„ჰამლეტისა“ და „გონზაგოს მკვლელობის“ სიუჟეტებისათვის, შესაბამისად, შექსპირიცა და ჰამლეტიც არსებულ წყაროებს მიმართავენ.¹ შექსპირი, რომელიც გლობუსის თეატრში, გადმოცემით, ჰამლეტის მამის აჩრდილის როლს ასრულებდა, არა მხოლოდ ავტორად, არამედ „ჰამლეტის“ პირველ რეჟისორადაც შეგვეძლო მოგვეაზრებინა.² მის მსგავსად, ჰამლეტიც დგამს „ჰამლეტში“ პიესას და გარკვეული ცვლილებებიც შეაქვს მასში. როგორც მარვინ ჰანტი ამბობს: „გონზაგოს მკვლელობაში“ თორმეტი თუ თექვსმეტი სტრიქონის ჩამატებით, ჰამლეტი, ასე ვთქვათ, „ჰამლეტის“ თანაავტორი ხდება“ [Hunt, 2007: 213].³ თუმცა ამ პიესის დადგმის იდეა მამის აჩრდილის მონაყოლმა ამბავმა ჩააწვეთა.

აჩრდილთან საუბრის შემდეგ ჰამლეტი ეუბნება ჰორაციოსა და მარცელუსს: „მოჩვენებას რაც შეეხება, – პატიოსანი სული არის იგი, – მერწმუნეთ“ [შექსპირი, 1987: 336].⁴ მიუხედავად ამისა, ჰამლეტს მაინც სჭირდება სრული დარწმუნება იმაში, რომ აჩრდილი ნამდვილად მამამისია და არა მის დასაღუპად მოვლენილი ბოროტი სული. ამიტომ, სულაც არ არის გასაკვირი, რომ ჰამლეტი, რომელიც ამბობს, „აღარც კაცის ნახვა მიამება, აღარც ქალისა“ [შექსპირი, 1987: 344], უცბად უზომოდ ნაამები რჩება, როდესაც როზენკრანცი აუწყებს მოხეტიალე მსახიობთა დასის ელსინორში ჩამობრძანებას. ახლა მას შეუძლია, კლავდიუსის თვალწინ მსახიობებს გაათამაშებინოს აჩრდილის მონათხრობი ამბის მსგავსი წარმოდგენა და საბოლოოდ დაადგინოს სიმართლე: „ეს წარმოდგენა მე გამიმხელს მეფის სინიდისს“ [შექსპირი, 1987: 349].⁵

გარდა მეფის სინდისის და აჩრდილის სიტყვების ჭეშმარიტი მნიშვნელობის გამოაშკარავებისა, პიესა პიესაში აგრეთვე ემსახურება დედოფლის სინდისის გამოღვიძებას. ჰამლეტი ცდილობს დაეხმაროს დედამისს საკუთარი „სინდისის დაჭერაში“ და ამავე დროს აფრთხილებს ოფელიას, არ დაემსგავსოს მას.

ამრიგად, ჰამლეტის „გონზაგოს მკვლელობა“, ისევე როგორც ალბათ შექსპირის „ჰამლეტი“, ასახავს მისი მაყურებლის მორალურ სინამდვილეს. და გასაოცარია, რომ ეს პიესა პიესაში აგრეთვე ცდის საკუთარ მართებულობას: კლავდიუსს რომ არ გამოემჟღავნებინა თავისი დანაშაული, აჩრდილის მონათხრობი სიცრუე აღმოჩნდებოდა, „გონზაგოს მკვლელობა“ კი დაკარგავდა თავის მორალურ საფუძველს. ასეთი ურთიერთმიმართების დამყარება ხელოვნებასა და სინამდვილეს შორის ჰამლეტის შემოქმედებითი მიღწევაა. ეს მიგვანიშნებს შექსპირის ანალოგიურ მიღწევაზე „ჰამლეტის“ დაწერისა და დადგმის საქმეში.

