტონის სახლისა და იდეების  შენარჩუნება წარმოადგენდა. ყურადსაღებია, რომ ეს ორგანიზაცია დღემდე არსებობს და ფუნქციონირებს.

    მეორე განსხვავება ისაა, რომ ამერიკაში ქველმოქმედებით დაწყებული მოძრაობის ერთ-ერთი განშტოება დეკორატიული ხელოვნების განვითარების გზით წავიდა და არა მხოლოდ ქალთა კარიერული შესაძლებლობების გაზრდას,  არამედ კულტურის სფეროში მათი გავლენის გაფართოებას ემსახურებოდა. მე-20 საუკუნის დასაწყისში მხოლოდ ნიუ იორკში ოთხი უმნიშვნელოვანესი მუზეუმი[5]  ქალების დაარსებული იყო და ეს სამუზეუმო ბუმი სხვა დიდ ქალაქებსა და მთელ ამერიკას მოედო.

     საქართველოში ქალთა ქველმოქმედების  განვითარების  პროცესი, რომელიც ზოგადი დასავლური ტენდენციების კონტექსტში ვითარდებოდა, გასაბჭოებასთან ერთად შეწყდა. ამასთანავე ღრმა ტრადიციების არსებობა იმედს გვიტოვებს, რომ  პოლიტიკურ-ეკონომიკური  ნორმალიზაცია მეტ სტიმულს მისცემს ქართველი ქალის ბუნებაში არსებულ მოთხოვნილებას,  დახმარების ხელი გაუწოდოს თანამოქალაქეს, იბრძოლოს თვითრეალიზაციისათვის და მოახდინოს საკუთარი გარემოს ესთეტიზაცია.

[1] ნაწარმოები აღწერს სამხრეთის და ჩრდილოეთის ცხოვრების წესს და მიმოიხილავს მონობის საკითხებს.

[2] ბანკერ ჰილის მემორიალი (Bunker Hill Monument) 1827-1834 წლებში აღიმართა მასაჩუსეთსის შტატის ქალაქ ჩარლზთაუნში. ის 1775 წელს ბრიტანეთის არმიასა და კოლონიალურ ჯარებს შორის გამართულ ბრძოლას ეძღვნება.

[3] Sanitary Commission - 1861 წელს შექმნილი კერძო ორგანიზაცია, რომელიც სამოქალაქო ომის დროს დაჭრილ და ავადმყოფ ჯარისკაცებს თანადგომას უცხადებდა და დახმარებას უწევდა. ეს ორგანიზაცია ჩრდილოეთში ფუნქციონირებდა, თანხებს თავად მოიპოვებდა და მოხალისეებით იყო დაკომპლექტებული.

[4] South Kensington Museum - დღეს ვიქტორია და ალბერტის მუზეუმის (Victoria and Albert Museum V&A) სახელით ცნობილი მუზეუმი 1852 წელს დაარსდა და დეკორატიული ხელოვნებისა და დიზაინის უდიდეს კოლექციას წარმოადგენს.

[5] ქუფერ-ჰიუიტის დიზაინის ეროვნული მუზეუმი, თანამედროვე ხელოვნების მუზეუმი, ამერიკული ხელოვნების უითნის მუზეუმი და გუგენჰაიმის მუზეუმი.