„გონზაგოს მკვლელობის“ წარმოდგენამდე, უშუალოდ „ყოფნა-არყოფნის“ მონოლოგის წინ, კლავდიუსი და პოლონიუსი, ჰამლეტზე თვალთვალის მიზნით, ცდილობენ ჰამლეტისა და ოფელიას „შემთხვევითი“ შეხვედრა მოაწყონ. ამ ჩანაფიქრის მიმართ პოლონიუსის კრიტიკული რეპლიკის გაგონებაზე კლავდიუსი ფაქტობრივად უტყდება მკითხველსა და მაყურებელს თავის დანაშაულში:

პოლონიუს

გასაკიცხნი ვართ თუმც ამისათვის, მაგრამ კი ხშირად

ფარისევლობით, ვითომ სათნო სახის ჩვენებით

ჩვენს ეშმაკეულ ბუნებასაც წმიდანად ვსახავთ.

ხელმწიფე (იქით)

ოჰ, რასაც ამბობ, მართალია, ყოვლად მართალი!

როგორ მწვავად ჰკბენს მისი სიტყვა ჩემ სინიდისსა!

ფერ-უმარილით წათხუპნილის როსკიპის სახე

არ არის ისე საზიზღარი, ვით ცოდვა ჩემი,

გამოხვეული ფერად-ფერად სათნო სიტყვებში.

მძიმე ყოფილხარ, ცოდვის ტვირთო! [შექსპირი, 1987: 350]

პოლონიუსისთვის დაფარული, ხოლო მკითხველისა და მაყურებლისთვის გაცხადებული ხელმწიფის ამ სიტყვებით შექსპირი გვამცნობს, რომ კლავდიუსი ნამდვილად მკვლელია საკუთარი ძმისა, ხოლო აჩრდილი – მართლაც ჰამლეტის მამის სული. მართალია, კლავდიუსი აქ არ აცხადებს, უშუალოდ რას წარმოადგენს მისი დანაშაული, მაგრამ მის მიერ ამ დანაშაულის სიმძიმის აღწერა აშკარად მიანიშნებს, რომ საქმე გვაქვს რაღაც საშინელ ცოდვასთან. მოგვიანებით, ჰამლეტის ხელმძღვანელობით დადგმული სპექტაკლის შინაარსით შეძრწუნებული კლავდიუსი, როგორც კი თავს მარტო დაიგულებს, აღიარებს მკითხველისა და მაყურებლის წინაშე, რომ მან მართლაც მოკლა საკუთარი ძმა. შემდეგ კი დაიჩოქებს და ლოცვას შეუდგება. ამით მკითხველისთვის და მაყურებლისთვის ეს საკითხი საბოლოოდ გარკვეულია. ჩვენ სულაც არ გვჭირდება „ხაფანგის სცენაში“ კლავდიუსის სახეზე დაკვირვება, რათა ამოვიცნოთ მისი სინდისის საიდუმლო, როგორც ეს სჭირდება ჰამლეტს. რაც შექსპირმა ჩვენ მზამზარეულად მოგვართვა, ჰამლეტისთვის დაფარულია. ამიტომ აქ საკითხი ასე დგას: შეუძლია თუ არა ჰამლეტს, დარწმუნებული იყოს მეფის დანაშაულში იმ შედეგით, რომელიც მოიტანა „გონზაგოს მკვლელობის“ დადგმამ?

წარმოდგენის დაწყებამდე ჰამლეტი გაესაუბრება დასის წამყვან მსახიობს თეატრის როლსა და ფუნქციაზე. იგი განუმარტავს მას თეატრის ჭეშმარიტ მნიშვნელობას, რომ „თეატრის აზრი უწინაც ეს ყოფილა და დღესაც ის არის, რომ ბუნებას სარკედ გაუხდეს“ [შექსპირი, 1987: 352], რათა მივიღოთ სასურველი ესთეტიკური შედეგი. ჰამლეტი ერთგვარი ზომიერებისაკენ მოუწოდებს მსახიობებს: მათ ევალებათ, რომ „მოქმედება სიტყვას [შეუფერონ, – ი. პ.] და სიტყვა მოქმედებას“ [შექსპირი, 1987: 352], არც ყვირილი მორთონ და არც ზედმეტად მოდუნდნენ. გარდა ამისა, მათ არც არაფერი უნდა დაამატონ და არც დააკლონ იმ სცენარს, რომელიც ჰამლეტმა მოამზადა მათთვის, რადგან ამ სცენარმა მაქსიმალურად რეალისტურად უნდა წარმოაჩინოს დანიის სამეფო კარის გარყვნილი სამყარო. აჩრდილის ამბავი ზუსტად ისე უნდა გათამაშდეს, როგორც მან ეს უამბო ჰამლეტს. და მართლაც, როგორც ჯონ უილსონი შენიშნავს, „ბაღის სცენა, ნაშუადღევს წაძინება, საწამლავის ბუნება, მოწამვლის მეთოდი, დედოფლის შებმა, გვირგვინის მიტაცება: ყველაფერი დუბლირებულია“ [Wilson, 1951: 140]. ერთადერთი მნიშვნელოვანი ცვლილება, რომელიც ჰამლეტს შეაქვს ამ ამბავში, არის ის, რომ მეფე გონზაგოს მკვლელი, ლუციანუსი, მისი ძმა კი არ არის, არამედ – ძმისშვილი. ამ ცვლილებასთან დაკავშირებით ჰაროლდ გოდარდი აცხადებს: „ძმა რომ ყოფილიყო, „გონზაგოს მკვლელობა“ რამდენადმე შეინარჩუნებდა სარკესთან მსგავსებას. ორიოდე მარცვლის დამატებით ჰამლეტი მენტალურ მახვილს ნამდვილ მახვილად აქცევს და საბოლოოდ, პირდაპირ მუქარად გარდაქმნის იმას, რაც წარმოსახვითი ექსპერიმენტის სახით დაიწყო“ [Goddard, 1960: 367]. რა თქმა უნდა, ჰამლეტის ასეთი გადაწყვეტილება შეიძლება გავიგოთ, როგორც მისი მუქარა ბიძამისისადმი, მაგრამ ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ ამგვარი ცვლილება ერთგვარი აუცილებლობაცაა, რადგან, თუ ლუციანუსი გონზაგოს ძმა იქნებოდა, მაშინ გათამაშებული წარმოდგენა კლავდიუსის სინდისის გამოაშკარავების ნაცვლად პირდაპირ დაადანაშაულებდა მას ძმის მკვლელობაში, რითაც დაკარგავდა კიდეც ჭეშმარიტების დადგენის ფუნქციას. ასეთ შემთხვევაში ჰამლეტი ვერასდროს გაარკვევდა დადგმულ წარმოდგენაზე მეფის რეაქციის ნამდვილ მიზეზს: ეს შეიძლება ყოფილიყო როგორც კლავდიუსის დამნაშავეობა, ასევე მისი ბრაზი ჰამლეტის უსაფუძვლო და უნამუსო ბრალდებაზე.

მიუხედავად გოდარდისგან შემოთავაზებული გამოსავლის გაკრიტიკებისა, ჩვენ არ ვფიქრობთ, რომ ლუციანუსის ძმისწულობა სრულებით არ წარმოადგენს პრობლემას. წარმოდგენის შეჩერების შემდეგ ჰამლეტს შეეძლო საკუთარი თავისთვის ეკითხა: იქნებ მეფე უდანაშაულოა და მხოლოდ წარმოდგენაში მინიშნებულმა ჩემმა მუქარამ დააფეთა? გავკადნიერდებით და ვიტყვით, რომ ალბათ უმჯობესი იქნებოდა ჰამლეტს, შექსპირის ნებით, ლუციანუსი არა გონზაგოს ძმად ან ძმისწულად, არამედ მის ცოლისძმად ან ბიძაშვილად ან თუნდაც ძედ გამოეცხადებინა.⁶ ამის ნაცვლად, შექსპირმა მკვლევრებს თავსატეხი დაუტოვა. როგორც ჩანს, მას ძალიან სურდა ჰამლეტის დადგმულ „გონზაგოს მკვლელობას“ ერთდროულად დანიის სამეფო კარის ახლო წარსულის საიდუმლოც გამოემჟღავნებინა და მისი უახლოესი მომავალიც განეჭვრიტა. ზოგადად, წარსულის სწორი გააზრება მომავლის სწორად დაგეგმვის საწინდარია. ამ კონკრეტულ შემთხვევაში კი, თუ კლავდიუსმა მართლაც მოკლა საკუთარი ძმა, მაშინ ჰამლეტისგან მისი მოკვდინება დანიის მომავლისთვის აუცილებელი ხდება. წარმოდგენაში ამგვარი ორმაგი აზრის ჩადებით შექსპირის მიერ დემონსტრირებულია თავისი ყველაზე ინტელექტუალი პროტაგონისტის შემოქმედებითი ოსტატობა. გარდა ამისა, უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ გათამაშებული წარმოდგენის წარმატებულ შედეგებში ჰამლეტს, ისევე როგორც ჰორაციოს, ოდნავაც ეჭვი არ ეპარება: „ოჰ, ჩემო კარგო ჰორაციო. იმ აჩრდილის თითო სიტყვა ათასი ოქრო ღირებულა. შენიშნე? . . . როცა მოწამვლაზე ლაპარაკი დაიწყეს...“ [შექსპირი, 1987: 357]. ჰორაციოც უდასტურებს, რომ ყველაფერი კარგად შენიშნა. ამის შემდეგ ჰამლეტისგან შურისძიების დაყოვნება უკვე აღარ უკავშირდება ჭეშმარიტების უცოდინრობას.

წარმოდგენის შეჩერებიდან რამდენიმე წუთში შურის საძიებლად გამზადებული ჰამლეტი თავს წაადგება დაჩოქილ და ლოცვაში მყოფ მეფეს. მართალია, უფლისწულს მლოცველი მეფის სიტყვები არ ესმის, მაგრამ საკუთრივ ეს სანახაობა მისთვის ბიძამისის დამნაშავეობის დამატებითი საბუთია, რადგან სხვანაირად ძნელი დასაჯერებელია, წარმოდგენის ხილვის შემდეგ კლავდიუსს დაჩოქებისა და ლოცვის სურვილი აღძვროდა.

ამგვარად, მეტადრამატული გადმოსახედიდან, „გონზაგოს მკვლელობაში“ მკვლელის, ლუციანუსის, ნათესაური მიმართება მსხვერპლთან, გონზაგოსთან, „ჰამლეტში“ შესაბამება არა კლავდიუსის ნათესაურ მიმართებას მეფე ჰამლეტთან, არამედ უფლისწული ჰამლეტის ნათესაურ მიმართებას კლავდიუსთან. თუმცა, ლუციანუსისგან არჩეული მკვლელობის მეთოდი ზუსტად ირეკლავს აჩრდილის მონაყოლ ამბავს და ამიტომ კლავდიუსის ნამოქმედარს შეესატყვისება. „ვისაც ნიორი უჭამია, პირიც იმას დაეწვას“ [შექსპირი, 1987: 356], – ეუბნება ჰამლეტი კლავდიუსს. დადგმულმა წარმოდგენამ ის უნდა შეაწუხოს, ვისი სინდისიც არ არის სუფთა, იქნება ეს უფლისწული თუ მეფე. როდესაც კლავდიუსი ეკითხება ჰამლეტს, თუ რა ჰქვია წარმოდგენას, უფლისწული ცვლის პიესის სათაურს და პასუხობს: „თაგვების მახე“ [შექსპირი, 1987: 356]. იგი განუმარტავს მეფეს, რომ სათაური მეტაფორული მნიშვნელობისაა. საინტერესოა ასევე აღინიშნოს, რომ ეს სათაური მეტადრამატულადაც არის გამოყენებული, ვინაიდან „თაგვების მახემ“ უნდა დაიჭიროს არა მისი პერსონაჟის, ლუციანუსის, არამედ მეტადრამატული პერსონაჟის, კლავდიუსის, სინდისი. და საბოლოოდ, ეს წარმოდგენა ადასტურებს ხელმწიფის დამნაშავეობას და აჩრდილის პატიოსნებას. მეფის სინდისი ებმება „თაგვების მახეში“. ახლა სრულებით არ არის გასაკვირი, რომ ჭეშმარიტების ძიებაში ჰამლეტი თეატრს დაეყრდნო. უფლისწულს სამართლიანად სწამს ხელოვნების ძალის და ენდობა მას, როგორც სარკეს, რომელსაც შესწევს ძალა არა მხოლოდ ასახოს მის წინ არსებული ვიზუალური სინამდვილე, არამედ აგრეთვე გაშიფროს მასში მაყურებელი პიროვნების სინდისიც.

„გონზაგოს მკვლელობის“ წარმოდგენა დაახლოებით „ჰამლეტის“ შუაში ხდება. წარმოდგენის შეჩერება გადამწყვეტი მომენტია პიესაში. აქედან მოყოლებული ჰამლეტს ყოველ მიზეზ გარეშე და დაუყოვნებლივ მართებს მოქმედება. აჩრდილი არ აღმოჩნდა ბოროტი სული. იგი მამამისის ტანჯული სულია, რომელიც ღვიძლმა ძმამ მუხანათურად გამოასალმა სიცოცხლეს. და მართლაც, ავად თუ კარგად, ჰამლეტი გადადის მოქმედებაზე.

„გონზაგოს მკვლელობას“ გარს აკრავს მეტაპიესად მისივე მსგავსი სიუჟეტისა და რეალობის ამსახველი „ჰამლეტი“. ამით მინიშნებულია, რომ „ჰამლეტსაც“, თავის მხრივ, გარს უნდა ეკრას ერთგვარ მეტაპიესად მისივე მსგავსი სინამდვილე, რომელიც სინამდვილეში ჩვენი სინამდვილეა. შეგვიძლია ამ მეტაპიესას პირობითად „მეტაჰამლეტი“ ვუწოდოთ. „ჰამლეტის“ პირველი დადგმიდან გასულ ოთხ საუკუნეს არსებითად არ შეუცვლია ადამიანური სამყარო. ჩვენი სამყარო ისევე მოცულია ბოროტებით, როგორც „ჰამლეტის“ სამყარო. ეს დროებაც ისევე „ნაღრძობია“⁷, როგორც, ჰამლეტის თქმით, ეს იყო დანიაში. არ მოიპოვება დედამიწის ზურგზე ადგილი, სადაც ჩვენ შევძლებთ გავექცეთ ამ რეალობას; არ არსებობს დრო, როცა ეს რეალობა სხვაგვარია, რადგან „ბოროტი კაცი დანიაშიც ბოროტი არის“, იყო და იქნება. „მაგის საცნობად რად გვინდოდა აჩრდილის მოსვლა“ [შექსპირი, 1987: 335], – მიუგებს ჰამლეტს ჰორაციო. და მართლაც, ეს ყველაფერი ნებისმიერ ქვეყანას ეხება, იქნება ეს ჰამლეტის დანია, შექსპირის ინგლისი თუ ჩვენი საქართველო. „დანია საპყრობილეა“, – ამბობს ჰამლეტი და შენიშნავს, რომ მთელი მსოფლიო ერთი დიდი „საპყრობილეა, რომელშიაც ბევრი შენობაა, ბევრი ხვრელი, ბევრი ჯურღმული“ [შექსპირი, 1987: 343].

ქართულ სინამდვილეში საინტერესოა გამოვყოთ „ხაფანგის სცენის“ რობერტ სტურუასეული გააზრება რუსთაველის თეატრში ბოლოს დადგმულ „ჰამლეტში“.⁸ რეჟისორი ამ მეტათეატრალური სცენის საკმაოდ ორიგინალურ გადაწყვეტას გვთავაზობს, საიდანაც კიდევ ერთხელ შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ ერთგვარ „მეტაჰამლეტში“ ვიმყოფებით.

სტურუას „ჰამლეტი“ დაყოფილია ორ მოქმედებად. მათ შორის მიჯნას სწორედ „ხაფანგის სცენა“ ავლებს. გონზაგოს მკვლელობა რომ გათამაშდება, კლავდიუსი წამოდგება, შეაჩერებს წარმოდგენას და მოითხოვს სინათლეს. ზუსტად ამ დროს სტურუას წარმოდგენაც ჩერდება, დარბაზში სინათლე ინთება და მაყურებელიც წამოდგება. კლავდიუსის დანაშაულს მოეფინა სინათლე, აჩრდილის სიტყვები კი აღმოჩნდა სიმართლე. როგორც ჰამლეტისა და ჰორაციოსთვის, ასევე ჩვენთვისაც ნათელი ეფინება ამ სიმართლეს. ასეთი პარალელიზმით რეჟისორს სურს შეამციროს ზღვარი სცენასა და აუდიტორიას შორის, რათა ამით ხაზი გაუსვას იმ სიღრმისეულ კავშირსა და მსგავსებას, რაც არსებობს პიესასა და ჩვენს რეალობას შორის, ანუ „ჰამლეტსა“ და „მეტაჰამლეტს“ შორის. ანტრაქტის შემდეგ, წარმოდგენის მეორე მოქმედება „ხაფანგის სცენის“ სწრაფი განმეორებით იხსნება, და როცა მეფე კვლავ წამოდგება, პიესის სისხლიანი ნაწილიც იწყება.

ამრიგად, „ჰამლეტი“ და მასში დადგმული პიესა „გონზაგოს მკვლელობა“ ერთ არსს გამოხატავენ. მეფე ჰამლეტის ფარული მკვლელობა, რომელიც წინ უძღვის და განაპირობებს „ჰამლეტში“ განვითარებულ მოვლენებს, თითქმის ზუსტად არის იმიტირებული უფლისწული ჰამლეტის მიერ დადგმულ „გონზაგოს მკვლელობაში“. თუმცა საყურადღებოა, რომ სიუჟეტურად ამ ორ პიესას ერთმანეთისგან მკვლელსა და მის მსხვერპლს შორის არსებული ნათესაური მიმართება განსხვავებს, რაც განპირობებულია ჰამლეტის გადაწყვეტილებით, უსამართლოდ არ დაადანაშაულოს ბიძამისი მკვლელობაში და თან დაემუქროს მას შურისძიებით, თუკი ის მართლაც დამნაშავეა. რახან „გონზაგოს მკვლელობის“ დადგმით ჰამლეტმა ამხილა „ჰამლეტში“ წარმოდგენილი რეალობა, მართებულია ვიფიქროთ, რომ „ჰამლეტის“ დაწერითა და დადგმით შექსპირმაც მსგავსადვე ამხილა ჩვენი რეალობა. აქედან გამომდინარე, პიესა „ჰამლეტის“ მიმართ ჩვენი რეალობა ერთგვარი მეტაპიესის პოზიციაში დგება, რის გამოც ჩვენ მას პირობითად „მეტაჰამლეტი“ ვუწოდეთ. „ჰამლეტის“ სტურუასეული დადგმა კი კვლავ და კვლავ მიანიშნებს, რომ „გონზაგოს მკვლელობა“, „ჰამლეტი“ და „მეტაჰამლეტი“ არსობრივად ყველა ერთ სინამდვილეს გამოხატავს.